Pieniądz - historia i znaczenie

Pieniądz - jest to miernik wartości wszystkich towarów, spełniający w procesie kupna-sprzedaży funkcję środka wymiany; pieniądz zwalnia również od zobowiązań finansowych powstałych z tytułu zaciągniętego kredytu, należnego podatku lub nałożonej kary pieniężnej; może być środkiem gromadzenia (tezauryzacji), a także środkiem oszczędności. Pieniądz pojawił się 4-6 tys. lat temu jako wynik rozwoju wymiany towarowej; początkowo funkcję pieniądza pełnił towar najczęściej zbywany (np. sól, skóry, futra, zwierzęta gospodarskie), nieco później bryły kruszców (również współcześnie, w warunkach dużej destabilizacji stosunków pieniężnych, pewne towary lub kruszce, np. tytoń, spirytus, złoto, pełnią rolę pieniądza); tego rodzaju surogaty są czasem określane mianem „płacideł”. W połowie III w. p.n.e., najpierw w Egipcie, a wkrótce potem w Chinach zaczęto używać pieniądza w formie metalowych sztab, w razie potrzeby ciętych na mniejsze części. W VII w. p.n.e. pojawiła się w Lidii moneta (ze złota, srebra, później miedzi), rozpowszechniona w VI-V w. p.n.e. w Grecji i na Bliskim Wschodzie, od przełomu IV i III w. p.n.e. bita w Rzymie, od V w. — w państwach germańskich. W Polsce od ok. 980, na większą skalę od ok. 1070 bito srebrne denary, ok. 1367 — pierwsze grosze i ponownie (na stałe) od 1526-28, wtedy też pojawiła się moneta złota (dukaty, później talary). Pieniądz papierowy najwcześniej, bo już w IX w., znany był w Chinach. W końcu XVII w. banknoty pojawiły się w Anglii; w Polsce pierwsze banknoty (prócz banknotów państw zaborczych) emitowały władze powstania kościuszkowskiego (1794).

Rodzaje pieniądza

Pieniądz rozrachunkowy: pieniądz nie istniejący w sensie fizycznym, funkcjonujący jako umowna wartość rachunkowa (np. SDR, ECU, rubel transferowy).

Pieniądz międzynarodowy: pieniądz akceptowany poza granicami kraju emitenta, używany w transakcjach międzynarodowych (do wielkiego kryzysu gospodarczego 1929-33 — złoto, po II wojnie światowej — dolar USA, a od lat 70. — SDR i ECU).

Pieniądz towarowy: pierwotna forma pieniądza, powstała przez wyłonienie się spośród wszystkich bezpośrednio na siebie wymienianych dóbr, takich, które ze względu na swą przydatność w zaspokajaniu potrzeb były częściej niż inne przedmiotem wymiany i chętnie były przez wszystkich przyjmowane.

Początkowo takimi dobrami były: zboże, bydło, skóry, bryły soli, proste narzędzia (siekierki, toporki), bursztyn, później pojawiły się także bryłki metali, przede wszystkim szlachetnych. Dobra te miały podwójną użyteczność: mogły zaspokajać określone potrzeby ludzkie i mogły pełnić rolę pieniądza.

Pieniądz towarowy był pieniądzem pełnowartościowym - wielkość tej wartości wyznaczona była przez wartość samego dobra, które pełniło funkcję pieniądza.

Każde z tych dóbr miało jednak pewne wady, które czyniły je niewygodnym w użyciu: niepodzielność (np. bydło lub skóry), szybka utrata wartości (np. zboże lub bryły soli) nie pozwalająca posługiwać się nimi i przechowywać ich w długich okresach, trudność w transporcie itp. Dlatego z czasem wszystkie towary-pieniądze zostały wyparte przez szczególny towar-pieniądz: pieniądz kruszcowy.

Pieniądz kruszcowy: forma pieniądza towarowego, powstała wskutek wyparcia przez kruszce, zwłaszcza szlachetne, innych - pełniących wcześniej funkcje pieniądza - towarów.

Szczególna rola kruszców w historii pieniądza wynikała z ich cech, wybitnie predestynujących je do roli materiału pieniężnego: w niewielkiej objętości i wadze reprezentowały dużą wartość, były trwałe, nie ulegały zniszczeniu nawet w długim okresie użytkowania, można je było dzielić na dowolne jednostki, przy czym nie traciły swojej wartości, nie wymagały szczególnych warunków transportu i przechowywania.

Początkowo pieniądz kruszcowy funkcjonował w postaci nieregularnych bryłek, co stwarzało konieczność każdorazowego ich ważenia. Później złotnicy zaczęli nadawać im kształt płytek, sztabek, krążków bądź wieloboków, zaświadczając swoją pieczęcią ich wagę i próbę. Z czasem prawo do emisji pieniądza kruszcowego zostało przejęte przez panujących, pojawiły się monety zdobione wizerunkami i pieczęciami władców, później godłami państwowymi.

Dla zabezpieczenia przed kradzieżą posiadacze dużych ilości pieniądza kruszcowego oddawali go na przechowanie posiadającym skarbce złotnikom (których część przekształciła się później w bankierów) w zamian za banknoty stanowiące poświadczenie złożenia depozytu.

Ich rozpowszechnienie się, jako środka wymiany zastępującego pełnowartościowe monety kruszcowe, oraz stopniowa utrata pełnego pokrycia w kruszcu dały początek pieniądzowi papierowemu.

Pieniądz papierowy: niewymienialna na złoto postać pieniądza, którego wartość nominalna nie zależy od wartości materiału (papieru - stąd jego nazwa), z którego został zrobiony. W procesie ewolucji jest kolejną - po pieniądzu towarowym - postacią pieniądza.

Wywodzi się od banknotu, będącego w przeszłości zobowiązaniem złotnika (później bankiera) do wypłaty jego oddawcy określonej kwoty w złocie lub srebrze. Banknot był początkowo potwierdzeniem depozytu złotych lub srebrnych monet, złożonego u złotnika (bankiera) w celu zabezpieczenia ich przed rabunkiem, zniszczeniem itp., miał pełne pokrycie w kruszcu.

Kiedy powszechnie zaczęto posługiwać się banknotami zamiast monetami, bankierzy zaczęli udzielać kredytów, emitując banknoty nie mające już pokrycia w kruszcu. Nadmierna ich emisja doprowadziła do bankructwa wielu banków, co pociągnęło za sobą działania rządów ograniczające liczbę banków upoważnionych do emisji banknotów, ustalające limity ich emisji, a w końcu zawieszające ich wymienialność na złoto.

W ten sposób pieniądz kruszcowy został zastąpiony niepełnowartościowym pieniądzem papierowym, którego wartość oparta jest na umowie społecznej przybierającej postać odpowiedniego aktu prawnego (ustawy). Pieniądz papierowy jest więc pieniądzem symbolicznym.

Początkowo wartość pieniądza papierowego była ustalana w oparciu o parytet złota, obecnie w większości krajów nie ma ona już żadnego powiązania z kruszcem. Wymiana banknotów na złoto została całkowicie zlikwidowana w obrotach wewnętrznych wszystkich krajów świata na początku lat 30., a w obrotach międzynarodowych w 1971.

Pieniądz bezgotówkowy: pieniądz bankowy, pieniądz żyrowy, forma pieniądza występująca wyłącznie w postaci zapisów na bankowych rachunkach depozytowych, płatnych na żądanie, dokumentujących otrzymywanie należności lub regulowanie zobowiązań przez właścicieli tych rachunków.

Uruchomienie pieniądza bezgotówkowego następuje za pomocą przelewu bankowego, czeku rozrachunkowego, akredytywy lub karty kredytowej i polega na bezpośrednim przenoszeniu płatności z rachunku jednego klienta na rachunek drugiego w tym samym lub innym banku.

Podstawą funkcjonowania pieniądza bezgotówkowego może być depozyt pierwotny, pochodzący z własnych środków właściciela rachunku, lub depozyt wtórny, utworzony w wyniku udzielenia przez bank kredytu. Pieniądz bezgotówkowy, kreowany w wyniku akcji kredytowej banków komercyjnych, powiększa ilość pieniądza w obiegu i podlega kontroli ze strony banku centralnego, ze względu na groźbę wywołania lub pogłębienia inflacji.

Monetaryzm: system współczesnych poglądów ekonomicznych, stanowiący kontynuację kierunku subiektywistycznego, związany przede wszystkim z dorobkiem naukowym M. Friedmana, a także K. Brunnera, A. Meltzera, D. Laidlera i in.

Stanowi współczesną, zmodyfikowaną wersję ilościowej teorii pieniądza, głoszącej, że wartość pieniądza jest odwrotnie proporcjonalna, a poziom cen wprost proporcjonalny do ilości pieniądza w obiegu. Jej początki sięgają merkantylizmu, kiedy J. Bodin sformułował opisowo zależność między ilością kruszców a poziomem cen, a dowód istnienia tej zależności w powiązaniu z wartością kruszcu przeprowadził B. Davanzatti.

Elementy ilościowej teorii pieniądza widoczne są w wielu późniejszych systemach poglądów ekonomicznych, najpełniejszego jej rozwinięcia dokonał I. Fisher, formułując pieniężne równanie wymienne, z którego wynika, że suma cen sprzedawanych towarów równa się iloczynowi ilości pieniądza (gotówkowego i bezgotówkowego) i szybkości jego obiegu.

Monetaryzm, zakładając względną stałość szybkości obiegu pieniądza, uznaje jego podaż za podstawowy czynnik określający nominalną wartość produktu społecznego. Dla stabilizacji gospodarki postuluje ścisłe powiązanie tej podaży ze wzrostem realnych rozmiarów produktu społecznego, odrzucając równocześnie inne formy interwencjonizmu państwowego, jako zakłócające naturalną grę sił rynkowych. Spełnienie powyższego postulatu ma przeciwdziałać inflacji, z którą walkę monetaryzm uznaje za priorytetową w stosunku do bezrobocia.