Otyłość wśród dzieci

Światowa Organizacja Zdrowia bije na alarm: w XXI wieku grozi nam epidemia otyłości. Specjaliści usiłują jej zapobiec. Organizowane są Międzynarodowe Warsztaty Leczenia Otyłości w celu wymiany doświadczeń i koordynacji działań. Ostatnie - piąte - odbyły się w listopadzie 1999 w Wiedniu. Wdrażane są długofalowe międzynarodowe programy łączące wysiłki lekarzy i firm farmaceutycznych. Dla zwrócenia uwagi społeczeństwa na doniosłość problemu dzień 1 marca jest obchodzony jako Światowy Dzień Walki z Otyłością.
Otyłość (łac. obesitas) – patologiczne nagromadzenie tkanki tłuszczowej w organizmie, przekraczające jego fizjologiczne potrzeby i możliwości adaptacyjne, mogące prowadzić do niekorzystnych skutków dla zdrowia. Za otyłość uważa się (med. stwierdza), jeżeli tkanka tłuszczowa stanowi więcej niż 20% całkowitej masy ciała u mężczyzn i 25% u kobiet. Nie tylko ilość, ale również rozmieszczenie nadmiernej ilości tkanki tłuszczowej ma znaczenie. Zgromadzenie tkanki tłuszczowej w jamie brzusznej nazywa się otyłością brzuszną (otyłość androidalna) ma większe znaczenie patologiczne niż równomierne rozłożenie lub podskórne zgromadzenie tkanki tłuszczowej. Stwierdzono, że otyłość zwiększa ryzyko zapadalności na niektóre choroby, w tym choroby układu krążenia, cukrzycę typu 2, obturacyjny bezdech senny, niektórych typy nowotworów, zapalenie kości i stawów i dlatego też skraca oczekiwaną długość życia. Wyjątkowo duża otyłość prowadzi do niepełnosprawności.
Dokładne, stosowane w badaniach naukowych metody oznaczania ilości tkanki tłuszczowej organizmu to:
 bioimpendancja elektryczna ciała
 podwójna absorpcjometria (DXA)
 tomografia komputerowa z oceną planimetryczną
 jądrowy rezonans magnetyczny
 metody sonograficzne USG
 metody izotopowe.
 W praktyce stosuje się, prostsze metody przybliżone:
 pomiar masy ciała (wagi ciała) i obliczenie wskaźnika masy ciała (BMI) lub wskaźnika WHR (waist-hip ratio)
 pomiar grubości fałdu skórnego.

Dla osób dorosłych i o przeciętnych warunkach umięśnienia, wskaźnik BMI dobrze odzwierciedla zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie.

BMI
• wartość prawidłowa 19-25
• nadwaga 25-30
• otyłość >30
• skrajna otyłość >40
WHR
 wartość prawidłowa dla mężczyzn – 0,9
 wartość prawidłowa dla kobiet – 0,7
 obwód brzucha mierzony na poziomie talii nie powinien przekraczać połowy pomiaru wzrostu


Choroby i objawy związane z otyłością:
• cukrzyca typu 2
• choroby układu ruchu
• nadciśnienie tętnicze
• zawał serca i mózgu
• wylew
• zatorowość
• zwyrodnienia kręgosłupa
• choroby nerek
• kamica żółciowa
• większe tendencje do nowotworów
• rozstępy


Najczęstszą przyczyną powstawania otyłości jest przekarmianie (zbyt duża wartość energetyczna pożywienia w stosunku do zapotrzebowania organizmu).
Czynniki genetyczne – mogą odgrywać rolę w powstaniu otyłości lub zwiększać podatność na jej rozwój. Istnieją genetycznie uwarunkowane zespoły chorobowe, w których dochodzi do nadmiernego gromadzenia się tkanki tłuszczowej w organizmie. Należą do nich: zespół Pradera-Williego, zespół Laurence'a-Moona-Biedla, zespół Cohena oraz zespół Carpentera.
Geny kodują molekularne składniki uczestniczące w fizjologicznym procesie regulacji masy ciała. W badaniach na zwierzętach wykryto, że pojedyncza mutacja może prowadzić do rozwoju otyłości. U niewielkiego odsetka ludzi występują również mutacje jednogenowe, które prowadzą do rozwoju otyłości olbrzymiej. Uważa się jednak, że u większości ludzi o skłonności do otyłości decydują prawdopodobnie mutacje wielu genów. Mutacje mogą dotyczyć genów związanych z regulacją pobierania energii z pożywieniem, poziomem podstawowej przemiany materii, dojrzewaniem komórek tkanki tłuszczowej, aktywnością enzymów odpowiedzialnych za gospodarkę tłuszczową i węglowodanową. W ich wyniku dochodzi do przewagi procesów magazynowania energii nad procesami jej wydatkowania. Do białek, których produkcja jest upośledzona w wyniku mutacji genetycznych należy między innym leptyna i jej receptory. Zwiększenie jej wytwarzania zwrotnie hamuje gromadzenie tłuszczów w adipocytach i zmniejsza przyjmowanie pokarmów.
Za genetycznym uwarunkowaniem otyłości przemawia również fakt, że jest ona dwukrotnie częstsza u bliźniąt jednojajowych niż u rodzeństwa niebędące bliźniętami, a masa ciała osób dorosłych, które wychowały się w rodzinach zastępczych wykazuje większą zgodność z masą rodziców biologicznych niż adopcyjnych.
Czynniki biologiczne – również odgrywają rolę w powstaniu otyłości. Uszkodzenie podwzgórza (proces zapalny lub nowotworowy) i jąder brzuszno-przyśrodkowych podwzgórza mogą powodować rozwój otyłości. Dochodzi wtedy do nadmiernego przyjmowania pokarmów oraz zaburzeń układu autonomicznego.
Badania wykazały również, że mózgi osób otyłych, podobnie jak mózgi osób uzależnionych, mają mniejszą gęstość tzw. receptorów dopaminowych typu 2. Prawdopodobnie jest to reakcja, mająca osłabić efekt częstych wyrzutów dopaminy, które są skutkiem częstego przyjmowania narkotyku lub pożywienia. Możliwe też, że ludzie ci od urodzenia mają zmniejszoną liczbę receptorów dopaminowych, a to wiąże się z większym ryzykiem wystąpienia uzależnienia.
Do zaburzeń endokrynologicznych, w których dochodzi do rozwoju otyłości należą: niedoczynność tarczycy, zespół Cushinga, zespół policystycznych jajników, niedobór hormonu wzrostu, rzekoma niedoczynność przytarczyc, czy też hiperinsulinizm.
Czynniki farmakologiczne – do leków, których przyjmowanie może prowadzić do zwiększenia masy ciała należą leki przeciwdepresyjne (amitryptylina, doksepin), leki przeciwlękowe, leki psychotropowe (pochodne fenotiazyny), przeciwpadaczkowe (kwas walproinowy, karbamazepina), kortykosteroidy, niektóre beta-adrenolityki i insulina.
Czynniki środowiskowe, – wśród których największe znaczenie ma aktywność fizyczna jako forma wydatkowania dostarczonych zasobów energetycznych. Na skutek postępu technologicznego możliwe stało się znaczące zmniejszenie wydatku energetycznego związanego z codzienną aktywnością. Równocześnie zwiększył się dostęp do żywności i jej konsumpcja. Wzrosła również wartość energetyczna łatwo dostępnego pokarmu, który jest dodatkowo ubogi w witaminy, sole mineralne i błonnik. Regularna aktywność fizyczna zapobiega nadwadze i otyłości.
Czynniki psychologiczne – takie jak zaburzenia nastroju mogą być przyczyną powstawania nadwagi. Osoby, u których występuje tendencja do przyrostu masy ciała, podczas każdego kolejnego nawrotu depresji zwiększają swoją masę ciała. Osoby chore uczą się, że jedząc mogą częściowo zmniejszać objawy depresji, poprzez dostarczenie krótkotrwałej przyjemności.
Otyłość jest stanem przyczyniającym się do rozwoju wielu problemów zdrowotnych.
Wielu otyłych dzieci dotyczą:
□ nieprawidłowości przeciążeniowe w układzie kostno-stawowym (np. deformacje szkieletu, zmiany w stawach, głównie biodrowych i kolanowych, oraz szkieletu)
□ zaburzenia gospodarki lipidowej (wzrost stężenia triglicerydów, wolnych kwasów tłuszczowych, hipercholesterolemia), które stanowią czynniki ryzyka miażdżycy naczyń krwionośnych
□ upośledzona tolerancja glukozy, która może prowadzić do cukrzycy typu drugiego (dawniej zwaną cukrzycą dorosłych)
□ hiperinsulinizm
□ ryzyko wystąpienia nadciśnienia tętniczego
□ zaburzenia w sferze emocjonalnej; u około 10% dzieci i młodzieży stwierdza się depresję, spowodowaną głównie zaniżoną samooceną, brakiem poczucia własnej wartości
Postępowanie terapeutyczne w otyłości prostej
U otyłych dzieci i młodzieży terapia ma na celu zmianę modelu żywieniowego, bez stosowania farmakoterapii. Skuteczne leczenie otyłości u dzieci powinno być efektem skorelowanych działań całego zespołu specjalistów – dietetyka, pediatry, psychologa, rehabilitanta, a często i endokrynologa-pediatry.
U dzieci do 7 roku życia nie zaleca się ograniczeń kalorycznych, a modyfikacja diety polega na zmniejszeniu zawartości tłuszczu w potrawach, a zwiększeniu udziału warzyw, owoców i produktów zbożowych z tzw. pełnego ziarna (kasze, chleb razowy), czyli produktów o wysokiej zwartości błonnika. Posiłki powinny być regularne, a między nimi dziecko nie może „pojadać” (zwłaszcza produktów wysokokalorycznych). U dzieci powyżej 7 r.ż. i młodzieży stosuje się dietę ubogokaloryczną, ale zbilansowaną pod względem podaży poszczególnych składników pokarmowych. U starszych nastolatków dopuszcza się stosowanie naturalnych preparatów ziołowych, które nie odchudzają, ale usprawniają metabolizm. Niezwykle istotne są działania edukacyjne, mające na celu dążenie do zmiany niekorzystnych nawyków. W przypadku młodszych dzieci edukacja ta musi obejmować także rodziców. Wszyscy młodzi pacjenci muszą mieć świadomość, że terapia ta jest stosowana dla ich dobra. Comiesięczny pomiar masy ciała mobilizuje dziecko do trzymania się zaleceń dietetycznych, które są dobierane indywidualnie dla każdego pacjenta. Obniżanie masy ciała powinno być stopniowe i systematyczne. Leczenie otyłości czy terapia jej powikłań pochłania każdego roku ogromne kwoty. Mimo stałego postępu w dziedzinie badań nad patogenezą otyłości jej leczenie w dalszym ciągu jest mało efektywne, a rokowanie odległe jest na ogół niekorzystne. W Polsce opieka zdrowotna nad dziećmi z nadwagą i otyłością jest niedostateczna, bowiem tylko 27% dzieci w wieku szkolnym z tymi zaburzeniami objętych jest stałą opieką specjalistów.
Otyłość prosta, zwana też samoistną czy pierwotną – występuje, gdy masa ciała przekracza o 20% masę należną do wzrostu i nie towarzyszą jej inne objawy chorobowe. Występuje ona u 95% dzieci i młodzieży otyłych.
Otyłość wtórna - rozpoznaje się u pozostałych 5% przypadków dzieci i młodzieży z nadmiarem masy ciała i chorobami układu dokrewnego (np. niedobór hormonu wzrostu, niedoczynność tarczycy), chorobami OUN, zespołami uwarunkowanymi genetycznie czy z przyczyn jatrogennych (po kortykoterapii).
Zanim zacznie się planować jadłospis, trzeba najpierw ustalić liczbę posiłków w ciągu dnia i godziny ich przyjmowania. Ja ustaliłam, że będę spożywać 4 posiłki dziennie: I śniadanie o godzinie 7:00, II śniadanie o 10:00, obiad o 13:00- 14:00 i kolacja o godzinie 19:00. Należy pamiętać, aby przerwy między posiłkami nie były dłuższe niż 3, 5- 5 godzin.
W każdym posiłku w ciągu dnia powinien być uwzględniony produkt białkowy pochodzenia zwierzęcego, np. ser, mięso, ryby, jaja, mleko obok innych produktów dostarczających białka pochodzenia roślinnego. Bardzo ważny jest udział warzyw i owoców w posiłkach. Wzbogacają one, bowiem jadłospis w witaminy. Wprowadzają również do organizmu składniki mineralne działające alkalizująco- głównie potas.
Trzeba również pamiętać o podawaniu odpowiedniej ilości mleka, ciemnego pieczywa i grubych kasz. I śniadanie powinno zawierać dodatek białka zwierzęcego, pochodzącego z wędliny, jaja, czy też białego lub żółtego sera, a do sporządzania napoju powinno być uwzględnione mleko. Trzeba też przewidzieć dodatek warzywa lub owocu w zależności od możliwości sezonowych. II śniadanie powinno składać się z produktów, które można zabrać do szkoły. Będą to kanapki z ciemnego, pełnoziarnistego pieczywa, posmarowane masłem z dodatkiem produktu białkowego (ser, jaja, ryby, wędliny) oraz owoców sezonowych. Obiad jest posiłkiem, na który zwraca się największą uwagę. W tym posiłku powinno się znaleźć białko zwierzęce oraz dość duża porcja warzyw gotowanych, a także dodatek surówki z warzyw. Często w tym posiłku jest uwzględniony deser. Najwartościowsze są desery mleczne i owocowe lub mleczne z dodatkiem owoców świeżych, mrożonych, konserwowych- w zależności od sezonu. Przykładem mogą być takie wartościowe desery jak: kisiel mleczny z przecierem z jagód lub malin, koktajl mleczno- owocowy, mus z mleka i kaszy manny z sokiem i świeżymi owocami. Kolacja powinna również zawierać białko zwierzęce oraz dodatek warzyw i owoców. Błędem jest podawanie codziennych kolacji, tzw. Suchych, składających się z pieczywa, dodatków oraz napoju. Zaleca się częstsze podawanie na kolację potraw gotowanych. Należy pamiętać, aby w posiłkach kolacyjnych nie znajdowały się potrawy trudno strawne, gdyż jest to ostatni posiłek przed snem.
Tygodniowy jadłospis dla chłopca w wieku 15 lat

1 dzień
Posiłek Nazwa potrawy Wartość energetyczna
kcal kJ
I posiłek Śniadanie Mleko
Pieczywo mieszane
Masło
Dżem truskawkowy
Miód
Jajo
Rzodkiewka
Sałata 700 2930,2
II posiłek Drugie śniadanie Kanapki z bułki
Masło
Szynka z drobiu
Sałata
Ogórek konserwowy
Banan
Sok pomarańczowy 420 1758,13
III posiłek Obiad (z podwieczorkiem) Rosół z makaronem
Filet z drobiu
Ziemniaki
Marchew
Groszek
Kalafior
Brokuły
Surówka z kapusty pekińskiej
Kisiel żurawinowy 980 4084,28
IV posiłek Kolacja Kiełbasa na gorąco
Keczup
Pieczywo mieszane
Masło
Sałata lodowa
Pomidory
Pasta rybna
Herbata z cytryną 700 2930,2
Razem 2800 11702,81

2 dzień

Posiłek Nazwa potrawy Wartość energetyczna
kcal kJ
I posiłek Śniadanie Musli lub płatki z mlekiem
Pieczywo mieszane
Masło
Miód
2 plastry szynki drobiowej
Serek topiony
Liść sałaty
Rzodkiewka
Sok pomarańczowy 700 2930,2
II posiłek Drugie śniadanie Kanapka z bułki i masła
Pasztet
Ogórek świeży
Drożdżówka z jabłkiem
Sok pomidorowy 420 1758,13
III posiłek Obiad (z podwieczorkiem) Krupnik wiosenny z kaszy jęczmiennej
Pieczywo
Udko pieczone
Ziemniaki
Surówka z marchwi, pora i papryki
Brokuły z wody
Galaretka z owocami mrożonymi 980 4084,28
IV posiłek Kolacja Makaron z mięsem mielonym i warzywami
Pieczywo
Masło
Konfitura z czarnej porzeczki
Napój jabłkowo- miętowy 700 2930,2
Razem 2800 11702,81

3 dzień

Posiłek Nazwa potrawy Wartość energetyczna
kcal kJ
I posiłek Śniadanie Kawa biała
Jajecznica ze szczypiorkiem
Pieczywo mieszane
2 plastry sera gouda
Masło
2 plastry rolady wołowej
Liść sałaty
Pomidor
Sok porzeczkowy 700 2930,2
II posiłek Drugie śniadanie Kanapka z pieczywa razowego
Masło
Kiełbasa szynkowa
Sałata
Rogal maślany
Jogurt 420 1758,13
III posiłek Obiad (z podwieczorkiem) Botwinka z ziemniakami
Pieczywo
Ryba w jarzynach
Kluski kładzione
Sałata z sosem vinegrette
Kompot z czarnej porzeczki 980 4084,28
IV posiłek Kolacja Pieczywo mieszane z masłem
Pieczeń wieprzowa
Sałatka wielowarzywna
Pomidor
Sałata zielona
Herbata z cytryną 700 2930,2
Razem 2800 11702,81

4 dzień

Posiłek Nazwa potrawy Wartość energetyczna
kcal kJ
I posiłek Śniadanie Kasza manna na mleku
Pieczywo mieszane z masłem
Miód
Dżem
Pasta z twarogu z koncentratem pomidorowym
2 plastry pieczeni wieprzowej
Liść sałaty
Papryka konserwowa
Herbata z cytryną 700 2930,2
II posiłek Drugie śniadanie Kanapka z serem podpuszczkowym
Liść sałaty
Rzodkiewka
Drożdżówka z budyniem
Sok wieloowocowy 420 1758,13
III posiłek Obiad (z podwieczorkiem) Zupa szczawiowa z jajkiem
Pieczywo
Zrazy zwijane w sosie
Ziemniaki
Surówka z białej kapusty, marchwi i chrzanu
Ogórek kiszony
Jabłko 980 4084,28
IV posiłek Kolacja Ryż zapiekany z jabłkami
Pieczywo mieszane z masłem
Pasta z ryby wędzonej z majonezem
Liść sałaty
Herbata z cytryną 700 2930,2
Razem 2800 11702,81

5 dzień

Posiłek Nazwa potrawy Wartość energetyczna
kcal kJ
I posiłek Śniadanie Płatki kukurydziane z mlekiem
Pieczywo mieszane z masłem
Miód
Dżem z brzoskwiniami
Pasztet drobiowy
Ogórek kiszony
Sałata
Szczypiorek
Herbata z cytryną 700 2930,2
II posiłek Drugie śniadanie Kanapki z masłem, szynką i serem
Liść sałaty
Pizzerka
Kefir
Jabłko 420 1758,13
III posiłek Obiad (z podwieczorkiem) Zupa pomidorowa z makaronem
Pulpety z mięsa w sosie
Ryż
Bukiet surówek
Brokuły z wody z marchewką
Budyń śmietankowy 980 4084,28
IV posiłek Kolacja Zapiekanka z ziemniaków i boczku wędzonego
Sałata zielona
Jogurt truskawkowo- bananowy 700 2930,2
Razem 2800 11702,81


6 dzień

Posiłek Nazwa potrawy Wartość energetyczna
kcal kJ
I posiłek Śniadanie Płatki owsiane z mlekiem
Pieczywo mieszane z masłem
Miód
Konfitura z czarnej porzeczki
Parówki gotowane
Keczup
Banan
Jogurt
Herbata z cytryną 700 2930,2
II posiłek Drugie śniadanie Kanapki z pieczywa mieszanego
Masło
Pieczeń cielęca
Sałata
Jabłko
Jogurt 420 1758,13
III posiłek Obiad (z podwieczorkiem) Zupa koperkowa z ryżem
Fasolka po bretońsku
Ziemniaki
Sałata zielona z sosem vinegrette
Kisiel mleczny
Napój z owoców mrożonych 980 4084,28
IV posiłek Kolacja Ryba po grecku
Pieczywo
Masło
Sałatka z pora, jaj, sera i majonezu
Herbata z cytryną 700 2930,2
Razem 2800 11702,81

7 dzień

Posiłek Nazwa potrawy Wartość energetyczna
kcal kJ
I posiłek Śniadanie Musli lub płatki z mlekiem
Pieczywo mieszane
Masło
Dżem morelowy
2 plastry baleronu
Twarożek ze szczypiorkiem na liściu sałaty
Pomidor
Rzodkiewka
Herbata z cytryną 700 2930,2
II posiłek Drugie śniadanie Kanapki z bułki z ziarnami
Masło
Pieczeń wieprzowa
Liść sałaty
Drożdżówka
Maślanka owocowa 420 1758,13
III posiłek Obiad (z podwieczorkiem) Żurek z kiełbasą i jajkiem
Gulasz wołowy z kaszą gryczaną
Sałatka z sosem włoskim
Surówka wiosenna
Kompot jabłkowy 980 4084,28
IV posiłek Kolacja Naleśniki z serem
Pieczywo
Masło
Dżem z czarnej porzeczki
Szynka wieprzowa
Liść sałaty
Pomidor
Rzodkiewka
Herbata z cytryną 700 2930,2
Razem 2800 11702,81