II wojna światowa

2 WOJNA ŚWIATOWA

Informacje ogólne:
Wojna światowa II 1939-1945, największy i najkrwawszy konflikt zbrojny w historii, trwający od 1 września 1939 do 2 września 1945. Stronami konfliktu był blok państw utworzony wokół III Rzeszy Niemieckiej, Włoch i Japonii (państw Osi), w którego skład wchodziły także: Węgry (20 listopada 1940 akces do Paktu Trzech, 15 października 1944 wystąpienie z bloku), Bułgaria (1 marca 1941 przystąpienie do Paktu Trzech, 28 października 1944 wystąpienie z bloku), Rumunia (23 listopada 1940 akces do Paktu Trzech, 12 września 1944 wystąpienie z bloku), Republika Słowacka (utworzona pod kuratelą niemiecką 14 marca 1939), proniemieckie Niezależne Państwo Chorwackie (od utworzenia po kapitulacji Jugosławii 17 kwietnia 1941 do zakończenia okupacji niemieckiej na przełomie 1944 i 1945), Finlandia (22 czerwca przystąpienie do wojny z ZSRR, 19 września 1944 zawieszenie broni), oraz koalicja państw utworzona wokół Wielkiej Brytanii i jej sojuszników. Od 1941 do koalicji przyłączyły się Stany Zjednoczone Ameryki Północnej i ZSRR (w latach 1939-1941 pozostawał w sojuszu politycznym i gospodarczym z III Rzeszą).
Przesłanki konfliktu
Przesłanki konfliktu związane były z kryzysem ustroju demokratyczno-liberalnego w państwach europejskich i wzrostem po zakończeniu I wojny światowej tendencji autorytarnych, przeradzających się w ustroje totalitarne (m.in. faszyzm we Włoszech, narodowy socjalizm w Niemczech, komunizm w ZSRR).

Postulaty rewizji ustaleń porządku wersalskiego (wersalski traktat pokojowy 1919) wysuwane przez Niemców stwarzały nieustanne zagrożenie układu pokojowego w Europie, wzrost aspiracji terytorialnych ZSRR i Japonii we wschodniej Azji komplikował sytuację w tamtym regionie świata.

Tendencje imperialne i nacjonalistyczne, posiłkowane doktrynami ideologicznymi, dążące do zmiany porządku politycznego, gospodarczego i społecznego na świecie tworzyły wspólną płaszczyznę porozumienia między takimi państwami, jak: Niemcy, Japonia, Włochy, później także ZSRR.

Wydarzenia poprzedzające II wojnę światową powodowały nieustanne zagrożenie porządku wersalskiego: aneksja Abisynii przez Włochy (1936, wojna włosko-abisyńska 1935-1936), demilitaryzacja Nadrenii (1936), Anschluss Austrii (1938), monachijska konferencja (1938), aneksja Czech przez Niemcy (1939) i Albanii przez Włochy (1939), konflikt Chin i Japonii (1932-1933 i od 1937), konflikt Japonii i ZSRR (1939), w końcu porozumienie radziecko-niemieckie (pakt Ribbentrop-Mołotow), które przesądziło o możliwości realizacji kolejnego etapu polityki hitlerowskich Niemiec.
Wojna w Europie 1939-1941
Polskie Siły Zbrojne w 1939

Wrzesień 1939, agresja niemiecka

Wojna w Europie 1939-1941 rozpoczęła się atakiem III Rzeszy Niemieckiej na Polskę 1 września 1939 (operacja Fall Weiss). Rozpoczęła się atakiem niemieckiego pancernika "Schleswig-Holstein" na polską składnicę wojskową na Westerplatte 1 września o godzinie 4.45. Obrona Westerplatte pod dowództwem majora Henryka Sucharskiego trwała do 7 września 1939 r.

3 września, zgodnie z gwarancjami udzielonymi Polsce, do wojny przystąpiły Wielka Brytania i Francja. Brak interwencji militarnej Anglików i Francuzów, okres tzw. dziwnej lub siedzącej wojny (drôle de guerre, Sitzkrieg), umożliwił do 5 października siłom niemieckim i od 17 września radzieckim pokonanie wojsk polskich i podział państwa polskiego (wojna obronna Polski 1939).

Czołgi niemieckie przekraczające polską granicę

Żołnierze polscy, wrzesień 1939

Wrzesień 1939, bitwa nad Bzurą

ZSRR realizując ustalenia paktu z Niemcami jesienią 1939 podporządkował, a latem 1940 anektował Litwę (14 czerwca), Łotwę i Estonię (17 czerwca), rozpoczął zbrojną okupację Besarabii i północnej Bukowiny, a także zaatakował Finlandię (wojna radziecko-fińska 1939-1940).

9 kwietnia 1940 Niemcy uderzyli na Danię i Norwegię (operacja Weserübung). Rząd duński wraz z królem Chrystianem X skapitulował w dniu inwazji, rząd norweski i król Haakon VII odmówili kapitulacji, wybierając emigrację w Anglii. Pomoc angielska i francuska dla Norwegii okazała się niewystarczająca. Niemcy opanowali Narwik (walki o port toczyły się od 28 kwietnia do 8 czerwca, z udziałem m.in. Samodzielnej Brygady Strzelców Podhalańskich dowodzonej przez generała Z. Szyszko-Bohusza), 10 czerwca Norwegia skapitulowała.

10 maja 1940 nastąpiło niemieckie uderzenie na neutralne Belgię, Holandię i Luksemburg, jego głównym celem było pokonanie Francji (operacja Fall Gelb). Holandia skapitulowała 15 maja, król Belgii Leopold II poddał kraj 27 maja (w tym samym czasie, po przegranej bitwie flandryjskiej, 338 tys. żołnierzy brytyjskich i francuskich ewakuowało się spod Dunkierki). Od 10 czerwca do wojny przeciwko Anglii i Francji przyłączyły się Włochy.

Defilada niemiecka w Paryżu

Zawieszenie broni pomiedzy III Rzeszą a Francją nastąpiło 22 czerwca 1940, na jego mocy Niemcy przejęli północną i zachodnią Francję, na południu utworzono pozostające pod kuratelą niemiecką tzw. Państwo Francuskie z siedzibą w Vichy.

Bitwa o Anglię

Od 8 sierpnia do 31 października trwała tzw. bitwa o Wielką Brytanię. Niemcy zamierzali rozbić siły lotnicze Anglii (operacja Adlertag) i przeprowadzić inwazję na Wysy Brytyjskie (operacja Seelöwe). Niepowodzenie w wojnie powietrznej przeciw Anglii uniemożliwiło Niemcom realizację planu jej opanowania (podczas walk Niemcy stracili 1733 samoloty, tj. 52% stanu z lipca 1940, Brytyjczycy 915 samolotów, tj. 135% stanu z lipca 1940).

28 października Włosi zaatakowali z terenu Albanii Grecję, nieudany atak pozwolił Grekom w połowie grudnia zająć część terytorium Albanii. Wegry, a także państwa bałkańskie (głównie Bułgaria i Rumunia) pozostawały sojusznikami państw Osi.

Władze jugosłowiańskie formalnie przystąpiły do Paktu Trzech (25 marca 1940), ale po obaleniu proniemieckiego rządu, Jugosławia pozostała niezależna. 6 kwietnia 1941 rozpoczęła się niemiecko-włoska operacja wojskowa skierowana przeciwko Grecji i Jugosławii (operacja Marita). Do 1 czerwca opanowano Grecję wraz z Kretą (król Jerzy II opuścił kraj), okupowaną Jugosławię (17 kwietnia kapitulacja i abdykacja króla Piotra II) podzielono pomiędzy: III Rzeszę (północna Słowenia), Włochy (zachodnia Słowenia, Dalmacja, wybrzeże chorwackie), Węgry (Baczka), Bułgarię (część Macedonii i Serbii), Chorwację przekształcono w tzw. Niezależne Państwo Chorwacji, Czarnogórę w tzw. Niezależne Królestwo Czarnogóry.

Front wschodni

22 czerwca 1941 wojska III Rzeszy wspierane przez jednostki fińskie, rumuńskie, słowackie i włoskie zaatakowały ZSRR (operacja Barbarossa), który wszedł następnie w koalicję z Wielką Brytanią (12 lipca 1941).
Działania militarne na Oceanie Atlantyckim
Po zajęciu portów norweskich, holenderskich i francuskich Niemcy podjęli totalną blokadę Wysp Brytyjskich (od 17 września 1940), usiłując odciąć morskie szlaki aprowizacyjne łączące Anglię z jej terytoriami zamorskimi oraz powstrzymać pomoc amerykańską w ramach programu Lend-Lease Act (od marca 1941). Na akwenie Oceanu Atlantyckiego i połączonych z nim basenów Morza Północnego i Morza Śródziemnego rozegrała się tzw. bitwa o Atlantyk, której celem było utrzymanie brytyjskich linii komunikacyjnych.

1940-1942 przewagę operacyjną posiadały państwa bloku niemieckiego (m.in. w okresie od lipca do września 1940 Niemcy zniszczyli 140 okrętów alianckich, 1941 łączny tonaż zatopionych okrętów brytyjskich osiągnął 3,7 mln t, ogółem alianci stracili ponad 3800 jednostek). Niemcy odnosili sukcesy dzięki wzmożonej produkcji zbrojeniowej prowadzonej w całej okupowanej Europie i umiejętnej strategii prowadzenia wojny morskiej (m.in. masowe użycie okrętów podwodnych, U-Bootów, wprowadzenie dalekosiężnych bombowców Focke-Wulf 200).

Zmiana sytuacji w militarnych działaniach lądowych w 1943 (m.in. w Afryce Północnej i Europie Wschodniej) wyeliminowała zagrożenie opanowania przez państwa Osi alianckich szlaków komunikacyjnych (od 1941 sięgnęły one także do portów radzieckich, m.in. Murmańska) i umożliwiła uzyskanie przewagi morskiej i powietrznej aliantom.
Wojna w Afryce 1940 - 1943
Wojna w Afryce 1940 - 1943 rozpoczęła się w sierpniu 1940 zajęciem przez Włochów Somali Brytyjskiego oraz pogranicza Kenii i Sudanu. 13 września 1940 Włosi zaatakowali z Libii kontrolowany przez Brytyjczyków Egipt. Kontrofensywa angielska (od grudnia 1940) umożliwiła Brytyjczykom opanowanie prowincji libijskiej Cyrenajki (m.in. zdobyto Tobruk, Bengazi, Bardije). W styczniu 1941 Brytyjczycy rozpoczęli działania zbrojne w Etiopii, 19 maja zdobyto Addis Abebę, jesienią poddały się ostatnie oddziały włoskie.

Niepowodzenia militarne Włochów spowodowały wysłanie w lutym 1941 do Afryki Północnej niemieckiego Korpusu Afrykańskiego. Konflikt przybrał postać wojny pozycyjnej, na przełomie marca i kwietnia 1941 wojska niemiecko-włoskie zaatakowały Anglików na froncie libijskim, odrzucając ich do Egiptu (część zablokowana została w Tobruku, bronionym początkowo przez Australijczyków, a od sierpnia przez Samodzielną Brygadę Strzelców Karpackich). W listopadzie 1941 Anglicy ponownie opanowali Cyrenajkę, tracąc ją po ofensywie niemiecko-włoskiej rozpoczętej w styczniu 1942 (alianci poddali wtedy Tobruk).

Walki w Afryce Pn.

Wkraczające do Egiptu oddziały niemiecko-włoskie zatrzymane zostały pod Al-Alamajn, skąd 19 października ruszyła angielska kontrofensywa. 8 listopada 1942 na terenach kontrolowanych przez francuski rząd w Vichy (w Oranie, Algierze, Casablance) wylądował desant amerykańsko-angielski (6 dywizji amerykańskich i 1 brytyjska).

W listopadzie siły alianckie w Afryce rozpoczęły jednoczesny atak ze wschodu i zachodu na skoncentrowane w Tunisie jednostki niemiecko-włoskie (tunezyjska kampania). 13 maja 1943 oddziały państw Osi skapitulowały w Afryce Północnej. Operacjom wojskowym w Afryce towarzyszyło zajęcie przez Brytyjczyków Iraku i Syrii na Bliskim Wschodzie oraz wspólna z ZSRR okupacja Iranu (w sierpniu 1941).
Wojna na Dalekim Wschodzie 1941-1945
Zbrojny konflikt japońsko-chiński trwał od 1937, napięte od 1939 stosunki radziecko-japońskie złagodził tymczasowo traktat o neutralności z 12 kwietnia 1941. Japońskiej aneksji wschodnich wybrzeży chińskich i planom zdominowania Azji Południowo-Wschodniej stały na przeszkodzie interesy Stanów Zjednoczonych, które od samego początku zaangażowane były pośrednio w światowy konflikt zbrojny. Jesienią 1940 przekazały one Anglikom 50 niszczycieli, 20 kutrów torpedowych i 150 samolotów, 11 marca 1941 wprowadziły program pomocy państwom prowadzącym wojnę, tzw. Lend-Lease Act (od maja objęte nim zostały także Chiny), w kwietniu 1941 obsadziły wojskiem Grenlandię, a w lipcu Islandię, zwalczały niemieckie okręty podwodne.

7 grudnia 1941 lotnictwo japońskie zaatakowało hawajską bazę amerykańską w Pearl Harbor (Pearl Harbor - bitwa 1941).

Atak na Pearl Harbor

8 grudnia wojnę Japonii wypowiedziała Wielka Brytania (razem z dominiami: Kanadą, Australią, Nową Zelandią, Związkiem Południowej Afryki), a także rządy sojuszniczych państw: Polski, Belgii, Etiopii i Komitet Wolnej Francji. 11 grudnia do wojny z USA przystąpiły III Rzesza i Włochy. 26 grudnia 1941 Japończycy zdobyli Hongkong, w styczniu 1942 Półwysep Malajski, 15 lutego poddał się Singapur, 8 marca stolica Birmy Rangun, opanowano Archipelagi Filipiński i indonezyjski.

8 maja 1942 Amerykanie mimo przegranej bitwy powietrznej nad Morzem Koralowym powstrzymali ekspansję japońską w kierunku Australii. 3-5 czerwca 1942 po zwycięskiej bitwie morskiej pod Midway i pod Guadalcanal na Wyspach Salomona (10 lipca 1942) USA przejęły inicjatywę strategiczną, opanowując razem z wojskami australijskimi w 1943 Wyspy Gilberta, Wyspy Marshalla, część Nowej Gwinei, Wyspy Mariańskie, Aleuty.

Okinawa, wojna na Pacyfiku

W 2. połowie 1944 Amerykanie zorganizowali desanty na Filipiny (Leyte), po opanowaniu Archipelagów Filipińskiego i indonezyjskiego podjęto ataki na wyspy japońskie. Zajęcie Iwo-jimy (16 marca 1945) i Okinawy (26 czerwca 1945) umożliwiło bezpośrednie ataki bombowe na centra przemysłowe Japonii i ostrzeliwanie z morza Tokio. W maju 1945 wyzwolono Birmę. Po odrzuceniu amerykańskiego ultimatum o bezwzględnej kapitulacji, 6 sierpnia 1945 zrzucono bombę atomową na Hiroszimę, 9 sierpnia na Nagasaki. 8 sierpnia do wojny przeciwko Japonii przyłączył się ZSRR.

Little boy, bomba atomowa zrzucona na Hiroszimę

Fat man, bomba atomowa zrzucona na Nagasaki

Bomba atomowa - Hiroszima, Nagasaki

Japonia, kapitulacja

2 września 1945 w obecności przedstawicieli USA, Wielkiej Brytanii, Francji, Australii, Holandii, Kanady i Nowej Zelandii Japonia podpisała kapitulację. 9 września złożyła broń armia japońska w Chinach (pojedyncze garnizony japońskie kapitulowały do 24 października 1945). Wyspy Japońskie i Koreę Południową okupowały Stany Zjednoczone (do 38 równoleżnika), Koreę Północną - ZSRR.
Wojna w Europie 1941-1945
Ofensywa niemiecka w 2. połowie 1941 dotarła na ziemiach rosyjskich do Leningradu na północy i Rostowa nad Donem na południu, linia frontu przebiegała kilkadziesiąt km na zachód od Moskwy. Kontrofensywa wojsk radzieckich z 5-6 grudnia przesunęła na tym odcinku front o 200-300 km na zachód.

Stalingradzka bitwa

W maju 1942 niemiecki atak zwrócił się w kierunku południowo-wschodnim na Kaukaz i Stalingrad. Bitwa stalingradzka (17 lipca 1942 - 7 lutego 1943) zakończona rozbiciem dwóch armii niemieckich (ok. 300 tys. żołnierzy) umożliwiła ZSRR przejęcie inicjatywy operacyjnej, a także zniesienie totalnej blokady Leningradu (12 stycznia 1943 przeszły do kontruderzenia formacje Frontu Leningradzkiego i Frontu Wołchowskiego).

Bitwa pod Lenino

Latem 1943 linia frontu niemiecko-radzieckiego przebiegała od Morza Barentsa, jeziora Ładoga i Leningradu, na wschód od Charkowa, wzdłuż rzek Doniec Siewierski i Mius do wschodnich wybrzeży Morza Azowskiego (front południowy przecinał Półwysep Tamański). W lipcu 1943 nie powiodła się niemiecka kontrofensywa w rejonie Kurska (operacja Cytadela, zniszczonych zostało 30 dywizji niemieckich, w tym 7 pancernych). Klęska niemiecka pod Kurskiem pozwoliła przejąć Armii Czerwonej pełną inicjatywę strategiczną. We wrześniu sforsowała ona Dniepr (odcinając broniące się jednostki niemieckie na Krymie), następnie zdobyła Smoleńsk.

10 lipca 1943 160 tys. żołnierzy alianckich dokonało desantu na Sycylię. 25 sierpnia odsunięto B. Mussoliniego od władzy, 3 września Włosi podpisali zawieszenie broni z aliantami (środkowe i północne Włochy okupowane były przez Niemców). Ofensywa aliancka zatrzymała się na linii Gustawa (z masywem Monte Cassino jako głównym punktem oporu).

Ofensywa Armii Czerwonej

24-25 stycznia 1944 1 i 2 Front Ukraiński rozpoczęły natarcie na Ukrainę naddnieprzańską, Podole i Wołyń, opanowując także Krym. Ofensywa letnia 1944 pozwoliła Armii Czerwonej przekroczyć Bug i dotrzeć do środkowego biegu Wisły, gdzie wstrzymano działania wojskowe w związku z wybuchem powstania warszawskiego (na wschód od linii frontu pozostały silne zgrupowania niemieckie na terenach Prus Wschodnich, Estonii, Kurlandii, część wojsk niemieckich schroniła się w Norwegii po podpisaniu przez ZSRR i Finlandię zawieszenia broni 19 września 1944).

Normandia, inwazja

Stoczona w dniach 12-18 maja 1944 zwycięska bitwa pod Monte Cassino (zdobytym przez żołnierzy 2 Korpusu Polskiego) otworzyła aliantom drogę do Rzymu (zdobyty 4 czerwca 1944). 18 lipca alianci weszli do Ancony i dotarli do pasa umocnień w północnych Włoszech tzw. linii Gotów. 6 czerwca 1944 rozpoczął się desant na Normandię (operacja Overlord), poprzedzający utworzenia drugiego frontu w Europie (wzięło w nim udział ok. 2 mln żołnierzy, w tym 1 mln Amerykanów, wspieranych przez 13 tys. okrętów i 6 tys. samolotów, brały w nim udział także polskie okręty wojenne oraz 1 Dywizja Pancerna). 25 sierpnia wyzwolono Paryż, na początku września wkroczono do Belgii. Operację Overlord wspierały w sierpniu desanty wojsk alianckich na południu wybrzeża Francji (operacje Anvil i Dragoon). Uderzenie aliantów zatrzymało się na linii Zygfryda (Westwall). Próby ominięcia tego pasa umocnień drogą przez Holandię podjęte we wrześniu 1944 (operacje Market Garden) nie powiodły się. W 2. połowie grudnia alianci powstrzymali kontruderzenie niemieckie w Ardenach i Alzacji.

Lądowanie w Normandii

Jesienią 1944 Armia Czerwona wznowiła działania wojenne, kierując się na Bałkany. Zajęła wschodnią Słowację i północne Węgry, Rumunię i Bułgarię, wspierała działania partyzantów. Wiosną 1945 załamały się ostatnie linie obronne wojsk niemieckich. Na froncie wschodnim Armia Czerwona przeszła do realizacji operacji berlińskiej i operacji wiedeńskiej (16 marca - 15 kwietnia), która umożliwiła jej zajęcie terytorium Austrii, zachodnich Węgier, a także Bratysławy (4 kwietnia). Likwidowano jednocześnie ośrodki oporu niemieckiego w Prusach Wschodnich i na Pomorzu Zachodnim.

Na froncie zachodnim przekroczono linię Zygfryda i osiągnięto lewy brzeg Renu, kierując natarcie na Bremę, Hamburg i Lubekę, następnie w kierunku Saksonii i Czech. Na froncie południowym rozpoczęto działania w środkowej części Półwyspu Apenińskiego (21 kwietnia zajęto Bolonię). Po przekazaniu władzy admirałowi K. Dönitzowi, A. Hitler popełnił samobójstwo (30 kwietnia 1945).
Akt kapitulacji
Torgau, spotkanie aliantów

Berlin, zdobycie

2 maja 1945 dowódca obrony Berlina, generał H. Weidling, zdecydował o poddaniu miasta Armii Czerwonej, tego samego dnia poddały się resztki armii niemieckiej w północnych Włoszech. 4 maja skapitulowały wojska niemieckie w północno-wschodnich Niemczech, 5 maja w południowych Niemczech, Tyrolu i zachodniej Austrii. 7 maja 1945 w kwaterze głównej Alianckich Sił Ekspedycyjnych generała D.D. Eisenhowera w Reims generał A. Jodl podpisał akt bezwarunkowej kapitulacji III Rzeszy Niemieckiej. Postanowienia aktu weszły oficjalnie w życie 8 maja 1945, o godzinie 23.01. Mimo obecności w Reims przedstawiciela wojskowego ZSRR, akt kapitulacyjny powtórzono 8 maja 1945 w Berlinie, w kwaterze dowództwa radzieckiego w Karlshorst, gdzie ze strony niemieckiej podpisał go feldmarszałek W. Keitel, alianckiej: marszałek G.K. Żukow (ZSRR), marszałek A. Tedder (USA), generał C. Spaatz (Wielka Brytania) i generał J. de Lattre de Tassigny (Francja).

Niemcy, kapitulacja

9 maja Armia Czerwona zajęła Pragę, 11 maja 1945 skapitulowało zgrupowanie wojsk niemieckich marszałka F. Schörnera w zachodnich Czechach. Nowe władze w okupowanych Niemczech ukonstytuowały się na podstawie ustaleń Europejskiej Komisji Doradczej z 12 września 1944 (pracującej zgodnie z postanowieniami deklaracji ministrów spraw zagranicznych USA, ZSRR i Wielkiej Brytanii z 30 października 1943), która realizowała plan podziału Niemiec na strefy okupacyjne (jałtańska konferencja). Dalsze rozstrzygnięcia kwestii niemieckich zapadły na konferencji poczdamskiej.

Jałta, konferencja
Bilans strat
Ogółem w II wojnie światowej wzięło udział 61 państw. Zmobilizowano ponad 110 mln żołnierzy (m.in. w okresie największej mobilizacji armia ZSRR liczyła 12,5 mln, USA 12,3 mln, III Rzeszy 10,2 mln, Japonii 10,2 mln, Wielkiej Brytanii 5,1 mln, Francji 5 mln, Chin 5 mln, Włoch 3,7 mln). Zginęło lub zaginęło ponad 55 mln ludzi, 35 mln zostało rannych. Łączne wydatki na prowadzenie wojny osiągnęły sumę 1,166 biliona dolarów (m.in. USA wydały 387 mld, III Rzesza 272 mld, ZSRR 192 mld, Wielka Brytania 120 mld, Włochy 94 mld, Japonia 56 mld).