Porównanie epok literackich - Pozytywizmu i Oświecenia.

Bartosz Ch.

Aby rozpocząć konfrontacje dwóch epok literackich bez wątpienia należałoby zacząć od umiejscowienia ich w czasie, tak więc epoka oświecwiecenia w Europie miała swój początek około roku 1680 kiedy to Newton opracował prawo powszechnego ciążenia mniej więcej w tym samym czasie ukazują się prace filozoficzne Johna Loocke'a. Nowa epoka dociera do Polski ze sporym opóźnieniem, za początek polskiego oświecenia badacze literatury uważają założenie przez Stanisława Konarskiego pierwszej nowoczesnej szkoły Collegium Nobilium miało to miejsce w roku 1740. Wydarzeniem, które jest uważane za koniec oświecenia w Europie jest ukazanie się prac Immanuela Kanta "Krytyka czystego rozumu" w roku 1780, natomiast w Polsce końcem epoki oświecenia i zarazem początkiem nowej epoki - romantyzmu jest wydanie przez Adama Mickiewicza Ballad i romansów w roku 1822.
Epoki te mimo, że są epokami sąsiadującymi ze sobą nie mają praktycznie żadnych wspólnych cech.
Myśli oświeceniowe zostały zapoczątkowane przez Anglików i Francuzów. Jednym z pierwszych uczonych, w którego pracach można było dostrzec pierwiastki nowej epoki był Kartezjusz, który w jednym ze swoich dzieł "Rozważaniach o metodzie" stwierdził, że najważniejszym czynnikiem poznawczym jest rozum. Wszystko co było niezgodne z rozumem, lub nie było możliwe do wytłumaczenia w sposób racjonalny odrzucał. Racjonalizm Kartezjusza nie był oczywiście jedynym prądem myślowym nowej epoki, obok niego pojawił się empiryzm, którego twórcą był anglik Francis Bacon. Bacon uważał, że umysł jest pierwotnie pozbawiony zdolności poznawczych, a prawdziwe jest tylko to co można sprawdzić za pomocą doświadczenia. Człowiekiem, którego filozofia połączyła racjonalizm i empiryzm był angielski filozof John Locke twierdził, że człowiek rodzi się jak czysta tablica i w ciągu swojego życia zapisuje tą tablice korzystając zarówno z rozumu jak i z doświadczenia ( tabula rasa).
Filozofia oświecenia głosiła kult wiedzy i rozumu, promowała racjonalistyczny pogląd na świat, w takiej sytuacji nie mogło zabraknąć konfliktu w sferach duchowych. W oświeceniu wytworzyły się dwa nurty mające związek z religią ateizm oraz deizm. Ateizm był powiązany z racjonalizmem, odrzucał on wszelkie zasady religijne, również istnienie Boga. Ateiści uznawali kult materii, wartości duchowe były dla nich nieważne, deiści natomiast wierzyli w istnienie Boga jako stwórce lecz odrzucali jego ingerencje w sprawy ludzkie. Przeciwko kościołowi katolickiemu najbardziej przeciwstawiał się Voltaire, którego prześladowano za śmiałość poglądów, był więziony w Bastyli, skazany na wygnanie wiele lat spędził poza granicami Francji.

W epoce oświecenia dokonały się liczne zmiany w życiu społecznym, które są zasługą dwóch wielkich filozofów tej epoki: Charles'a Montesquieu oraz Jean'a Jacques Rousseau. Można śmiało powiedzieć, że Montesquieu dał początek prawom człowieka głosił, że istotą państwa powinna być wolność myśli, sumienia, słowa i druku, był przeciwny podziałom społeczeństwa na stany. Jest on również twórcą trójpodziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sondowniczą. Koncepcja trójpodziału władzy odegrała w historii wielką role gdyż stanowi część składową konstytucjonalizmu po dzisiejsze czasy, koncepcja ta dała początek konstytucji amerykańskiej i francuskiej. Jean Jacques Rousseau natomiast głosił równość społeczną, oraz najbardziej demokratyczne teorie państwa przed rewolucją francuską, był prześladowany za tezy niebespieczne dla absolutyzmu.

Kontrastu polskiemu oświeceniu nadaje współistnienie trzech prądów literackich, nie było między ich przedstawicielami sporów i polemik, było natomiast wspólne zaspokajanie różnych czytelniczych potrzeb. Trzy nurty artystyczne: Klasycyzm - wyznaczał poezji cele utylitarne, stawiał przed nią zadania dydaktyczno-moralizatorskie, wyrastające z przekonania o ogromnej roli słowa jako narzędzia oddziaływania na społeczeństwo; Sentymentalizm - traktował literaturę jako sposób pokazania wewnętrznego życia człowieka oraz kształtowania autentycznych, odrzucających pozory, więzi międzyludzkich, co również prowadziło do moralizatorstwa; głównym ideologiem sentymentalizmu był francuski pisarz Jan Jakub Rousseau; Sentymentalizm kładł nacisk na analizę jednostkowej sytuacji człowieka, na tkwiące w nim wewnętrzne sprzeczności; analizował też sytuację społeczną, podkreślając negatywną rolę sztucznie tworzonych barier i przedziałów stanowych; Rokoko jego istotą było rozumienie piękna jako wartości podstawowej, dającej przyjemność obcowania z wytworami sztuki.

W związku z ogromną rolą jaką przypisywano rozumowi odczuwano potrzebę szerzenia oświaty i wpajania w społeczeństwa przekonania o konieczności powszechnej edukacji, funkcje tą powierzono literaturze. Gatunkami literackimi epoki oświecenia stały się bajki dydaktyczne czy satyry. W epoce filozofów nawiększym kulturalnym i naukowym przedsięwzięciem była Wielka Encyklpedia Francuska, zawierała ona wszystkie idee epoki, była zbiorem nauk przyrodniczych, oraz społecznych, twórcami encyklopedii byli najwięksi myśliciele oświeceniowi tacy jak Denis Didrot, Wolter, Montesquieu, Rousseau, Holbach. W Polace do najważniejszych wydażeń w sferze kulturowej należały np. otwarcie Biblioteki Braci Załuskich, rozwinęcie się czasopiśmiennictwa (monitor, Zabawy przyjemne i pożyteczne), otwarto nowoczesną szkołę Collegium Nobilium.

Choć romantyzm nawiązał do wielu wątków myślowych oświecenia takich jak idea postępu, nadał im odmienny charakter. Romantycy odrzucili materialistyczną wizję świata, intelektualizm i racjonalizm XVIII - tego wieku. Bliższa im była sfera życia emocjonalnego. Apelowali do serca i zapału, nawiązali do tradycji ludowej. Inny był też stosunek do historii. Odrzucili przekonania o harmonijnym i pomyślnym rozwoju świata. Wskazywali antagonistyczny charakter postępu, głosili, że szczęście społeczeństw jest osiągalne przez cierpienie i poświęcenie. Romantycy wyznawali metafizyczną koncepcję procesów dziejowych. Podkreślali rolę pierwiastków duchowych, dzięki którym można odkryć niedostępne rozumowi prawdy. Metafizyka romantyków, prowadząca często do mistycyzmu i spirytualizmu, znajdowała oparcie w filozofii Hegla i Schellinga dodam że ,mistycyzm to postawa filozoficzno - religijna, wiara w możliwość bezpośredniego kontaktu człowieka z Bogiem, duszy ludzkiej z absolutem. Natomiast spirytualizm jest to pogląd filozoficzny, według. którego istotą bytu jest duch, a rzeczywistość materialna jest sposobem przejawiania się aktywności ducha. Ogólnie mówiąc romantycy, głosili następujące postulaty:

- w procesie poznawania świata należy posługiwać się wyobraźnią, przeczuciem, intuicją.
- ducha należy postawić ponad materią w hierarchii wartości
- świat ma w rzeczywistości naturę duchową, materia jest sprawą drugorzędną
- za pomocą rozumu świata zbadać ani rozpoznać nie można
- poezja jest wyrazem geniuszu - elementem boskości w człowieku
- wyobraźnia zaś najważniejszym czynnikiem sprawczym poezji .

Romantyzm zanegował oświeceniową wiarę w harmonijny układ stosunków między jednostką a społeczeństwem, wyrażał przekonanie o nieuchronności konfliktu. Prowadziło to do romantycznego buntu przeciw światu i powszechnie uznawanym wartościom. Najważniejsza była pojedyncza istota ludzka, czująca i myśląca, często nieprzeciętna, podejmująca samotną walkę w imię dobra jakiejś społeczności. Kult indywidualizmu wyznaczył szczególne miejsce romantycznemu poecie. Za naczelne cechy procesu twórczego uznano geniusz, natchnienie .Czyniły one twórcę jednostką wybitną, zdolną do wyrażania prawdy o danym społeczeństwie, poeci byli zarazem przywódcami duchowymi narodu.
Romantyzm dokonał przewartościowania myśli literackiej. Odrzucono krępujące twórcę kanony klasycyzmu. Romantycy wprowadzili nowe gatunki literackie lub przekształcili już istniejące. Odwrócili się od literatury Południa -literatury rzymskiej, sięgnęli po wzory z Północy - nawiązali do narodowych tradycji średniowiecznych, do twórczości ludowej, elementów orientalnych i biblijnych, a także do dzieł ich duchowego mistrza, Shakespeare'a.
Wprowadzili oni także nowe rozumienie sztuki. Piękno ma charakter subiektywny i jest reakcją odbiorcy na dzieło sztuki, a nie właściwością przedmiotu lub osoby. Sztuka to zapis emocji i wrażeń. Najważniejszym uczuciem dla romantyków była miłość, przeważnie nieszczęśliwa i tragiczna, zawsze jednak wszechogarniająca, wszechpotężna i wszechobecna. Często bohater był zmuszony do dokonania tragicznego wyboru między miłością do kobiety a miłością do ojczyzny, często też miłość była przyczyną gwałtownych nienawiści, siłą sprawczą popełnianej zbrodni.
Podsumowując moja pracę stwierdzam iż Romantyzm wyrósł z opozycji do klasycyzmu, przeciwstawiał się poetyce klasycystycznej, która segregowała gatunki literackie. Romantycy zbuntowali się przeciw wszelkim ograniczeniom formalnym, co przyniosło ogromne zmiany. I tak na przykład romantyczny bohater pochodzący z ludu mówi prostym językiem, podczas gdy w oświeceniu ten sam bohater ludowy występujący w sielankach mówił wyszukanym językiem literackim. Przede wszystkim romantyzm doprowadził do zatarcia granicy między rodzajami i gatunkami literackimi. Możemy wyróżnić synkretyzm rodzajowy i gatunkowy.

Bartosz Ch.