Żywienie w cukrzycy

Według WHO cukrzyca, uznana już za chorobę społeczną, jest jednym
z najgroźniejszych schorzeń cywilizacyjnych. Lekarze alarmują, że rozprzestrzeniająca się
w bardzo szybkim tempie choroba, może stać się epidemią XXI wieku.
Związane z nią groźne powikłania są coraz częstszymi przyczynami zgonów. Do tej pory
w Polsce cukrzyca zaatakowała blisko 2 mln Polaków, jednak zdaniem lekarzy, cierpi na nią wiele (i coraz więcej) osób, które mogą jeszcze o tym nie wiedzieć, ponieważ cukrzyca przez wiele lat swojego przebiegu może nie dawać żadnych objawów. Szacuje się, że liczba diabetyków podwaja się, co około 15 lat. Z cukrzycą można żyć normalnie, lecz pod warunkiem, że przestrzega się zaleceń lekarza i zmieni dotychczasowy styl życia. Nieleczona cukrzyca uszkadza wiele narządów i ich funkcji (groźne powikłania dotyczące m.in. wzroku, nerek, mózgu, serca), a w konsekwencji może prowadzić do śmierci. Cukrzyca, zgodnie z definicją Światowej Organizacji Zdrowia, to grupa chorób metabolicznych, charakteryzująca się hiperglikemią, wynikającą z defektu wydzielania lub działania insuliny. Przewlekła hiperglikemia wiąże się z uszkodzeniem, zaburzeniem czynności i niewydolnością różnych narządów, szczególnie oczu, nerek, nerwów, serca i naczyń krwionośnych. Zasadą współczesnej terapii cukrzycy jest leczenie wszystkich zaburzeń towarzyszących chorobie, a nie tylko kontrola gospodarki węglowodanowej. Dążenie do normalizacji masy ciała, zwiększenie aktywności fizycznej, właściwa dieta, leczenie częstych w cukrzycy zaburzeń lipidowych, nadciśnienia tętniczego i innych chorób układu krążenia oraz utrzymywanie glikemii w przedziale wartości możliwie najbardziej zbliżonym do stanu zdrowia, zmniejsza ryzyko powikłań cukrzycowych. Statystyki są jednak przerażające – na świecie z chorobą tą zmaga się około 250 mln osób, (z czego ok. 30 mln osób w Europie). Za 20 lat liczba diabetyków może wzrosnąć nawet do 380 mln! Zdaniem ekspertów wiele krajów, w tym także Polska, nie prowadzi dokładnych rejestrów pacjentów, dlatego też szacuje się, że cukrzyków może być nawet dwukrotnie więcej. Z blisko 2 mln osób w Polsce chorych na cukrzycę, około 10 % to chorzy z cukrzycą typu 1. Znacznie większą grupę, stanowią chorzy z cukrzycą typu 2 (90 %). Około 30 % chorych z tej grupy również wymaga leczenia insuliną. Kobiety stanowią większość chorych na cukrzycę, jest trudna do zdiagnozowania głównie, dlatego, że na początku jej przebiegu nie boli. Pierwszym objawem może być jedynie pragnienie, senność lub częstsza potrzeba oddawania moczu. Chory nie odczuwa, że jego komórki w związku z brakiem insuliny nie mogą przyjąć glukozy, która uszkadza narządy wewnętrzne, układ nerwowy, naczynia krwionośne. Kluczem do skutecznej walki z cukrzycą i zahamowania jej postępu jest wczesne rozpoznanie oraz prawidłowe leczenie. Większość diabetyków szuka pomocy lekarskiej dopiero wówczas, gdy choroba już znacznie im dokucza i ogranicza normalne funkcjonowanie.
DIETA W CUKRZYCY - Odpowiednie odżywianie jest jednym z najistotniejszych czynników gwarantujących osiągnięcie właściwych wyników leczenia. Dieta może być jedynym czynnikiem wpływającym na regulację poziomu cukru we krwi lub też wspomagać leczenie doustnymi lekami przeciwcukrzycowymi, czy insuliną. Dieta osób chorych na cukrzycę powinna być zbliżona do racjonalnego żywienia osób zdrowych.
Podstawowym celem diety cukrzycowej jest:
A. Dostarczenie odpowiedniej ilości energii oraz składników pokarmowych potrzebnych do zapewnienia prawidłowego funkcjonowania organizmu
B. Redukcja masy ciała u chorych z nadwagą i otyłością oraz utrzymanie jej na prawidłowym poziomie
C. Uzyskanie stężenia glukozy we krwi na poziomie możliwie najbardziej zbliżonym do prawidłowego
D. Przeciwdziałanie powikłaniom cukrzycy
W planowaniu żywienia należy kierować się następującymi zasadami:
1. Dieta chorego na cukrzycę powinna być dobrana indywidualnie dla każdego chorego przez lekarza prowadzącego oraz dietetyka i zawierać odpowiednią wartość energetyczną oraz odżywczą. Wartości te oblicza się w zależności od wieku pacjenta, płci oraz aktywności fizycznej. Należy pamiętać, że zarówno nadmiar, jak i niedobór pożywienia jest niewskazany i może być przyczyną różnych powikłań. Nadmiar pożywienia prowadzi do wzrostu poziomu cukru we krwi oraz do otyłości, niedobór może być przyczyną niedocukrzenia.
2. W przypadku osób z nadwagą lub otyłością konieczne jest zastosowanie diety niskoenergetycznej.
Redukcja masy ciała polepsza wyniki leczenia cukrzycy:
- normalizuje zaburzenia w wydzielaniu insuliny u osób otyłych
- zmniejsza oporność tkankową na insulinę zarówno tę wytwarzaną w organizmie, jak i podawaną we wstrzyknięciu
- zwiększa skuteczność doustnych leków przeciwcukrzycowych
Redukcja masy ciała powinna być odpowiednio rozłożona w czasie. Nie należy stosować diet głodowych. W ciągu tygodnia nie powinno się chudnąć więcej niż 0,5 – 1 kg.
3. Dieta powinna dostarczać wszystkie składniki odżywcze (węglowodany, białka, tłuszcze, błonnik pokarmowy, składniki mineralne i witaminy) w odpowiednich ilościach i proporcjach.
WĘGLOWODANY - to składniki pokarmowe, które w bezpośredni sposób wpływają na stężenie glukozy we krwi. Powinny one stanowić 45 – 50 % dziennego zapotrzebowania energetycznego. Wyróżniamy 2 rodzaje węglowodanów: przyswajalne i nieprzyswajalne.
Węglowodany przyswajalne dzielimy na:
a. Szybko wchłaniane (cukry proste i dwucukry)-są to: glukoza, fruktoza, sacharoza, laktoza (występują one w produktach takich jak: cukier, miód, słodycze, syropy, soki, owoce, mleko płynne, mleko w proszku, mleko skondensowane,zabielacze do kawy).
b. Wolno wchłaniane (cukry złożone)- jest to skrobia (źródłem węglowodanów złożonych są: kasze, ryż, płatki zbożowe, pieczywo, makarony, mąka, ziemniaki, suche nasiona roślin strączkowych).
Skrobia w przewodzie pokarmowym ulega stopniowemu trawieniu i jest rozkładana do cząsteczek glukozy. Trawienie i wchłanianie skrobi następuje powoli, co zapobiega niekorzystnym wahaniom poziomu glukozy we krwi. Dlatego produkty skrobiowe powinny być głównym źródłem węglowodanów w diecie cukrzycowej i stanowić podstawę każdego dobrze skomponowanego posiłku.
BŁONNIK- bardzo ważnym składnikiem diety. Zaliczany jest do węglowodanów nieprzyswajalnych. Nie ulega on trawieniu w przewodzie pokarmowym, nie ma wartości energetycznej, powiększa natomiast objętość posiłków dając uczucie sytości, reguluje pracę jelit, ma również wpływ na szybkość wchłaniania cukrów.
Wyróżniamy dwa rodzaje błonnika pokarmowego: rozpuszczalny i nierozpuszczalny.
Błonnik rozpuszczalny ma szczególne znaczenie w diecie osób chorych na cukrzycę (spowalnia wchłanianie cukrów, dzięki czemu zapobiega dużym wahaniom poziomu glukozy we krwi, ma również wpływ na obniżenie poziomu cholesterolu we krwi). Występuje on w produktach takich jak: otręby i płatki owsiane, suche nasiona roślin strączkowych, marchew, dynia, brokuły, kapusta, jabłka, owoce cytrusowe (szczególnie polecane grejpfruty). Błonnik nierozpuszczalny wpływa na pracę jelit, zapobiega zaparciom, zwiększa objętość stolca, przyspiesza pasaż jelitowy oraz pochłania i wiąże niektóre substancje, również toksyczne, z przewodu pokarmowego. Jest również bardzo pomocny w diecie redukcyjnej osób z nadwagą i otyłością. Pełni on rolę tzw. wypełniacza, daje uczucie sytości na dłużej. Występuje w następujących produktach: otręby pszenne, pieczywo razowe z mąki z pełnego przemiału, grube kasze (gryczana, pęczak), ciemny ryż, warzywa, owoce, szczególnie ze skórką i drobnymi pestkami.
Białko - to składnik pożywienia, który jest materiałem budulcowym dla komórek organizmu. Powinno ono stanowić 15 – 20 % wartości energetycznej diety. Dieta ze zwiększoną zawartością białka może przyczynić się do szybszego zmniejszenia masy ciała i poprawy wyrównania glikemii. Nie należy go jednak jeść w nadmiarze. Jest ono, bowiem obciążeniem dla nerek, dlatego osoby z istniejącą neuropatią cukrzycową powinny ograniczyć spożycie białka do 0,8 g / kg należnej masy ciała, równocześnie zwiększając udział białka roślinnego. Białko może pochodzić zarówno z produktów zwierzęcych, jak i roślinnych. Produkty zwierzęce bogate w pełnowartościowe białko to: mięso, drób, ryby, jaja, mleko oraz jego przetwory. Trzeba jednak pamiętać, że mleko (szczególnie słodkie), oprócz pełnowartościowego białka, jest również źródłem węglowodanów szybko wchłanianych (laktozy), dlatego jego ilość w diecie powinna być ograniczona (można go spożyć ok. 300 ml dziennie). Bardziej polecane są fermentowane przetwory z mleka (kefir, jogurt naturalny). Wskazane jest zwiększenie spożycia ryb, szczególnie morskich. Powinny być one spożywane przynajmniej 1 – 2 razy w tygodniu. Ryby są bogatym źródłem zarówno pełnowartościowego białka, jak i wielo nienasyconych kwasów tłuszczowych omega – 3, które mają wpływ na obniżenie cholesterolu i ciśnienia krwi oraz działają przeciwzakrzepowo. Z produktów roślinnych bogatym źródłem białka są suche nasiona roślin strączkowych (groch, fasola, soczewica, soja), polecane w diecie osób chorych na cukrzycę również ze względu na znaczną zawartość błonnika rozpuszczalnego (pektyn).
Tłuszcze - są najbardziej kalorycznym składnikiem diety, dlatego należy je jeść z umiarem. Tłuszcz powinien stanowić 30 – 35 % zapotrzebowania energetycznego. Należy pamiętać, że prawie połowa spożywanego przez nas tłuszczu znajduje się w produktach białkowych tzn. w mięsie, wędlinach, serach, jajach, mleku. Źródłem tłuszczu są zarówno produkty roślinne, jak i zwierzęce. Tłuszcze pochodzenia zwierzęcego to: masło, śmietana, smalec, oraz tłuszcz pochodzący z: mięsa, wędlin, jaj, mleka i jego przetworów. Są to tłuszcze zawierające kwasy tłuszczowe nasycone, które powodują wzrost stężenia cholesterolu we krwi i mogą przyczyniać się do rozwoju miażdżycy. Dlatego powinny być w diecie ograniczane. Osoby mające podwyższony poziom cholesterolu we krwi powinny ograniczyć również spożycie żółtek do 2 – 3 tygodniowo. Zaleca się natomiast spożywanie tłuszczów roślinnych, będących źródłem jedno – i wielo nienasyconych kwasów tłuszczowych. Źródłem kwasów tłuszczowych jedno nienasyconych jest olej rzepakowy i oliwa z oliwek. Wielo nienasycone kwasy tłuszczowe występują natomiast w oleju sojowym, słonecznikowym, kukurydzianym i arachidowym.
Warzywa i owoce, szczególnie w postaci surowej, są dobrym źródłem witamin, składników mineralnych i błonnika, dlatego powinny się znaleźć w każdym posiłku. Warzywa gotowane mają wyższy indeks glikemiczny (szybciej podnoszą poziom cukru we krwi), z tego powodu nie należy ich rozgotowywać. Ta sama zasada dotyczy gotowania kasz i makaronów. Warzyw można zjeść więcej, ok. 700g w ciągu dnia, natomiast owoce należy ograniczyć do 250 -300g ze względu na dość dużą zawartość fruktozy.
SÓL KUCHENNA- Należy ograniczyć spożycie soli kuchennej. Nie powinno się jej jeść więcej niż 6g dziennie (1 łyżeczka). Spożywanie większej ilości soli sprzyja wzrostowi ciśnienia krwi i rozwojowi nadciśnienia tętniczego. Zamiast soli można używać przypraw ziołowych.
Alkohol najlepiej wykluczyć z diety całkowicie. Dotyczy to szczególnie osób przyjmujących doustne leki przeciwcukrzycowe, czy insulinę. Alkohol może nasilać ich działanie i doprowadzić do hipoglikemii. Dopuszczalne jest spożycie niewielkich ilości alkoholu wytrawnego okazjonalnie, ale tylko w trakcie posiłku, nigdy na czczo. Mogą sobie na to pozwolić jedynie osoby z wyrównaną cukrzycą, u których nie występują inne współistniejące schorzenia takie jak: nadciśnienie tętnicze czy nadwaga.
4. Dieta powinna dostarczać podobnych ilości składników pożywienia w każdym kolejnym dniu i w ten sposób przyczyniać się do stabilności przebiegu cukrzycy. (Dotyczy to szczególnie osób leczonych insuliną). Dodatkowe ilości pożywienia są dozwolone wyłącznie w dniach, w których wykonuje się większy niż zwykle wysiłek fizyczny (praca mięśni obniża poziom cukru we krwi) lub, kiedy organizm traci energię z powodu dodatkowej choroby (np. gorączka, infekcja). Przed wysiłkiem fizycznym, wykraczającym poza zwykle, na co dzień wykonywane czynności, należy zjeść dodatkową porcję węglowodanów (np. ½ szklanki soku owocowego, 1kromkę chleba lub 2 – 3 herbatniki na 1 godzinę zwykłego spaceru). Ilość i rodzaj węglowodanów wchodzących w skład dodatkowego posiłku jest uzależniona od poziomu glikemii bezpośrednio przed wysiłkiem. Czasami taki posiłek może nie być w ogóle
potrzebny. Nie należy podejmować wysiłku fizycznego w przypadku, gdy wartość glikemii przekracza 250 mg/dl (13,9 mmol/l) u chorych z cukrzycą typu I i 300 mg/dl (16,7 mmol/l) u chorych z cukrzycą typu II.