Jesień ludów w Bułgarii

Odpowiedzią władz Bułgarii na wzrastającą w latach 1988-1989 aktywność opozycji była początkowo kampania oszczerstw, a następnie działania siłowe przeciw demonstrantom. Fali społecznego niezadowolenia, którą wywołało zamordowanie przez wojsko 30 uczestników pokojowych manifestacji tureckich (20 maja 1989 r.), nie udało się już powstrzymać. Ostatnimi próbami spacyfikowania społeczeństwa były dekret Rady Państwa o „mobilizacji cywilnej w czasie pokoju" (4 lipca) oraz skazanie (17 sierpnia) przez sąd w Warnie sygnatariuszy lipcowego „listu 121 intelektualistów", który był protestem przeciw prześladowaniom mniejszości tureckiej. Zbliżające się obrady Międzynarodowej Konferencji Ekologicznej „Ekoforum" skłoniły władne komunistyczne do pierwszych gestów dobrej won. Vv poio wie września zwolniono z więzień większość aresztowanych przywódców opozycji.
Konferencja w Sofii 16 paĽdziernika — 3 listopada 1989 r. z udziałem członków KBWE umożliwiła wyjście Ekogłasnosti na szersze forum publiczne. W trakcie toczących się obrad ekolodzy bułgarscy rozpoczęli akcję zbierania podpisów w sprawie budowy zbiorników wodnych Riła oraz organizowali wiece, na których wysuwano także hasła polityczne. Brak zdecydowanej interwencji sił porządkowych doprowadził do utworzenia l listopada 1989 r. bułgarskiej sekcji Komitetu Helsińskiego, która 3 listopada zorganizowała w Sofii pierwszą legalną manifestację. Bunt w kierownictwie partii komunistycznej zaczął się od ministra spraw zagranicznych Petyra Mładenowa, który odmówił podpisania oświadczenia o mieszaniu się USA w sprawy wewnętrzne Bułgarii, złożył rezygnację z funkcji państwowych i partyjnych, po czym w liście do centralnych organów BPK oskarżył Żiwkowa o zniszczenie gospodarki bułgarskiej i wypędzenie setek tysięcy Turków. W konsekwencji grupa przeciwników Żiwkowa z grona wysokich działaczy partyjnych, mając poparcie Gorbaczowa, doprowadziła do usunięcia 10 listopada 1989 r. bułgarskiego przywódcy. Nowym sekretarzem generalnym BPK i przewodniczącym Rady Państwa został Mładenow. Deklaracje „dialogu politycznego" ze strony nowej ekipy rządzącej już w grudniu okazały się pustymi frazesami wobec ostrej kampanii prasowej przeciwko opozycji i prób oddzielania „opozycji konstruktywnej" od „opozycji ekstremistycznej". W dniach 10-15 grudnia kilkadziesiąt tysięcy demonstrantów domagało się zmiany ustroju i likwidacji monopolu partii. Obawiając się destabilizacji państwa, grupa Mładenowa nie zdecydowała się na użycie siły, ale na dialog z przedstawicielami opozycji i złożenie obietnic przygotowania rozmów „okrągłegostołu".
Od 25 listopada 1989 r. zaczęła działać w kraju emigracyjna partia — Bułgarski Ludowy Związek Chłopski (BZNS, zemedelcy), z sekretarzem generalnym Milanem Drenczewem, a dzień później odrodziła się Bułgarska Partia Socjaldemokratyczna (BPSd). 7 grudnia 1989 r. powstał Związek Sił Demokratycznych (ZSD) jako koalicja dziesięciu ugrupowań opozycyjnych. Na czele Krajowej Rady Koordynacyjnej ZSD stanął Żeliu Żelew. W połowie stycznia 1990 r. parlament dokonał zmian w konstytucji, znosząc zapis o kierowniczej roli partii, a wkrótce potem rozpoczęły się rozmowy bułgarskiego „okrągłego stołu". Podstawowe uzgodnienia dotyczyły terminu wyborów (strona rządowa nalegała na szybsze wybory), zachowania konstytucyjnego zapisu o socjalistycznym charakterze państwa oraz autonomii kulturalnej dla Turków bułgarskich. Podpisane 12 marca porozumienie nie objęło jednak zagadnień gospodarczych. Opozycja antykomunistyczna weszła w skład nowego rządu Georgi Atanasowa ani powstałego miesiąc później gabinetu Andrieja Łukanowa. 30 marca zgodnie z ustaleniami „okrągłego stołu" wybranym przez parlament prezydentem został Petyr Mładenow. Głoszone przez opozycję hasło gospodarczej „terapii wstrząsowej" i brak spójnego programu przesądziły wynik pierwszych wolnych wyborów parlamentarnych. 8 czerwca 1990 r. zwyciężyła Bułgarska Partia Socjalistyczna (BPS, dawni komuniści), uzyskując większość w parlamencie. Skandal polityczny związany z ujawnieniem planowanego w grudniu 1989 r. użycia siły przez Mładenowa przeciwko demonstrantom doprowadził do jego dymisji (6 lipca 1990 r.).
Nowym prezydentem został Żeliu Żelew z ZSD. Premier Łukanow, atakowany z jednej strony przez partyjny beton, z drugiej przez opozycję, był zmuszony podać się do dymisji (29 listopada 1990 r.). Według ZSD obalenie tego rządu stanowiło kres komunizmu w Bułgarii. Próba powołania nowego gabinetu ujawniła powiązania kolejnych kandydatów na premiera z dawną służbą bezpieczeństwa. W atmosferze skandalu stanowiska premiera i ministra spraw wewnętrznych w nowym rządzie powierzono politykom niezRnym ROPI12; Dimitrowi Popowowi i Christo Danowowi (6 grudnia 1990 r.).
Obejmując resorty gospodarcze ZSD zyskał kontrolę nad przebiegiem reform. Nie można było z nimi zwlekać wobec przejścia Bułgarii na rozliczenia dewizowe z krajami postkomunistycznymi oraz wobec braku podstawowych artykułów. Po przeprowadzeniu rozmów z pracodawcami i związkami zawodowymi rząd zdecydował się na rozpoczęcie terapii szokowej przez uwolnienie cen (l lutego 1991 r.). Pierwsze objawy niezadowolenia z reform — wobec bezrobocia i wyjątkowo wysokiego wzrostu cen — łączyły się z bardzo agresywną walką polityczną dwóch głównych ugrupowań popartą niewybrednymi atakami personalnymi. Wykorzystując niezadowolenie społeczne, opozycja rozpoczęła walkę o przyspieszone wybory parlamentarne, głosząc hasło dekomunizacji i obalenia mocnej w Bułgarii nomenklatury. Kampania ZSD zmierzała do całkowitego odsunięcia od władzy postkomunistów, działaczy Bułgarskiej Partii Socjalistycznej. Postkomuniści oskarżali z kolei ZSD o blokowanie prac parlamentu. Opozycji ułatwiło zadanie opublikowanie po upadku ZSRR dokumentów obciążających działaczy partii komunistycznej. Kiedy jednak 31 sierpnia 1990 r. parlament powołał specjalną komisję do zbadania dossier deputowanych, okazało się, że wykaz deputowanych współpracujących z tajną policją zawierał nazwiska głównie z kręgów opozycji, natomiast brak było dokumentów dotyczących obecnego kierownictwa partii socjalistycznej (postkomunistów). Skandal polityczny pogłębiło pojawienie się list sporządzanych przez różne ośrodki polityczne, do dymisji podał się Christo Danow, a „sprawę agentów" zawieszono. W kwietniu 1991 r. opozycja antykomunistyczna podzieliła się na Blok Prawicowy, grupujący partie liberalne, zwolenników radykalnych reform ekonomicznych, i na Centrum (BZNS i BPSd), koncentrujące się na działaniach w obronie demokracji i postępu. Ponadto w początkach czerwca powstał Blok Liberalny, złożony głównie z działaczy Ekogłasnosti. W wyborach 13 paĽdziernika 1991 r. zwyciężyła opozycja z kręgu ZSD, a pierwszy niekomunistyczny rząd utworzył Filip Dimitrow (ZSD). Trwająca nadal destabilizacja sceny politycznej doprowadziła do obalenia tego rządu w grudniu 1992 r., a misję formowania nowego otrzymał Luben Berow. W pierwszych powszechnych wyborach prezydenckich w styczniu 1992 r. zwyciężył Żeliu Żelew.
Po zerwaniu ścisłych więzów z Moskwą Bułgaria znalazła się w pustce politycznej. Pozbawienie opieki ze strony silnego protektora zdecydowało o doraźnym charakterze polityki zagranicznej, uznającej konieczność jednoczesnego zachowania dobrych stosunków z wszystkimi państwami sąsiednimi. O trudnościach wynikających z tego typu postawy świadczy fakt negatywnej reakcji Grecji na uznanie przez Sofię niepodległości Macedonii (16 stycznia 1992 r.). Troską o stabilność regionu tłumaczono szybkie, bo dokonane już w styczniu 1992 r.. uznanie niepodległości czterech państw powstałych z rozpadu Jugosławii. Niepokój w Atenach wywołały oznaki zbliżenia bułgarsko--tureckiego, opartego na respektowaniu praw Turków bułgarskich i coraz częstszym zaangażowaniu w Bułgarii kapitału tureckiego.