Norma prawna - to wynikająca z przepisów prawa reguła postępowania, wydana lub usankcjonowana przez państwo, zagwarantowana przymusem państwowym.
Elementy normy prawnej
Wyróżnia się dwie główne koncepcje budowy normy prawnej:
• Koncepcja trójelementowa (hipoteza, dyspozycja i sankcja),
• Koncepcja norm sprzężonych (norma sankcjonowana i norma sankcjonująca).
Według koncepcji trójelementowej normę prawną dzielimy na:
• Hipoteza - zawiera albo opis sytuacji, w przypadku której zaistnienia norma znajdzie zastosowanie, albo opis cech, które posiada adresat normy prawnej, np.:
Sprzedawca, który otrzymał cenę wyższą od ceny sztywnej (...)
• Dyspozycja - określa obowiązek lub uprawnienia adresata normy prawnej; zawiera opis pożądanego zachowania się adresata normy prawnej, np.:
(...) obowiązany jest zwrócić kupującemu pobrana różnicę (...)
• Sankcja - informuje o skutkach niezastosowania się do dyspozycji normy prawnej, np.:
(...) podlega karze pozbawienia wolności do lat trzech.
Charakterystyka
Norma prawna może mieć charakter generalny i abstrakcyjny lub indywidualny i konkretny.
Generalność oznacza, iż norma nie jest skierowana do jednego, ściśle oznaczonego adresata (np. Jana Kowalskiego), ale do grupy podmiotów określonych przy pomocy nazwy rodzajowej (np. podatnik lub każdy człowiek).
Abstrakcyjność oznacza, iż nakazane czy też zakazane zachowanie jest wymagane od adresata normy w każdym przypadku, gdy ziszczą się określone w normie prawnej okoliczności. Dotyczy to powtarzalnych zachowań, bez zbytecznego uszczegółowienia określonych nią okoliczności.
Indywidualność oznacza, że norma jest skierowana do wskazanego podmiotu.
Konkretność oznacza, że norma dotyczy ściśle wskazanej sytuacji.
Normy prawne o charakterze generalnym i abstrakcyjnym są najczęściej spotykane w aktach prawa powszechnie obowiązującego (np. w kodeksie cywilnym), zaś normy o charakterze konkretnym i indywidualnym w aktach administracyjnych (np. pozwolenie budowlane).
Ze względu na zakres swobody, pozostawiony adresatowi normy prawnej, wyróżnia się:
• Normy bezwzględnie obowiązujące - adresat powinien zachować się dokładnie tak, jak określono w normie. Nie ma on pozostawionej swobody w wyborze postępowania,
• Normy względnie obowiązujące - adresat może nie dokonać wyboru innego zachowania niż określone w normie prawnej,
• Normy semiimperatywne - wyznaczają pewne ramy postępowania, dając swobodę stronom stosunku prawnego, ale w pewnych tylko granicach.
Innym kryterium podziału norm prawnych jest sposób określenia zachowań ludzkich. Na podstawie tego kryterium wyróżnia się:
• Normy nakazujące - określają, co ich adresat powinien uczynić, aby postępować zgodnie z treścią normy prawnej, np.:
Osoby prawne i państwowe jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej są obowiązane obliczyć i odprowadzić podatek rolny - bez wezwania - na rachunek budżetu właściwej gminy ze względu na miejsce położenia gruntów.
• Normy zakazujące - określają od jakich działań adresat normy prawnej powinien się powstrzymać, np.:
Członek zarządu nie może bez zezwolenia spółki zajmować się interesami konkurencyjnymi (...)
• Normy zezwalające (upoważniające lub uprawniające) - uprawniają do określonego zachowania się adresata, np.:
Każdy wspólnik może przeglądać księgę udziałów.
