Analiza słowotwórcza rzeczownika rzeczowników, analiza wyrazu wyrazów

Wszystko dużo przejrzyściej w załączniku :) Plus przykład analizy słowotwórczej.

ANALIZA SŁOWOTWÓRCZA RZECZOWNIKÓW

1. PARAFRAZA SŁOWOTWÓRCZA – opis wyjaśniający znaczenie wyrazu pochodnego (derywatu), zawierający wyraz podstawowy
np. domek - ‘mały dom’
szklarz - ‘ten, kto szkli’
wymysł - ‘coś, co zostało wymyślone’

2. WYRAZ/Y MOTYWUJĄCY/E – wyraz, od którego został utworzony dany wyraz pochodny
np. domek - dom
glebogryzarka - gleba, gryźć
wymysł - wymyślić

3. TEMAT SŁOWOTWÓRCZY – część wyrazu podstawowego, od której został utworzony wyraz pochodny; tzw. rdzeń; zazwyczaj nie uczestniczy w odmianie
np. domek - dom-
spadek - spad-
kpiarz - kp’-
skok - skok

UWAGA! Temat SUPLETYWNY – np. rok - lata, człowiek - ludzie

4. FORMANT – element odróżniający wyraz pochodny od wyrazu podstawowego; słowotwórcza część wyrazu dodana do jego rdzenia

Typy formantów:
AFIKSY:

- PREFIKS (przedrostek)
np. W-bić
WICE – prezydent
PRZY-chodzić

- SUFIKS (przyrostek)
np. dom-EK
pan-ICZ

- INTERFIKS (wrostek)
np. brunatn-O-szary

- POSTFIKS
np. uczyć - uczyć SIĘ

- F. PARADYGMATYCZNY – paradygmat – zbiór końcówek fleksyjnych wyrazu
np. służąc–Y służąc-A

- F. PROZODYCZNY – przesunięcie akcentów; występuje w złożeniach
np. dobranoc dobra noc
1 zestrój 2 zestroje


5. WSPÓŁFORMANTY

np.mleCZarz - mleKo k:cz (k:č)

komiNIarz - komiN n:ń


6.
1) TYP DERYWACJI ZE WZGLĘDU NA FUNKCJĘ FORMANTU:

- FUNKCJA STRUKTURALNA – formant tworzy nowe słowo
TAUTOLOGIA – znaczy to samo
np. powrócić/wrócić
siąść/usiąść

- FUNKCJA SYNTAKTYCZNA – zmiana właściwości składniowych wyrazu (widoczne w różnicy części mowy)
TRANSPOZYCJA – przesuniecie jednej części mowy do drugiej, bez zmiany znaczenia
np. pisanie – rzeczownik, czasownik

- FUNKCJA SEMANTYCZNA JAKOŚCIOWA – zmieniają się uboczne cechy, zasadnicze znaczenie bazy pozostaje, zmienia się jego część dodatkowa
MODYFIKACJA
np. domek - dom

- FUNKCJA SEMANTYCZNA PRZEDMIOTOWA – derywat oznacza zupełnie inny obiekt niż ten, który oznacza baza
MUTACJA
np. rybak - ryba

2) FORMALNY TYP ZŁOŻENIA – wyznacza się za pomocą wzajemnego stosunku członów złożenia:

- ZŁOŻENIE WSPÓŁRZĘDNE – człony nie określają się nawzajem
np.cudzoziemiec, noworodek, korkociąg

- ZŁOŻENIE NADRZĘDNO-PODRZĘDNE – jeden z członów określa drugi
np. żelazobeton (czyli: żelazo i beton), chlorowodór (czyli: chlor i wodór)

7.
1) KATEGORIA SŁOWOTWÓRCZA:

- TRANSPOZYCJA:
•rzeczownikowe nazwy czynności; rzeczowniki odczasownikowe
‘to, że się…’ ‘to, że ktoś…’
np. pisanie, widzenie, bicie, ścinka
-anie, -enie, -cie, -ka, -Ø (f. paradygmatyczny: bieg - ‘to, że ktoś biegnie’)

•rzeczownikowe nazwy cech
‘to, że ktoś/coś jest…’
np. zieloność - ‘to, że coś jest zielone’
-ość (uparte - upartość)

- MODYFIKACJA:
•zdrobnienia – nazwy przedmiotów małych
np. kotek - kot, stolik - stół
-ek, -ik

•zgrubienia – nazwy przedmiotów dużych, większych niż normalne
np. kocisko - kot, domisko - dom, paluch - palec
-isko, -uch

•nazwy ekspresywne – wyrażają emocje nadawcy, nie informują wprost, czy coś jest małe czy duże
np. córeczka (niezależnie od wieku)

•nazwy istot młodych
np. kocięta/kocię/kociątko, orlęta/orlątko, Murzyniątko

•nazwy żeńskie – nazwy kobiet wykonujących jakiś zawód
np. reżyserka - reżyser (zmiana sufiksalna -erka)
reżyser - reżyser (zmiana paradygmatyczna)

- MUTACJA – uogólnienie tego, co formant wnosi nowego do znaczenia:
•wykonawca czynności
‘ten, kto (coś robi)’
np. spawacz - ‘ten, kto spawa’

•obiekt czynności – ten, kto podlega jakiejś czynności
‘ten, kogo się…’

•środek czynności – narzędzie, przedmiot służący do wykonania jakiejś czynności
-idło, -ło, -aczka, -ak
np. pisak, imadło

•wytwór czynności
‘to, co jest wynikiem…’
np. obierki, spaliny, rysunek

•nazwy miejsc
‘miejsce, w którym (coś robi)…’
-alnia, -arnia, -at, -isko
np. lotnisko, pralnia, rezerwat

•nazwy mieszkańców
-czyk, -anin
np. Australijczyk, Amerykanin

•nazwy posiadaczy
‘ten, kto ma (coś)…’
np. sklepikarz, działkowicz

•nazwy amatorów/miłośników
-arz
np. herbaciarz, kobieciarz

•nazwy zwolenników idei
-ista
np. ateista, marksista

•nazwy nosicieli cech; odrzeczownikowe
np. cechy wyglądu: brodacz, okularnik, piegus
cechy charakteru: egoista, altruista

•nazwy uczestników zdarzeń
‘ten, kto uczestniczy w…’
-owicz
np. balowicz, wczasowicz, kongresowicz

•nazwy elementów zbiorów
np. sekciarz - ‘człowiek należący do sekty’
słomka (to pojedynczy element, który tworzy słomę)

•nazwy zbiorowe – baza określa członka
-wie, -iwie, -stwo, -eria, -icja
np. igliwie, nauczycielstwo, magnateria, generalicja

•nazwy genetyczne
‘coś, co pochodzi z…’
np. konina, sarnina

•nazwy osób znajdujących się w relacji pokrewieństwa (dzieci, córki itp.)
-owa, -ówna, -ak
np. doktorowa, Nowakówna, Wałęsiak

2) SEMANTYCZNY TYP ZŁOŻENIA:

- ZŁOŻENIA EGZOCENTRYCZNE – żaden z członów nie jest nadrzędny, przychodzi z zewnątrz
np. cudzoziemiec - ‘ten, kto przybył z cudzej ziemi’

- ZŁOŻENIA ENDOCENTRYCZNE – jeden z członów jest nadrzędny względem drugiego
np. oczodół - ‘dół, w którym jest oko’

Warto dodać, że zazwyczaj, jeżeli formalny typ złożenia jest złożeniem współrzędnym, to semantyczny typ złożenia będzie złożeniem egzocentrycznym.
Jeżeli natomiast formalny typ złożenia jest złożeniem nadrzędno-podrzędnym, wtedy semantyczny typ złożenia będzie złożeniem endocentrycznym.
Zatem:
współrzędne -egzocentryczne
nadrzędno-podrzędne - endocentryczne