Rosja

ROSJA ROSJA (Federacja Rosyjska, Rossija, Rossijskaja Fiedieracyja), państwo w Europie Wsch. i Azji (Syberia, Daleki Wschód), nad M. Bałtyckim, O. Arktycznym, O. Spokojnym, M. Kaspijskim i M. Czarnym; pow. 17,1 mln km2, 148 mln mieszk. (1996); stol. Moskwa; j.u. rosyjski; w skład R. wchodzi: 21 republik, 6 krajów, 50 obw. (w tym 1 autonom.), 10 okręgów autonom., 2 miasta wydzielone (Moskwa i Petersburg). Warunki naturalne. Rozciągłość południkowa 2500–4000 km, równoleżnikowa —9000 km; dł. granic lądowych 20,3 tys. km, mor. — ok. 38 tys. km; 3/4 pow. nizinna; w Europie R. zajmuje większą część Niz. Wschodnioeuropejskiej; na pd.-zach. pograniczu R. wznosi się Wielki Kaukaz (Elbrus 5642 m — najwyższy szczyt kraju). Na wsch. od Uralu rozciąga się Niz. Zachodniosyberyjska (jedna z największych równin akumulacyjnych na Ziemi); między Jenisejem i Leną leży Wyż. Środkowosyberyjska; we wsch. części: G. Wierchojańskie, G. Czerskiego (Pobieda 3147 m), G. Kołymskie, G. Czukockie, G. Koriackie, Dżugdżur, Sichote Aliń; w pd. części: Ałtaj (Biełucha 4506 m), Ałatau Kuźniecki, Sajan Zach., Sajan Wsch., góry Tuwy, Przybajkala i Zabajkala, G. Stanowe;płw. Kamczatka (Kluczewska Sopka 4750 m), Sachalin i Kuryle są obszarem intensywnej działalności wulk.; największe wyspy na O. Arktycznym: Ziemia Franciszka Józefa, Nowa Ziemia, Ziemia Pn., W. Nowosyberyjskie. Klimat umiarkowany, od mor. ciepłego na pn.-zach. do chłodnego, skrajnie kontynent. w Syberii i monsunowego na pd. Dalekiego Wschodu; w pn. części i na wyspach arkt. klimat subpolarny i polarny, na czarnomor. wybrzeżu Kaukazu — podzwrotnikowy (śródziemnomor.); średnia temp. w styczniu od 0C na zach. do –50C w Jakucji (absolutne minimum zanotowane w Ojmiakonie wynosi –78C), na Dalekim Wschodzie wzrasta do –15C; średnia temp. w lipcu od ok. –1C na Ziemi Franciszka Józefa i Ziemi Pn. do 26C w pd. części Niz. Wschodnioeuropejskiej; roczne opady od ok. 170 mm (na Niz. Nadkaspijskiej) do 3200 mm (Wielki Kaukaz, Ałtaj); pokrywa śnieżna utrzymuje się do 260–280 dni na pn.; zimą częste silne wiatry i zamiecie (buran, purga); jesienią na Dalekim Wschodzie pojawiają się tajfuny; od Płw. Kolskiego po pd. Syberię występuje wieloletnia zmarzlina; latem na pn. grunt odmarza na głęb. 30–40 cm, na pd.— do ok. 3 m. W R. jest ok. 120 tys. rzek o dł. powyżej 10 km; Wołga (największa rzeka Europy) uchodzi do M. Kaspijskiego; gł. rzeki zlewiska O. Arktycznego: Dwina, Peczora, Ob z Irtyszem, Jenisej z Angarą, Chatanga, Oleniok, Lena, Indygirka, Kołyma; do M. Ochockiego płynie Amur; okres zlodowacenia rzek wynosi do 8 mies. w pn. regionach Syberii; z ok. 2 mln jezior największe: Bajkał (ok. 1/5 światowych zasobów wody słodkiej bez lodowców), Ładoga, Onega, Tajmyr, Chanka, Pejpus, Czany, Ilmeń; na rzekach liczne zbiorniki retencyjne; największą pojemność mają zbiorniki Bracki na Angarze (169 km3) i Krasnojarski na Jeniseju (73,3 km3); największy pod względem powierzchni jest Zbiornik Kujbyszewski na Wołdze (5900 km2). Strefowy układ roślinności (przebieg zakłócony w górzystej części Syberii): arkt. pustynia, tundry (ubogie arkt., krzewinkowe, mszyste i porostowe, krzewiaste z karłowatymi brzozami i wierzbami), lasotundra, tajga, lasy mieszane i liściaste (gł. dębowe), lasostep, step, na Niz. Nadkaspijskiej — półpustynia; lesistość 46%; tajgę tworzą świerk pospolity i sosna zwyczajna (w zach. części R.), syberyjskie gat. świerka, jodły, limby i modrzewia; w skrajnie kontynent. klimacie Syberii Wsch. panuje modrzew dahurski, na Dalekim Wschodzie — jodły białokora i sachalińska, świerk ajański i modrzew kurylski; nad Amurem rosną bogate wielogatunkowe lasy z lipą amurską i dębem mong., obfitujące w liany; w górach urozmaicony piętrowy układ roślinności; powyżej 2000 m subalp. i alp. łąki; 93 rezerwaty przyrody i 31 parków nar. (ponad 1,5% pow. kraju). Ludność. Kraj wielonar.; z ponad 100 różnych narodów i narodowości najliczniejsi Rosjanie (81,5% —1989), Tatarzy, Ukraińcy, Czuwasze, Baszkirzy i Białorusini; większość wierzących Rosjan należy do Ros. Kościoła Prawosł.; katolicy to gł. unici z Ukrainy, Niemcy i Polacy; wyznawcy islamu (sunnici) wśród Tatarów nadwołżańskich, Czuwaszów, Baszkirów, narodów Kaukazu Pn. (Czeczeni, Ingusze, Kabaryjdyczycy, ludy Dagestanu); buddyzm jest gł. religią Buriatów, Tuwińczyków i Kałmuków; w użyciu liczne języki lokalne; nauczanie w szkolnictwie średnim oprócz ros. języka m.in. w tatar., jakuckim, czuwaskim, baszkirskim, jidysz; od 1992 przyrost naturalny ujemny (–5,7‰ — 1995); wskaźnik urodzeń 8,8‰, zgonów 14,3‰ (w tym śmiertelność niemowląt 17‰); w wieku 19 lat i mniej 28,7% populacji, 65 lat i więcej 11,8%; przeciętna długość życia (1992): mężczyźni 62 lata, kobiety — 74; ponad 4/5 ludności skupia się w eur. części; najsłabiej zaludniona Syberia Wsch. i Daleki Wschód (poniżej 2 osoby na km2); ludność miejska 73%; największy odsetek (do 90%) w pn. i wsch. regionach;gł. m. poza stol.: Petersburg, Niżni Nowogród, Samara, Kazań, Wołgograd, Jekaterynburg, Czelabińsk, Omsk, Nowosybirsk, Krasnojarsk, Irkuck, Władywostok. W 1995 było zatrudnionych 69,5 mln osób; struktura zatrudnienia ludności aktywnej zawodowo (w %): rolnictwo, leśnictwo i rybołówstwo 13, przemysł (i budownictwo) 30, usługi 57. Gospodarka. Kraj przem.-roln., obejmuje 12 regionów ekon. (Pn., Pn.-Zach., Centr., Wołżańsko-Wiacki, Centralnoczarnoziemny, Powołże, Kaukaz Pn., Ural, Syberia Zach., Syberia Wsch., Daleki Wschód, obw. kaliningradzki); do 1991 gospodarka centralnie planowana; program reform wielokrotnie zmieniany; bilans płatniczy ujemny (deficyt sięga 90 mld dol. USA); sektor prywatny zatrudnia 42% ludności aktywnej zawodowo; pomoc finans. uzależniona od kontynuowania reform gosp. (zahamowanie inflacji, ograniczenie deficytu budżetowego); gł. kredytodawcami R. są: Niemcy, Włochy, Francja i Japonia; 1995 dług zagr. wynosił 120 mld dol. USA; produkt krajowy brutto na 1 mieszk. 2331 dol. USA. Wydobycie ropy naft. (305 mln t — 1995) i gazu ziemnego (22 699 petadżuli — ok. 25% produkcji świat.), gł. złoża w Syberii Zach., na Powołżu i Uralu, węgla kam. (238 mln t — 1995), zagłębia: Kuźnieckie, Peczorskie, Kańsko-Aczyńskie, w pd. Jakucji, rud żelaza (Kurska Anomalia Magnet.) i metali nieżel. (miedź, nikiel), apatytów, soli potasowych, fosforytów (3.miejsce w świecie), diamentów (Jakucja), złota; 68,6% energii elektr. dostarczają elektrownie cieplne, 20% wodne (kaskady wołżańsko-kamska i angarsko-jenisejska), 11,2% jądr. (największe w Sosnowym Borze i Kurska, po 4000 MW); hutnictwo żelaza (Magnitogorsk, Czelabińsk, Niżni Tagił, Nowokuźnieck, Lipieck, Czerepowiec) i metali nieżel. (Norylsk, Krasnojarsk, Brack); przemysł elektromaszyn. (m.in. kosm., samoch., metal., elektrotechn. i elektron.), chem. (petrochem., tworzywa sztuczne, nawozy fosforowe i potasowe, włókna chem., gum.), drzewno-papiern., materiałów bud. (cement), spoż. (mleczarski, mięsny, młynarski, cukr., winiarski, browarniczy, tytoniowy), lekki (gł. włók.). Użytki rolne 13% pow. (1994); ponad 4/5 gruntów ornych w regionach: Centr., Pn. i na Syberii Zach.; ziemie nawadniane (5,7 mln ha) na Kaukazie Pn. i Powołżu; zbiory zbóż (pszenica, żyto, jęczmień, owies, kukurydza, ryż) 73,7 mln t, buraków cukrowych 16,1 mln t, ziemniaków 38,5 mln t, słonecznika 2,8 mlnt; hodowla bydła (39,7 mln sztuk), trzody chlewnej (22,6 mln), owiec (25,8 mln), kóz, koni, reniferów; dł. eksploatowanych linii kol. 87,5 tys. km (1994, w tym zelektryfikowanych 39 tys. km), dróg samoch. 489 tys. km (w tym autostrady — 25 tys. km); dł. żegl. rzek 94 tys. km (w tym kanały 15,3 tys. km); sieć rurociągów naft. i gazociągów (łączna dł. 63 tys. km —1994), gł. międzynar.: Przyjaźń i Gazociąg Orenburski; przetłoczenie ropy naft. (łącznie z produktami rafinacji) 318 mln t; w budowie (1998) gazociąg tranzytowy Jamał–Europa Zach. (m.in. przez terytorium Polski); gł. porty mor.: Petersburg, Wanino, Noworosyjsk, Murmańsk, Kaliningrad; duże znaczenie komunikacji lotn.; uzdrowiska na czarnomor. wybrzeżu Kaukazu (Soczi), Kaukaskie Wody Miner. (Essentuki, Żeleznowodzk, Kisłowodzk, Piatigorsk); gł. artykuły eksportu: gaz ziemny (1. miejsce w świecie — 1994), ropa naft., węgiel kam., nawozy miner., tarcica, papier i tektura, bawełna; import zbóż, cukru, środków dla rolnictwa i transportu, wyposażenia szybów naft. i in.; gł. partnerzy handl. (1995): państwa zachodnioeur. (Niemcy, Włochy, Francja, W. Brytania), Chiny, USA, Japonia oraz Polska, Czechy, Węgry. Ustrój polityczny. Federacja; konstytucja z XII 1993; głową państwa — prezydent (kadencja 4 lata); władza ustawodawcza — 2-izbowe Zgromadzenie Federalne (izba wyższa — Rada Federacji, izba niższa — Duma Państw.); władza wykonawcza — rząd z premierem powoływanym przez prezydenta w uzgodnieniu z Dumą Państwową.