Femme fatale – z francuskiego kobieta fatalna. Jest to motyw artystyczny zdefiniowany i najbardziej rozwinięty w Młodej Polsce. Femme fatale lub też wamp to kobieta piękna, atrakcyjna, tajemnicza, żądna władzy. Jest uwodzicielką, swoim zachowaniem chce omotać mężczyznę, wzbudzić jego miłość, pożądanie a następnie zniszczyć. Doprowadza mężczyzn bo bankructwa, łamie ich życie i karierę, doprowadza do śmierci. Jest jak modliszka, wabi swoją ofiarę, a podczas miłosnego aktu dając samcowi rozkosz, odbiera mu życie.
Archetypów kobiety fatalnej jest wiele. Najprawdopodobniej najbardziej znanym w naszym kręgu cywilizacyjnym jest biblijna Ewa. Jak wiadomo z jej winy Ludzie zostali wygnani z raju. Sprzeciwiła się Bogu i jego zakazowi, zrywając jabłko z drzewa życia, ściągnęła poprzez to karę na mężczyznę.
„Ponieważ posłuchałeś swej żony (...) przeklęta niech będzie ziemia z twego powodu:
w trudzie będziesz zdobywał od niej pożywienie dla siebie,
po wszystkie dni twego życia, Cierń i oset będzie ci ona rodziła,
a przecież pokarmem twym są płody roli. W pocie więc oblicza twego będziesz
musiał zdobywać pożywienie (..)”.
Jednym z antycznych archetypów femme fatale jest Helena Trojańska, obdarzona olśniewającą urodą i otoczona aurą tajemnicy. Doprowadza do hańby swojego męża Menelaosa i jest przyczyną śmierci niezliczonej liczby wojowników , którzy na szali sprawiedliwości i obrony znieważonej godności króla położyli własne życie.
Biorąc pod uwagę światową sztukę można stwierdzić, że motyw femme fatale jest motywem uniwersalnym w każdej dziedzinie sztuki. Postaram się to w stwierdzenie w mojej pracy uzasadnić.
Przykładem utworu dramatycznego w romantyzmie w którym zarysowywuje się obraz femme fatale jest ballada „Balladyna”. Tytułowa bohaterka to zła, ambitna, fałszywa, podstępna, żądna władzy kobieta, która zrobi wszystko aby tą władzę osiągnąć. Jej historia jako kobiety wampa zaczyna się już na początku utworu. Jej pierwszą ofiarą staje się jej siostra, zabita dla dzbanka malin, który miał zadecydować o wyborze żony przez księcia Kirkora. Dla Balladyny nieważne są więzy krwi czy moralność. Kieruje nią żądza władzy. Po zabójstwie bohaterka uświadamia sobie że morderstwo przemieniło ją. Staje się bezwzględna i wyrachowana. Pierwsza zbrodnia pociąga za sobą następne. Na zamku czuje się samotnie, znajduje sobie jednak bratnią duszę – Kostryna który zostaje jej kochankiem i wspólnikiem. Oczywiście do czasu gdy nie zacznie jej zagrażać a dokładniej jej władzy. Jej następną zbrodnią dokonaną już wspólnie z Kostrynem staje się posłaniec Kirkora, Gralon. Podczas uczty, Balladyna wypiera się własnej matki, gdyż wstydzi się swojego pochodzenia, co mogłoby komuś dać podstawy do zakwestionowania jej władzy. Pod koniec uczty przybywa goniec od Kirkora który oświadcza że Kirkor zwyciężył króla Popiela lecz sam królem nie zostanie. Będzie nim ten który przybędzie na zamek w koronie Piastów. Okazuje się nim Grabiec, eks adorator Balladyny, kyóry będzie jej następną ofiarą , gdyż ta chce odebrać mu koronę Popielów – symbol władzy. Balladyna zabija go własnoręcznie. Nie ma wyrzutów sumienia, stwierdza jedynie:
„Stało się – stało; teraz nadaremnie żałować rzeczy. Stało się – przeminie”.
Następnie planuje wraz z Kostrynem zabójstwo swojego męża, oraz pustelnika. Męża, gdyż ten oświadczył, że ten kto koroną będzie się upominał o tron, zginie od miecza Kirkora. Pustelnika ponieważ jest ostatnią osobą (oprócz Balladyny i Kostryna) która wie o zabiciu
Aliny przez Balladynę. Pustelnik zostaje powieszony. Kirkor ginie na polu bitwy toczonej przeciwko samozwańcowi (Balladynie i Kostrynowi) który jest w drodze do Gniezna aby zasiąść na tronie. Po zwycięskiej bitwie Balladyna oddaje Kostrynowi połowę królestwa i swoją rękę, ale jednocześnie łamie się z nim zatrutym chlebem uśmiercając go, człowieka który był jej wierny, kochał ją i chronił. Balladyna pozbywa się go, gdyż jest on ostatnim człowiekiem, który znał całą prawdę o niej, człowiekiem który mógłby jej zagrozić. Ostatnią ofiarą Balladyny jest jej matka, która będąc ślepą, przychodzi, aby nowo wybrana królowa, wydała wyrok na jej wyrodną córkę. Zostaje wysłana na tortury, gdyż nie chce zdradzić jej imienia. Nie wie że to właśnie Balladyna jest królową.
Umiera na torturach, nie wypowiadając imienia córki.
Kolejnym przykładem, nieco innym i stworzonym w pozytywizmie, jest bohaterka Lalki B. Prusa Izabella Łęcka. Jest ona przykładem arystokratycznej femme fatale dla której mężczyźni stają się zabawką. Są dla niej tylko po to aby składać jej hołdy i ją podziwiać.
Traktuje ich przedmiotowo. Rozpieszczona przez sztuczny świat wyższych sfer, od dziecka otaczająca się ludźmi pozorów obłudy i fałszu, staje się tytułową lalką, pustą, próżną, egoistyczną ozdobą salonów. Pyszna i niesamowicie pewna siebie stwarza rzeczywistość, w której wszyscy istnieją po to, by jej służyć, podziwiać i oddawać hołdy. Siebie postrzega jako człowieka lepszej kategorii, nie wyobraża sobie by mogła się związać z kimś z niższej klasy społecznej. Względem mężczyzn jest chłodna, obojętna i dumna. Uważa, że żaden nie jest jej godzien. Małżeństwo traktuje jako ostateczność, mającą zapewnić jej dobrobyt. Poszukuje kandydata z dużym majątkiem i dobrym nazwiskiem. Jest tak skoncentrowana na sobie, że w jej życiu nie ma miejsca na prawdziwą miłość. Kocha tylko siebie i posąg Apollina, który jest jej nieistniejącym w rzeczywistości ideałem mężczyzny. Potrafi jedynie flirtować i kokietować. Jej ofiarą staje się Wokulski- zamożny kupiec. Łęcka nie docenia oddania , dobroci i miłości jaką ją obdarzył. Jest materialistką i wykorzystuje finansowo Wokulskiego. Wymyśla wciąż nowe zachcianki niczym rozkapryszone dziecko. Wciąż robi mu nadzieję, manipuluje nim, upokarza. Jest zdradliwa i nielojalna, nie powstrzymuje się od flirtów i romansów nawet gdy zostaje narzeczoną Wokulskiego. Najpierw w jego sklepie z Marczewskim, później na obiedzie na który go zaprosiła ze Starskim. Gdy na zaproszenie ciotki jedzie do Zastawka, gdzie jest Wokulski, dowiaduje się że jej sytuacja ulega zmianie. Jeden z jej adoratorów (baron) zaręcza się z inną, drugi natomiast, Starski, dostaje tylko bardzo mały spadek. Zmienia wtedy diametralnie stosunek do Wokulskiego – chodzi z nim na spacery, pływa łódką, Wokulski wyznaje jej miłość. W karnawale sytuacja materialna Łęckich poprawia się z powodu działań Wokulskiego. Izabella na jednym z przyjęć kokietuje słynnego skrzypka Molinariego. Wkrótce Wokulski oświadcza się jej, a ona przyjmuje oświadczyny. Na znak zaręczyn dostaje Wokulskiego
podarek– medalion z blaszką Geista. Wyjeżdżają razem z Łęckim i Starskim do Krakowa. W pociągu Izabela flirtuje ze Starskim, rozmawiają po angielsku myśląc, że ten kupiec ich nie rozumie… Oszołomiony Stanisław wysiada nie żegnając się z Izą– to już koniec, zdradziła go i jego marzenia. Łęcka doprowadza go prawdopodobnie do samobójstwa, staje się przyczyną zguby człowieka wartościowego. Wkrótce opuszcza ją ostatni pretendent do jej ręki i umiera jej ojciec.
W liryce Młodej Polski znajdujemy bardzo wiele przykładów użycia motywu femme fatale. Jednym z nich jest wiersz Karela Kryla „Salome”. Autor posłużył się tutaj motywem biblijnej Salome. Oto jej historia: Zacznijmy od jej ofiary, Jana Chrzciciela. Publicznie napominał on króla Heroda, za wzięcie żony jego brata Filipa, za swoją żonę, za co został uwięziony. Po około roku Herod urządził przyjęcie z okazji swoich urodzin. Salome, pasierbica Heroda tańczyła dla niego, co sprawiło przyjemność jemu i jego gościom. Taniec tak zachwycił Heroda, że przyrzekł on córce Herodiady wszystko czego zażąda. Salome nie wiedziała o co poprosić więc wyszła i zapytała swoją matkę. Herodiada kazała jej poprosić o głowę Jana Chrzcielna. Więc ona wróciła i zażądała jego głowy. Herod zgodził się na to a żołnierz który został wysłany aby ściąć Jana wrócił z jego głową na tacy.
Motyw tańca Salome stał się motywem przewodnim wiersza. W pierwszych strofach pokazuje nam się kobieta, której przypisywane są przeciwstawne cechy.
„Woda ognia skry
Jagnie i wilcze kły
Słodka i okrutna
Drapieżna i smutna
Czerń i biel...
Jest podstępna, pełna sprzeczności, pod maską niewinności i urody kryje się demon – drapieżnik szukający ofiary wśród mężczyzn.
Stopa wybija takt
Cesarz za mój taniec
Każde me zadanie
Wypełnić chce...
Salome- nad miastem wstaje dzień
Salome- jak struna ciało twe
Jak pnącze powoju
Gdy w zwiewnym swym stroju
Dla władcy tańczysz...
Fragment ten pełen jest erotyzmu tańca, kobieta swoim wdziękiem przejmuje władze nad mężczyzną. Salome staje się wizerunkiem nieokiełznanej zmysłowości, lubieżności, niezahamowania w kwestiach erotycznych fantazji. Decyzja podjęta przez Heroda dopełnia ten wizerunek. Wybiera on rozkosz i doprowadza siebie do swoistej zagłady. Ascetyczny, święty Jan Chrzciciel umiera, gdyż Herod daje się omotać kobiecie, jego wybór jest amoralny, dokonuje go pod wpływem podniecenia jakim był dla niego taniec pasierbicy.
Salome - Chrzciciela ściął już kat
Salome - Twój uśmiech w powietrzu drga
Wirujesz szalona
Twe usta czerwone
Jak krwawa rana...
Spalone...
Po dokonaniu morderstwa Salome trwa w swoim szalonym tańcu śmierci. Usta które wydały wyrok uśmiechają się, są przeklęte.
Obrazem pokazującym mizoginistyczny strach przed femme fatale w sztuce Młodej Polski jest dzieło Jacka Malczewskiego „Artysta i Chimera”.
Termin mizoginizm pochodzi z greckiego i oznacza dosłownie nienawiść do kobiet. Mizogin postrzega kobietę jako oddającą się we władzę instynktów, jest ona niebezpiecznie blisko natury i jej złowrogich praw, mężczyzna natomiast to ostoja kultury i wartości wyższych.
Wedle mitologii greckiej Chimera to potwór który miał rzekomo trzy głowy, ziała ogniem a jej matka była pół wężem pół kobietą.
Na obrazie widzimy dwie postacie: leżącego na plecach mężczyznę i Chimerę która siedzi na nim. Mężczyzna jest bezwładny, świadczy o tym pozycja w jakiej się znajduje i rozłożone bezwiednie ręce, omotany przez potwora, który sądząc z niedwuznacznej pozycji, daje mu rozkosz. Z ran zadanych pazurami sączy się krew. Postać kobiety to erotyzm, jest naga, przytłacza i ogarnia mężczyznę. Zabija go dając mu przyjemność. Tłem obrazu jest przyroda, targane burzowym wiatrem chmury i drzewa. Tło jest jak Chimera, piękna, pociągająca, ale pełna destrukcyjnej i niebezpiecznej siły.
Antycznym przykładem Femme fatale jest płaskorzeźba „Perseusz ucina głowę meduzie” Źródłem tematu artysty stała się mitologia grecka. Znajdujemy tam meduzę – potwora. Pojawia się on w historii Perseusza. Obiecał on królowi Polidektesowi który starał się o rękę jego matki, czemu Perseusz się sprzeciwiał, przynieść głowę Meduzy. Meduza była jedną z trzech sióstr – gorgon. Każda z nich miała węże zamiast włosów, kły, ręce z brązu i złote skrzydła. Meduza była najmłodsza, lecz najstraszniejsza. Każdy kto na nią spojrzał zamieniał się w kamień.
Rzeźba to właściwie zobrazowanie mitu. Widzimy na niej trzy postacie Meduzę, Perseusza i prawdopodobnie Atenę która pomagała Perseuszowi. Twarz Perseusza i jego postawa pokazują dumę i zadowolenie ze swojego czynu. Możemy tutaj doszukiwać się symboli zwycięstwa nad kobietą. Meduza ma zniekształconą twarz, przyklęka poddając się mężczyźnie.
Meduza to jedna z najczęściej wykorzystywanych postaci do zobrazowania Femme fatale.
Posługiwali się nią z reguły malarze przedstawiając Meduzę jako demonicznego, potwora, ze straszliwymi wężami zamiast włosów, oczami bez wyrazu, każdy obraz z tą postacią przeraża.
Najlepiej chyba stosunek mężczyzny do Femme fatale pokazuje utwór muzyczny o tym samym tytule. Kobieta jest w nim wszystkim dla mężczyzny i zarazem niszczy go.
Kosztowałaś mnie, pani, słono
Straciłem apetyt i honor
Wamp delektował się mężczyzną, który stracił dla niej apetyt do życia i to co chyba dla mężczyzn najważniejsze – honor.
Przychyl swoją bladą twarz
Pocałunku lodem sparz
Jestem rozdeptany płaz
A ty to dobrze wiesz
Że mnie ze wszystkim masz
Kobieta jest blada, oziębła jej pocałunek jest ogniem i lodem. Mężczyzna jest płazem, niczym dla kobiety i świata, oddał się tylko jej, mimo że jest świadom konsekwencji, które to za sobą niesie.
Femme fatale
Ja oszalałem wściekle
Jestem w piekle
Piekle twoich sennych póz
Twoich wrogich ust
Zniszczył mnie twój biust
Zniszczył mnie mój gust
Ty mnie wzgardą smagasz
A ja ciebie błagam
Zobacz mam na sobie frak
Chciałaś bym wyglądał tak
Czekam na twój jeden znak
A ciebie bawi to
Że mnie już trafia szlag
Mężczyzna poddał się destrukcyjnej sile kobiety, oszalał dla niej, kobieta jest jego otchłanią.
Został przez nią doszczętnie opętany i zniszczony. Pochłonęła go. Teraz nim gardzi, bawi się nim.
Femme fatale
Ja się spaliłem w sobie
Żużel człowiek
Człowiek, który ma już dość
Szarpie nim zazdrość
Gotów ogryźć kość
Gdy mu rzucisz coś
I jak wiotka szmata
Pan całego świata
Ciebie błaga o litość
Miłość i rządza jaką pała do kobiety spaliła go. Jest pełen wewnętrznych sprzeczności. Błaga o jakikolwiek gest tej kobiety, jest jej psem, lalką która ona się bawi i niszczy.
Ty jesteś moim maleństwem
Ty jesteś moim szaleństwem
Ty jesteś moim przekleństwem
Mężczyzna nazywa ją maleństwem, czymś słodkim, niewinnym, ale pod tą otoczką kryje się szaleństwo i przekleństwo, które na niego sprowadza.
Ramowy plan prezentacji.
Femme fatale w literaturze i sztuce. Omów na wybranych przykładach.
I Określenie problemu:
1. Słownikowe wyjaśnienie motywu femme fatale i jego pochodzenia.
2. Archetypy kobiety fatalnej.
3. Femme fatale jako motyw wszechobecny w każdej dziedzinie sztuki.
II Kolejność prezentowanych argumentów:
1. Balladyna jako bezlitosna i żądna władzy kobieta w dramacie romantycznym.
2. Izabella Łęcka jako arystokratyczna femme fatale
w powieści pozytywistycznej „Lalka”.
3. Wiersz „Salome” K.Kryla jako przejaw motywu femme fatale w liryce młodopolskiej.
a) historia biblijnej Salome,
b) interpretacja wiersza.
4. Obraz J. Malczewskiego „Artysta i Chimera” jako zobrazowanie mizoginistycznych
tendencji w sztuce Młodej Polski.
a) wyjaśnienie terminu mizoginizm,
b) rodowód Chimery,
c) charakterystyka obrazu.
5. Płaskorzeźba „Perseusz ucina głowę meduzie” jako przykład antycznego przejawu
femme fatale.
a) źródło tematu artysty,
b) charakterystyka rzeźby.
6. Kobieta wamp w muzyce, na przykładzie utworu „Femme fatale”
III Wnioski.
Po przeanalizowaniu wszystkich dzieł stwierdzam że femme fatale jest motywem uniwersalnym i obecnym w każdej dziedzinie sztuki. Wywodzi się to z męskiego lęku przed utratą autorytetu i władzy nad słabą płcią , mężczyźni postrzegają kobietę jako demona, stanowiącego zagrożenie dla ich uprzywilejowanej pozycji i dominującej egzystencji. Jego podstawowe cechy to chęć władzy, wyzyskania, jest źródłem cierpienia, doprowadza do upadku moralnego lub finansowego, kobieta staje się narkotykiem, który uzależnia i zabija.
IV Materiały pomocnicze
1. Projektor multimedialny, biała tablica(tło)
Femme fatale w literaturze i sztuce. Omów na wybranych przykładach.
Bibliografia
I literatura podmiotu:
1. Biblia Tysiąclecia, red. A. Jankowski, Wydawnictwo Pallottinum,
Poznań 1990 (Rdz 3, 17-19)
2. J. Słowacki, Balladyna, Zielona Sowa, Kraków 2003
3. B. Prus, Lalka, Zielona Sowa, Kraków 2005
4. K. Kryl, Salome, tłum. Maryla Miklaszewska [w:] D. Nosowska,
Słownik motywów literackich, ParkEdukacja, Bielsko-Biała 2006
5. J. Malczewski, Artysta i chimera [w:] E. Paczoska,
Przeszłość to dziś, Stentor, Warszawa 2005
6. Perseusz ucina głowę Meduzie [w:] J. Parandowski, Mitologia, Puls, Londyn 1992, 372
7. Femme fatale, muz. A. Chaczaturian, sł. J. Kofta, wyk. Michał Bajor
II literatura przedmiotu:
1. D. Nosowska, Słownik motywów literackich, ParkEdukacja,
Bielsko-Biała 2006
2. J. Matoszko, Szkolny słownik tematów literackich, Printex,
Białystok 2003
3. H. H. Hofstatter, Symbolizm, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe,
Warszawa 1987
4. J. Parandowski, Mitologia, Puls, Londyn 1992
5. Z. Kubiak, Mitologia greków i rzymian, Świat Książki, Warszawa 2005
„Ponieważ posłuchałeś swej żony (...) przeklęta niech będzie ziemia z twego powodu:
w trudzie będziesz zdobywał od niej pożywienie dla siebie,
po wszystkie dni twego życia, Cierń i oset będzie ci ona rodziła,
a przecież pokarmem twym są płody roli. W pocie więc oblicza twego będziesz
musiał zdobywać pożywienie (..)”.
..........................................
„Stało się – stało; teraz nadaremnie żałować rzeczy. Stało się – przeminie”.
...........................
„Woda ognia skry \ Jagnie i wilcze kły
Słodka i okrutna \ Drapieżna i smutna
Czerń i biel...
............................
Stopa wybija takt \ Cesarz za mój taniec
Każde me zadanie \ Wypełnić chce...
Salome- nad miastem wstaje dzień \ Salome- jak struna ciało twe
Jak pnącze powoju \ Gdy w zwiewnym swym stroju
Dla władcy tańczysz...
..............................
Salome- Chrzciciela ściął już kat \ Salome- Twój uśmiech w powietrzu drga
Wirujesz szalona \ Twe usta czerwone
Jak krwawa rana... \ Spalone...
..................................
Kosztowałaś mnie, pani, słono \ Straciłem apetyt i honor
..............................
Przychyl swoją bladą twarz \ Pocałunku lodem sparz
Jestem rozdeptany płaz \ A ty to dobrze wiesz
Że mnie ze wszystkim masz
.........................................
Femme fatale \ Ja oszalałem wściekle
Jestem w piekle \ Piekle twoich sennych póz
Twoich wrogich ust \ Zniszczył mnie twój biust
Zniszczył mnie mój gust \ Ty mnie wzgardą smagasz
A ja ciebie błagam \ Zobacz mam na sobie frak
Chciałaś bym wyglądał tak \ Czekam na twój jeden znak
A ciebie bawi to \ Że mnie już trafia szlag
...............................
Femme fatale \ Ja się spaliłem w sobie
Żużel człowiek \ Człowiek, który ma już dość
Szarpie nim zazdrość \ Gotów ogryźć kość
Gdy mu rzucisz coś \ I jak wiotka szmata
Pan całego świata \ Ciebie błaga o litość
....................................
Ty jesteś moim maleństwem
Ty jesteś moim szaleństwem
Ty jesteś moim przekleństwem