Współczesne źródła poznania prawa

Źródła prawa – pojęcie wieloznaczne odnoszące się do tworzenia i stosowania prawa. Należy do podstawowych pojęć nauk prawnych a występuje zarówno w języku prawnym jak prawniczym.
Źródła prawa w znaczeniu formalnym:
W naukach prawnych najczęściej rozważane jako źródła prawa w znaczeniu formalnym, a więc formy, w jakich przejawia się obowiązujące prawo. Formami tymi są: konstytucja, ustawa, rozporządzenie i inne akty normatywne. Nauki o prawie, szczególnie nauka prawa konstytucyjnego, ujmują źródła prawa w sposób opisowy lub dogmatyczny zakładając jakąś koncepcję (teorię) źródeł prawa tj. wskazując jakie normy prawne albo fakty uważane są za prawotwórcze. Dlatego termin źródła prawa często zastępowany jest pojęciem akty prawotwórcze lub akty normatywne. Od źródeł prawa w znaczeniu formalnym (aktów prawotwórczych, aktów normatywnych) odróżnia się akty stosowania prawa, do których należą przede wszystkim decyzje administracyjne i orzeczenia sądowe.
Historycznie do tej kategorii należało także prawo zwyczajowe. Dziś znaczenie zwyczaju w poszczególnych dziedzinach prawa jest niewielkie, z wyjątkiem prawa międzynarodowego, w którym wciąż żywy i regularnie stosowany jest zwyczaj międzynarodowy.
Z reguły, jeśli prawnicy mówią o źródłach prawa bez bliższego oznaczenia terminologicznego, mają na myśli źródła prawa w znaczeniu formalnym.
Tradycyjnie źródłami prawa w znaczeniu formalnym nazywa się źródła powstania lub pochodzenia prawa (fontes iuris oriundi).
Źródła prawa w znaczeniu materialnym:
W odróżnieniu od źródeł prawa w znaczeniu formalnym i poznawczym, źródłami prawa w znaczeniu materialnym określa się zazwyczaj czynniki wpływające na treść norm prawnych lub źródła określające pochodzenie norm. Zagadnienie źródeł prawa w znaczeniu materialnym przez wielu prawników traktowane jest jako zagadnienie pozaprawne. W pewnym zakresie zajmują się nimi: socjologia prawa, filozofia prawa, teoria prawa.
Źródła prawa w znaczeniu poznawczym:
Źródła w znaczeniu poznawczym to źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi), czyli publikatory zawierające autentyczną treść norm prawnych, np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski, Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, itp. W historii prawa źródła poznania prawa dzieli się na bezpośrednie (teksty prawne) i pośrednie (wzmianki o tych tekstach).
Źródła prawa w polskim porządku prawnym
Zgodnie z artykułami 87, 91, 190 i 234 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej są:
• Konstytucja - najważniejszy akt prawny (ustawa zasadnicza) Rzeczypospolitej Polskiej, uchwalony 2 kwietnia 1997 roku przez Zgromadzenie Narodowe, zatwierdzony w ogólnonarodowym referendum 25 maja 1997 roku. Ogłoszony w Dz. U. z 1997 r. Nr 78, poz. 483, wszedł w życie 17 października 1997. Konstytucja złożona jest z preambuły i 13 rozdziałów, w tym 243 artykuły.
Nowelizacje konstytucji:
- Nowelizacja z 8 września 2006 roku
- Nowelizacja z 7 maja 2009 roku
• Ratyfikowane umowy międzynarodowe – jest obecnie najważniejszym instrumentem regulującym stosunki międzynarodowe i jednym z dwóch niekwestionowanych źródeł prawa międzynarodowego.
Za umowę międzynarodową uważa się zgodne oświadczenie woli (porozumienie) co najmniej dwóch podmiotów prawa międzynarodowego (przede wszystkim: państw lub organizacji międzynarodowych, ale także np. Stolicy Apostolskiej) regulowane przez prawo międzynarodowe i wywołujące skutki w sferze prawa międzynarodowego, niezależnie od tego, czy jest ujęte w jednym czy w większej liczbie dokumentów, i bez względu na jego nazwę.
Nazwa „umowa międzynarodowa” jest kategorią najbardziej ogólną. Często jej synonimem jest „traktat”, choć niektórzy tę nazwę rezerwują dla umów o wyższej randze, z reguły wymagających ratyfikacji. Stanisław Nahlik (profesor prawa międzynarodowego na Uniwersytecie Jagiellońskim) proponował, aby nazwą „traktat” obejmować umowy zawarte w formie pisemnej i to wyłącznie przez państwa, a nie przez inne podmioty prawa międzynarodowego.
Podziały umów międzynarodowych:
• kryterium - liczba stron:
o umowy dwustronne (bilateralne),
o umowy wielostronne (multilateralne),
• kryterium - sposób przystępowania:
o umowy otwarte - każde państwo może przystąpić,
o umowy warunkowo otwarte (półotwarte) - może przystąpić nowe państwo po spełnieniu określonych warunków,
o umowy zamknięte - nowe państwo może przystąpić jedynie za zgodą wszystkich dotychczasowych stron umowy, umowami zamkniętymi są np. Traktat o Unii Europejskiej, Traktat Północnoatlantycki,
• kryterium - forma zawarcia:
o umowy pisemne - w tej formie zawierana jest zdecydowana większość umów,
o umowy ustne - są ważne i wiążą strony umowy, ale może zaistnieć problem w udowodnieniu ich treści,
• kryterium - procedura zawarcia:
o umowy zawarte w trybie prostym - do związania się umową wystarczy jej podpisanie,
o umowy zawarte w trybie złożonym - do związania się umową potrzebne są dwa kolejne kroki:
1. podpisanie umowy,
2. ratyfikacja, zatwierdzenie lub przyjęcie umowy.
• Prawo stanowione przez organizację międzynarodową w trybie art. 91 ust. 3 (Jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami.)
• Ustawy i rozporządzenia z mocą ustawy (Art. 234. 1. Jeżeli w czasie stanu wojennego Sejm nie może zebrać się na posiedzenie, Prezydent Rzeczypospolitej na wniosek Rady Ministrów wydaje rozporządzenia z mocą ustawy w zakresie i w granicach określonych w art. 228 ust. 3-5. Rozporządzenia te podlegają zatwierdzeniu przez Sejm na najbliższym posiedzeniu. 2. Rozporządzenia, o których mowa w ust. 1, mają charakter źródeł powszechnie obowiązującego prawa.)
Ustawa - akt prawny o charakterze powszechnie obowiązującym, najczęściej obecnie uchwalany przez parlament (w niektórych państwach zatwierdzany później przez organ władzy wykonawczej). W porządkach prawnych różnych państw występują ustawy: zasadnicze (konstytucje), organiczne i zwykłe.
W Polsce, w określonej przez Konstytucję hierarchii powszechnie obowiązujących aktów prawnych ustawa ma rangę niższą (tzw. moc prawną) od Konstytucji oraz umów międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie, a wyższą od rozporządzeń. W przeciwieństwie do innych porządków prawnych (np. francuskiego), Konstytucja RP zna tylko jeden rodzaj ustaw.
Rozporządzenia z mocą ustawy - mają charakter źródeł powszechnie obowiązującego prawa (art. 234 ust. 2 Konstytucji). W Polsce prawo do ich wydawania ma od 17 października 1997 roku jedynie Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, tylko w czasie stanu wojennego.
De iure (łac.), moc wiążąca takich rozporządzeń w tym czasie jest ograniczona, ze względu na fakt, iż podlegają one zatwierdzeniu na najbliższym posiedzeniu Sejmu. De facto (łac.) jednak, do tego czasu moc rozporządzeń z mocą ustawy jest równa ustawom. Rozporządzenia te mogą dotyczyć według art. 228 ust 3-5 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej:
• zasad działania organów władzy publicznej podczas trwania stanu wojennego,
• zakresu w jakim mogą zostać ograniczone wolności i prawa człowieka i obywatela w trakcie trwania stanu wojennego,
• zakresu, trybu i podstaw wyrównywania strat majątkowych wynikających z tych ograniczeń.
Przy wydawaniu rozporządzeń z mocą ustawy należy wziąć pod uwagę stopień zagrożenia. Powinny one zmierzać do jak najszybszego przywrócenia normalnego funkcjonowania państwa.
• Rozporządzenie - akt normatywny wydany na podstawie szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Rozporządzenie stanowi jedno ze źródeł prawa powszechnie obowiązującego, obok Konstytucji, ratyfikowanych umów międzynarodowych, ustaw oraz aktów prawa miejscowego.
• Akty prawa miejscowego - specyficzna grupa aktów powszechnie obowiązujących. Posiadają wszystkie cechy tych aktów, ale obowiązują tylko na obszarze działania organu, który wydał akt prawa miejscowego.
Zgodnie z konstytucyjną zasadą hierarchicznej struktury systemu źródeł prawa, akty prawa miejscowego muszą być zgodne ze wszystkimi aktami powszechnie obowiązującymi. Wydawane są w formie uchwał przez organy uchwałodawcze samorządu terytorialnego: radę gminy, radę powiatu, sejmik województwa. Z kolei akty wykonawcze prawa miejscowego są wydawane w formie zarządzeń organów wykonawczych odpowiednich szczebli: na szczeblu gminy - wójta, burmistrza lub prezydenta miasta, a na pozostałych szczeblach odpowiednio: zarządu powiatu (nie starosty! - chociaż w wyjątkowych sytuacjach także on) i zarządu województwa. Akty prawa miejscowego wydają także terenowe organy administracji rządowej (wojewodowie oraz organy administracji niezespolonej).
Dla źródeł prawa krajowego charakterystyczne jest ich hierarchiczne uporządkowanie. Konstytucja ma zawsze pierwszeństwo przed ustawami, a te zawsze mają pierwszeństwo przed rozporządzeniami. Natomiast w odniesieniu do źródeł prawa międzynarodowego, które obowiązują w porządku krajowym, konstytucja wyraźnie określa miejsce w hierarchii jedynie umów międzynarodowych ratyfikowanych za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie. Takie umowy mają pierwszeństwo przed ustawami. Nie jest natomiast uregulowana kwestia hierarchii innych umów międzynarodowych, a także innych źródeł prawa międzynarodowego.
Źródła prawa Wspólnot Europejskich
Źródła prawa wspólnotowego dzieli się na pierwotne i wtórne. Źródła pierwotne obejmują traktaty założycielskie Wspólnot Europejskich, umowy zmieniające owe traktaty, a także traktaty akcesyjne kolejnych państw członkowskich. Do źródeł prawa wtórnego zalicza się w pierwszej mierze rozporządzenia i dyrektywy. Często zalicza się tu także: decyzje, opinie i zalecenia, choć nie spełniają one kryterium bycia źródeł prawa o charakterze generalno-abstrakcyjnym. Decyzje mają charakter indywidualny, zaś opinie i zalecenia nie posiadają charakteru prawnie wiążącego.