Słownik antycznego teatru

Aktor, artysta grający w teatrze lub filmie, wcielający się w postać dramatu, której użycza głosu, twarzy, gestów. Za pierwszego aktora w dziejach teatru uchodzi Tespis (VI w. p.n.e.), który zapoczątkował dialog między postacią a chórem w tragedii greckiej.
Amfiteatr, rzymska budowla na planie elipsy lub koła. Miejsce igrzysk gladiatorów, walk z dzikimi zwierzętami, bitew morskich (naumachia). W centrum amfiteatru znajdowała się kolista lub eliptyczna arena wysypana piaskiem (w czasie naumachii zalana wodą). Dokoła wznoszono konstrukcję architektoniczną, na której znajdowały się ławy dla widowni. Widownia była podzielona poziomo na piętra, a pionowe przejścia ułatwiały zajmowanie miejsc i opuszczanie amfiteatru (połączenia z wyjściami - vomitoriami).Na zewnątrz amfiteatry wyglądały jak wielopiętrowe budowle, ozdobione pilastrami i półkolumnami (tzw. porządek spiętrzony). W podziemiach znajdowały się pomieszczenia dla gladiatorów, zwierząt, magazyny itp. Popularność igrzysk spowodowała, że amfiteatry wznoszono na całym terytorium Imperium Rzymskiego, a nawet w niektórych miejscach amfiteatry wyparły teatry. Najsłynniejszy amfiteatr to Koloseum - Amfiteatr Flawiuszów (z czasów Wespazjana i Tytusa). W nowoczesnych cyrkach, teatrach, salach koncertowych itp., część widowni wznosząca się półkoliście lub koliście do góry. Także teatr pod gołym niebem.

Biblia «zbiór ksiąg religijnych uznanych przez chrześcijan za święte, obejmujący księgi Starego i Nowego Testamentu — w judaizmie tylko księgi Starego Testamentu; Pismo Święte»
Charona schody, w starożytnym teatrze były to schody umieszczane na scenie. Wchodziły po nich postacie przybywające rzekomo ze świata zmarłych.
Chór, artyści tańczący i śpiewający podczas różnych świąt i obrzędów. W antycznej komedii i tragedii był to zespół aktorów wykonujących pieśni ściśle związane z akcją dramatu. Później pieśni chóru nie były już związane z treścią przedstawienia, jedynie wypełniały międzyaktowe przerwy.

Dionizos mit. gr. «bóg ekstazy, wina i bujności żywotnych sił natury»
‹łac. Dionysus, z gr. Diónysos›
Dossennus, stała postać występująca w starożytnych farsach ludowych, zwanych Atellanae fabulae, bardzo popularnych w Rzymie. Człowiek garbaty, przebiegły szarlatan karykatura uczonego i filozofa.
Dramat z greckiego drma – ("działanie, akcja"), jeden z trzech głównych (obok liryki i epiki) rodzajów literackich, traktowany często jako gatunek sztuki syntetycznej, wielotworzywowej – zarówno literackiej, jak i teatralnej. Wykształcił się ze starogreckich obrzędów ku czci Dionizosa. W dramacie antycznym wykrystalizowały się z czasem dwie ważniejsze odmiany: tragedia i komedia, ale podział ten zatarł się w XIX w. Obecnie termin dramat oznacza utwór literacki bądź sztukę teatralną o treści poważnej (niekoniecznie tragicznej).
Eksodos, w starożytnych tragediach greckich pieśń śpiewana przez chór na zakończenie

Eksostra, urządzenie stosowane w starożytnym teatrze greckim. Miało ono postać platformy, nieco mniejszej od ekkyklemy. Na eksostry ukazywano wydarzenia rozgrywające się wewnątrz domu.
Epilenios, w starożytnej Grecji tańce odbywające się podczas winobrania

Grecji starożytnej teatr, powstał z uroczystości religijnych ku czci Dionizosa. W VI w. p.n.e. chór uczestniczący w obrzędach wyłonił z siebie koryfeusza, przewodnika chóru. Następnie pojawili się aktorzy (pierwszego aktora wprowadził Tespis).
Histrion (z łaciny histrio, histrionis - "aktor"), starożytne określenie aktorów, w średniowieczu komediantów, błaznów.
Katharsis teoria (z języka greckiego "oczyszczenie"), teoria związana z estetyką antyczną. Pod wpływem działania dzieła sztuki (zwłaszcza muzyki) i dramatu miało następować duchowe uwolnienie się od konieczności związanej z winą i lękiem egzystencjalnym, zagrożeniem śmiercią itp.Wg Arystotelesa, który owo pojęcie zdefiniował, katharsis składa się z uczucia litości i trwogi, wywołanego słowami i działaniami scenicznego bohatera, prowadząc do spokoju wewnętrznego oraz pogodzenia się z nieuchronnością losu.
Komedia, jeden z podstawowych gatunków dramatu, znany od starożytności. Posługując się komizmem, przedstawia świat i ludzi w sposób pogodny. W komedii staroattyckiej (starożytna Grecja) do głosu dochodziły zarówno polityka, jak i ówczesna obyczajowość. Do jej klasyków należał Arystofanes.
Koryfeusz, przodownik chóru w teatrze greckim. Poddawał on innym chórzystom rytm i melodię. Miał duże znaczenie. Rola koryfeusza w teatrze greckim łączy się z dytyrambem, gdyż w tej pieśni wyodrębnił się przodownik chóru, intonujący dytyramb, kierujący śpiewem i tańcem. Stąd w starożytnej Grecji wyraz koryfeusz nabrał znaczenia "wybitny, przodujący";

Koturn, 1) sznurowany but skórzany, sięgający do połowy golenia, noszony w starożytnej Grecji na polowanie. 2) but na grubej podeszwie korkowej, umocowany rzemykami do stopy, używany przez aktorów tragicznych w starożytnej Grecji i Rzymie, w celu podwyższenia sylwetki.
Ludus, gra, zabawa, widowisko. Znana w starożytnym Rzymie jako publiczna zabawa nawiązująca do greckich Dionizjów. Od 240 p.n.e. występowały w niej sceny dramatyczne. Znana także w średniowieczu i literaturze staropolskiej XVI-XVII w.
Mim, 1) widowisko farsowe (farsa) w starożytnej Grecji i Rzymie, posługujące się takimi środkami jak: mimika, gestykulacja, akrobacja, improwizowany dialog, pieśń i taniec. W V w. p.n.e. zrodził się z niego, jako gatunek literacki, krótki dialog. Przeżył okres rozkwitu w III-I w. p.n.e., przejęty przez Rzymian od Greków. W średniowieczu przyjął postać interludiów i komicznych scenek w wykonaniu żonglerów i błaznów. 2) aktor występujący we współczesnej pantomimie. Mim czysty - określenie wprowadzone przez E. Decroux dla sztuki wyrażania myśli i uczuć tylko za pomocą ciała aktora.3) w starożytności aktor występujący w mimie, którego kontynuatorami w średniowieczu byli żonglerzy, jarmarczni wesołkowie i błazny.

Monodrama (z języka greckiego monos - "jeden"), utwór dramatyczny, w którym występuje jeden wykonawca, początkowo kierujący swą wypowiedź do domniemanego partnera bądź widowni. Forma znana już w starożytnej Grecji, stosowana dziś w teatrze jako część składowa przedstawienia bądź samodzielne widowisko.
Monolog (z języka greckiego monologos - "mówiący do siebie"), wypowiedź jednego podmiotu literackiego o charakterze autonomicznym i samodzielnym (w przeciwieństwie do dialogu), zwykle ciągła. Wyróżnia się: monolog liryczny, jako wyraz i zapis przeżyć oraz refleksji tzw. podmiotu lirycznego w poezji. Występował też często w romantycznym dramacie i powieści poetyckie, a także w klasycznym dramacie europejskim, np. słynny monolog Hamleta ze sztuki W. Szekspira pod takim tytułem. Monolog wewnętrzny odtwarza myśli, przeżycia i uczucia bohatera, głównie w utworach prozy epickiej o charakterze psychologicznym.Szczególnym rodzajem monologu wewnętrznego jest tzw. strumień świadomości, za którego twórcę uznaje się J. Joyce'a, autora powieści Ulisses, dążącego do odtworzenia toku myśli i odczuć bohatera jako procesu spontanicznego, nie podlegającego porządkującym korektom ze strony narratora, posługującego się zasadą swobodnego kojarzenia różnych miejsc, czasów, motywów, tematów, itp.
Nataka, klasyczny indyjski dramat heroiczny nawiązujący do podań, starożytnych eposów, mitów i legend. Typowymi bohaterami są królowie, bogowie, wieszczowie i herosi. Rozgrywa się w 5 - 10 aktach. Za najwyższe osiągnięcie gatunku uchodzi Siakuntala poety Kalidasy.

Odeon, odejon, odeum, w starożytnej Grecji budynek przeznaczony na popisy muzyczne i recytatorskie, o formie zbliżonej do teatru. Ze względów akustycznych odeon był przykryty dachem. Prawdopodobnie najstarszy odeon powstał z inicjatywy Peryklesa w Atenach ok. 442 p.n.e. na zboczu Akropolis (drewniana konstrukcja na planie kwadratu, przypominająca namiot Kserksesa). Odeon ten spłonął w 86 p.n.e., lecz został odbudowany przez króla Kapadocji, Ariobarzanesa II. Najwspanialszy odeon zbudował Herodes Attyk w 162 n.e. u stóp Akropolis ateńskiej (kamienna budowla na ok. 6000 widzów, przykryta cedrowym dachem). Odeony budowano również w innych miastach greckich, np. w Koryncie, w Efezie (gdzie pełnił też rolę sali zgromadzeń rady miasta - buleuterionu). Pierwszy odeon w Rzymie zbudowano ok. 86 n.e. za cesarza Domicjana.
Orchestra (z języka greckiego "tanecznia"), w starożytnym teatrze greckim i rzymskim powierzchnia w kształcie trapezu, a później koła, na której początkowo ustawiano ołtarz (thymele). Orchestra była przeznaczona na popisy chóru (taniec i śpiew).
Parabaza, w greckiej komedii staroattyckiej wypowiedź skierowana ze sceny wprost do publiczności. Składała się z przemowy koryfeusza, zabierającego głos w imieniu autora sztuki, bez bezpośredniego związku z jej treścią. Parabaza miała charakter luźnej wstawki, najczęściej satyryczno-politycznej. W szerszym znaczeniu mianem tym określa się apel autora dzieła literackiego bądź dramatycznego, skierowany do społeczności i odbiorców.



Paraskenion, w starożytnym teatrze greckim niewielkie budowle ograniczające z obu boków proskenion. Łącząca się z nimi ściana tylna drewnianej nadbudowy była tłem dla aktorów i zarazem stałą, niezmienną dekoracją dla akcji. W środkowej ścianie dekoracji znajdowały się wrota główne zwane "królewskimi", gdyż wchodziły nimi osoby znaczne. Wrota w bocznych paraskenionach przeznaczone były dla osób pomniejszego stanu: np. z lewej strony wchodziła służba, a z prawej - goście.
Parodos,
1) w starożytnej tragedii greckiej wejście chóru na orchestrę i jego wstępna pieśń. 2) przejścia w teatrze greckim, biegnące po obu stronach pomiędzy orchestrą a skene. Służyły do wejścia chóru na orchestrę. Wchodziła nimi również do teatru publiczność, zwłaszcza zasiadająca w niższych rzędach.
Proscenium, w teatrze część sceny wysunięta w kierunku widowni, przed kurtynę, czyli przedscenie. W starożytnym teatrze greckim było to podium dla aktorów przylegające do budynku scenicznego, spełniające rolę sceny (skene).
Roscjusz, Quintus Roscius (ok. 134-62 p.n.e.), jeden z najsławniejszych aktorów rzymskich. Cieszył się poważaniem i przyjaźnią Cycerona. Sulla ofiarował mu złoty pierścień i włączył go do stanu ekwitów. Roscjusz zajmował się również teorią sztuki aktorskiej i kształcił młodych aktorów. Krótko przed śmiercią zrezygnował z pracy na scenie.
Skene, w starożytnym teatrze greckim podłużna budowla wzniesiona przy orchestronie, naprzeciw widowni, początkowo traktowana jako garderoba dla aktorów, od V w. p.n.e. jako tło gry scenicznej. Z obu stron zamykały ją paraskeniony .
Stasimon, w tragedii greckiej pieśń śpiewana przez chór znajdujący się na orchestrze. Stasimon rozdzielał epejsodia (parodos, eksodos).
Teatr, 1) rodzaj sztuki widowiskowej, w której aktorzy odgrywają przed publicznością postaci i treść umownej rzeczywistości zapisanej w utworze scenicznym. W interpretacji utworu scenicznego biorą także udział: reżyser, scenograf, choreograf, kompozytor. W zależności od wybranych środków wyrazu i repertuaru rozróżnia się teatr: dramatyczny, operowy, operetkowy, baletowy, pantomimiczny, lalkowy. Sztuka teatralna wywodzi się z obrzędów kultowych. 2)Za kolebkę teatru europejskiego uważa się starożytną Grecję, w której ukształtowały się podstawowe gatunki dramatyczne: tragedia i komedia, przejęte również przez starożytny Rzym. Po upadku państw starożytnych elementy widowisk teatralnych przeszły głównie do uroczystości dworskich oraz zachowały się w tradycji ludowej sztuki widowiskowej.
Terencjusz, Publius Terentius Afer (ok. 190 - ok. 159 p.n.e.), najwybitniejszy obok Plauta przedstawiciel komedii rzymskiej, pochodzący z Kartaginy, wyzwoleniec senatora rzymskiego Terencjusza Lukana. Zdolnościom i wykształceniu zawdzięczał wejście w krąg intelektualistów z otoczenia Scypiona Afrykańskiego Młodszego. Był autorem 6 komedii (fabula palliata): Andria (Dziewczyna z Andros), Hecyra (Teściowa), Heautontimorumenos (Samodręczyciel), Eunuchos, Phormio, Adelphoe (Bracia).Sztuki te są łacińskimi przeróbkami greckiej komedii nowej, bliższymi jednak oryginałów niż komedie Plauta. Utwory Terencjusza wyróżniały się wytwornym językiem i dobrą kompozycją. Prologi (ekspozycja sztuki) były często polemikami literackimi i charakteryzowały stosunki w ówczesnym Rzymie. Pod wpływem Terencjusza kształtowała się komedia nowożytna (zwłaszcza komedia łzawa). Wiele jego sentencji przetrwało do czasów obecnych: "ilu ludzi, tyle zdań", "najwyższe prawo często najwyższym złem", "każdy ma swój obyczaj", "jestem człowiekiem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce". W Polsce komedie Terencjusza znano już w średniowieczu. Pierwszy przekład (wybór) Komedie (1971).
Tespis, Thespis (VI w p.n.e.), grecki aktor i poeta z attyckiej gminy Ikaria. Uważany za twórcę tragedii. Miał wprowadzić pierwszego aktora (odpowiadacza), rozwijającego dialog z chórem i przewodnikiem chóru (początek dramatu jako rodzaju literackiego). Wystawiał swoje dramaty na wozie, jeżdżąc po wsiach, stąd określenie "wóz Tespisa" (teatr objazdowy). Nie zachowały się autentyczne fragmenty dzieł Tespisa.


Tetralogia, 1) cykl 4 utworów literackich lub muzycznych. 2) w teatrze antycznej Grecji (od V w. p.n.e.) widowisko wystawiane podczas Wielkich Dionizji, złożone z trzech tragedii (trylogia) i dramatu satyrowego.
Tragedia, utwór dramatyczny, w którym występuje silnie zarysowany konflikt między dążeniami bohatera a wartościami i mocami wyższymi, jakim musi się on przeciwstawić, co prowadzi do nieuniknionej katastrofy. Gatunek powstał w starożytnej Grecji z obrzędów religijnych, a jego klasyczną formę ukształtowali: Ajschylos, Sofokles i Eurypides.
Tragikomedia, utwór dramatyczny łączący pierwiastki tragiczne z komediowymi. Nazwa wprowadzona przez rzymskiego komediopisarza Plauta (III-II w. p.n.e.), rozpowszechniona w epoce renesansu we Włoszech, a także w teatrze europejskim XVII-XVIII w. (np. Mizantrop Moliera, 1666) oraz w epoce romantyzmu (H. von Kleist, G. Bchner).