Zjawy, upiory, wamipiry - motywy w literaturze

Zjawy - Istoty nierealne, przeważnie z zaświatów, stanowią niekiedy element świata rzeczywistego; mogą nimi być: rusałki, gnomy, trolle, elfy, koboldy. Funkcja takich postaci to: wymierzanie sprawiedliwości, wzbudzanie strachu w bohaterach, wytłumaczenie irracjo-nalności świata pozaliterackiego;

Upiory - duchy, widma ludzi zmarłych, błąkające się po świecie, kojarzone przeważnie z siłami zła;

Wampiry - żywe trupy; pojawiają się w demonologii słowiańskiej, ale także w kulturze filipińskiej (zoombie); zmar-li, którzy żyją dzięki wypijaniu krwi. ludzi żyjących.

"Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią" - patrz: śmierć.

J. Kochanowski "Tren XIX" - patrz: sen.

W. Szekspir "Sen nocy letniej" - 1)
Oberon i Tytania, król i królowa elfów, na skutek sprzeczki małżeńskiej wprowadzają zamęt w świat śmiertelników. Zazdrosny Oberon mści się na żonie, która pod działaniem czarodziejskiego eliksiru zakochuje się w zwykłym ateńskim rzemieślniku, Spodku. 2) Główną postacią sztuki jest Puk, elf i chocholik zarazem, inteligentny i przebiegły, złośliwy i ironiczny w stosunku do ludzi (O, Boże, jakimi głupcami są ci śmiertelnicy!). To on wprowadza zasadnicze zmiany w świat bohaterów realistycznych; początkowo sieje zamęt, by potem naprawić błędy. 3) Świat fantastyczny zawiązuje akcję utworu i wpływa na rozwiązanie konfliktu pomiędzy dwiema zakochanymi parami, mimo że jest niewidzialny dla zwykłych śmiertelników (z wyjątkiem Spodka). Patrz: sen.

W. Szekspir "Hamlet" - Duch zmarłego ojca Hamleta, który pojawia się na murach Elsynoru w noc uczty weselnej, pełni w utworze dwojaką rolę: 1) chce zmusić Hamleta do zemsty na Klaudiuszu; 2) jest dowodem na to, że są rzeczy na niebie i na ziemi, o których nie śnilo się waszym filozof om. Potwierdza fakt, iż świat fantastyczny istnieje i oddziałuje na bohaterów, że ujawnia on prawdę, którą za wszelką cenę chce ukryć człowiek (Zbrodnie i spod ziemi wychodzą, aby stać się wiadomemi.). Pojawienie się Ducha to jednocześnie początek cierpień Hamleta i jego wewnętrznego rozdarcia (Chcąc być łagodnym, okrutnym być muszę.). Patrz: wina i odpowiedzialność.

W. Szekspir "Makbet" - Na poły widmowe, na poły rzeczywiste są wiedźmy objawiające Makbetowi tajemnicę jego przyszłości. Droga Makbeta od zamordowania Duncana do utraty tronu jest realizacją przepowiedni, jest także obrazem tego, jak zmienia się osobowość głównego bohatera (z prawego i lojalnego rycerza staje się tyranem i mordercą). Świat fantastyczny ingeruje także w sumienie bohaterów: Lady Makbet wydaje się, że jej ręce splamione są krwią, a Makbetowi ukazuje się podczas uczty duch zamordowanego Bańka.

W. Szekspir "Burza" - Ariel, duch powietrzny, został uwięziony za nieposłuszeństwo w rozszczepionej sośnie przez wiedźmę Sykoraks. Po jej śmierci zaopiekował się nim Prospero, któremu służył wiernie przez szesnaście lat. Dopiero gdy mistrz wyzbywa się magii, Ariel zostaje uwolniony. Patrz: uczeń i mistrz.

A. Mickiewicz "Ballady i romanse" -
Świat fantastyczny (zgodnie z koncepcją ludowo-baśniową) jest tak samo realny jak rzeczywisty. W balladach pojawiają się rusałki, tajemnicze dziewice wynurzające się z jeziora. Zjawiskowa jest tu również ożywiona przyroda, która współgra z duchami. Świat przyrody i fantastyki ostrzega bohaterów ("Świtezianka"), opowiada o przeszłości i tłumaczy zjawiska nadprzyrodzone ("Świteź"),^ a także wymierza karę ("Rybka", "Świtezianka"). Patrz: wina i odpowiedzialność.

A. Mickiewicz "Dziady" cz. II - Akcja utworu koncentruje się wokół obrzędu dziadów, polegającego na przyzywaniu duchów zmarłych, którzy po śmierci nie zaznali spokoju. Wzywane są kolejno duchy lekkie (Józio i Rózia), ciężkie (duch złego pana) i średnie (Dziewczyna). Zjawy opowiadają o tym, dlaczego błąkają się po zaświatach, jednocześnie formułując koncepcję pełni człowieczeństwa. Jest ono zarówno radością, jak i bólem, dobrem i cierpieniem, beztroską i goryczą, bez których po śmierci nie można trafić do nieba. Jedyną postacią, która narusza porządek dziadów i nie reaguje na zaklęcie Guślarza, jest Widmo młodzieńca pojawiające się po zakończonym obrzędzie.

A. Mickiewicz "Dziady" cz. IV - Główny bohater, Gustaw, to zarazem postać z ballady "Upiór", młodzieniec, który z powodu nieszczęśliwej miłości popełnił samobójstwo. Za karę musi co roku wracać na ziemię, przeżywać męki miłości i powtórzyć akt samobójczy. Gustaw trafia do chaty Księdza, który niegdyś był jego nauczycielem, i prowadzi z nim dyskusję na temat racji uczuciowych i rozumowych. Gdy zawodzi argumentacja słowna, stara się przekonać swego adwersarza czynem. Przebija się sztyletem, ale nie umiera; to jednak nie przekonuje Księdza do uznania, że na świecie istnieją zjawiska niepojmowalne rozumowo czy według prawd wiary.

A. Mickiewicz "Dziady" cz. III - patrz: anioły, sen, Szatan.

J. Słowacki "Kordian"- patrz: Szatan.

J. Słowacki "Balladyna" - Postacie fantastyczne wzorowane są tu na zjawach ze "Snu nocy letniej". Konflikt zawiązuje się dzięki miłości Goplany do Grabca, które to uczucie wpłynie na losy tytułowej bohaterki. Elfy mogą ingerować w świat rzeczywisty (np. metamorfoza Grabca czy uczynienie go królem), ale nie mają nieograniczonej mocy (np. Goplana nie może zapobiec zabiciu Grabca). Świat fantastyczny nie prostuje ścieżek ludzkich, lecz wbrew swym intencjom sieje zło i zniszczenie (np. zabójstwo Aliny). Końcowa scena dra-matu jest także wynikiem działania sił nadprzyrodzonych: Balladyna pada rażona piorunem z chmury pozostawionej nad miastem przez Goplanę.

E.A. Poe "Opowieści niesamowite"
- Zjawy pojawiające się w opowiadaniach Poego to nie 'tylko postacie nierzeczywiste ("Maska Śmierci Szkarłatnej"), ale przede wszystkim wytwory chorego umysłu bohaterów, odurzonego alkoholem i narkotykami ("Czarny kot", "Berenice"). One determinują jego postępowanie (np. zabójstwo żony) i prowadzą do nieuchronnej klęski.

Z. Krasiński "Nie-Boska komedia" -
patrz: mąż, Szatan, szaleństwo.

E. Bronte "Wichrowe Wzgórza" -
patrz: miłość silniejsza niż śmierć.

Ch. Dickens "Kolęda prozą, czyli opowieść wigilijna o Duchu" - W noc
wigilijną, w domu Ebenezera Scrooge'a (skąpca i bezlitosnego człowieka) pojawiają się kolejno: duch Marleya (zmarłego wspólnika Scrooge'a), Duch Przeszłych Świąt Bożego Narodzenia, Duch Obecnych Świąt i Duch Przyszłych Świąt. Pod wpływem przedstawionych mu wizji (np. śmierć w samotności i grabież jego majątku), Scrooge zmienia się w dobrego człowieka, hojnego dla innych i zawsze świętującego Boże Narodzenie.

L. Carroll "Alicja w krainie czarów" - patrz: sen.

H. Ibsen "Upiory" - W dramacie Ibsena upiorami nie są istoty nierzeczywiste, ale przeżyte poglądy, obumarłe prawa, obłudne zasady postępowania niszczące świat ducha i ciała.

B. Stoker "Dracula" - Stoker sięgnął do legendy o średniowiecznym hospodarze wołoskim, który zaprzysiągł Bogu zemstę za śmierć ukochanej, i by tego dopełnić, stał się nosferatu. Przedstawiony tutaj Dracula to wynaturzony potwór, który chce zawładnąć ludźmi, przemienić ich w istoty podobne do siebie. Żywi się krwią swych kolejnych ofiar, przemieniając je tym samym w wampiry. Nie bacząc na nieszczęście i cierpienie, jakie zadaje, dąży do wyznaczonego celu. Ginie w swym rodowym zamku, przebity kołkiem przez Minnę, którą chciał uczynić swoją niewolnicą.

G. Leroux "Upiór Opery" - Głównym bohaterem powieści jest duch zamieszkujący podziemia paryskiej Opery Gar-nier, rozmiłowany w pięknej muzyce i zakochany w jednej ze śpiewaczek. Według legendy upiór mordował niepożądanych gości w podziemiach i praktycznie rządził operą. Leroux wyjaśnia, że był on synem dyrektora opery i śpiewaczki, który musiał się ukrywać z powodu swej szpetoty. Okaleczony fizycznie, w istocie był człowiekiem wyjątkowym, o niepospolitym talencie muzycznym i wrażliwości na piękno.

S. Wyspiański "Wesele" - W akcie II dramatu pojawiają się "osoby dramatu", które są alter ego postaci występujących w "Weselu". Poecie ukazuje się Czarny Rycerz (Zawisza Czarny), będący uosobieniem młodopolskich marzeń o sile i mocy, kiedy jednak odsłoni przyłbicę, Poeta zobaczy nicość i pustkę. Dziennikarzowi, przedstawicielowi konserwatywnych kół politycznych Galicji, ukazuje się Stańczyk, symbolizujący mądrość i przenikliwość polityczną. Pan Młody widzi widmo Hetmana (Branic-kiego), który jest personifikacją przewin szlachty wobec narodu polskiego. Przed Dziadem stanie Upiór (Jakub Szela) przypominający o niedawnej krwawej rabacji chłopskiej w Galicji. Do Gos-podarza natomiast przychodzi Werny-hora, by wręczyć mu złoty róg, symbol sprawy narodowej, który ma porwać Polaków do kolejnego powstania. Postacie te nie tylko odzwierciedlają cechy narodu polskiego, ale także symbolizują jego przeszłość; ze względu jednak na swój symboliczny charakter nie dają się jednoznacznie zinterpretować.

A. Bidy "Maskarada" - patrz: bal, śmierć.

M.A. Bułhakow "Mistrz i Małgorzata" - patrz: bal, Szatan.

G. Garcia Marquez "Sto lat samotności" - Dom Buendiów zamieszkały jest nie tylko przez żyjących członków rodziny, ale i przez zmarłych, którzy nie chcą i nie mogą go opuścić. Zjawy ukazujące się żywym traktowane są na równi z rzeczywistymi ludźmi (np. można z nimi rozmawiać, radzić się ich).

A. Rice "Wywiad z wampirem" - 1)
Lestat został zwampiryzowany przez świecie nocy, żywiąc się ludzką krwią. Cyniczny i pełen jednocześnie nieodpartego uroku, nie narzeka na brak ofiar. Wszelkie próby uśmiercenia go kończą się niepowodzeniem. 2) Luis, młody plantator z południa, zostaje zwam-piryzowany przez Lestata. Swój nowy status - istoty ze świata nocy - przyjmuje z wielkimi oporami. Nigdy nie pogodził się z tym, że musi zabijać, żeby żyć. Nieustanne cierpienie powoduje świadomość, że tak naprawdę skazany jest na wieczną samotność.
* "- Zdaje mi się, że widzę.
- Gdzie?
- Przed oczyma duszy mojej". (W. Szekspir)
* "Nie jest prawdą, byśmy żyli wyłącznie z żywymi: nasz świat jest wypełniony zarówno przez jednych, jak przez drugich. A zmarli nie są mniej realni nawet wtedy, gdyśmy ich nigdy nie znali innymi niż zmarłymi".
(W. Tatarkiewicz)
* "Potem pójdziem, krew wroga
wypijem,
Ciało jego rozrąbiem toporem: Ręce, nogi gwoździami przybijem, By nie powstał i nie był upiorem". (A. Mickiewicz)
* "Nie wierz kobiecie nawet po śmierci; gdy widzisz, że umarła, niech ci się zdaje, że zmyśla". (Erazm z Rotterdamu)