Pielęgnacja TUZ (trwałych użytków zielonych)

Mogłoby się wydawać, że wystarczy podsiać łąkę i pastwisko lub założyć je od nowa wysiewając najlepszą mieszankę nasion, a dalej będą trwać i plonować, rządzić się własnymi prawami i zbędne okaże się jakiekolwiek działanie człowieka. W rzeczywistości jest wręcz odwrotnie - dobre gospodarowanie na łąkach i pastwiskach wymaga od rolnika działań dobrze przemyślanych, wspartych rozległą wiedzą przyrodniczą i rolniczą.
Użytki zielone – są to grunty (łąki i pastwiska) zajęte pod uprawę traw lub innych upraw zielnych, zarówno naturalnych jak i powstałych w wyniku działalności rolniczej (zasianych). Ze względu na czas trwania użytkowania wyróżnia się użytki:
trwałe — użytkowane trwale lub w okresach wieloletnich, nie włączone do płodozmianu przez okres co najmniej 5 lat lub dłużej,
przemienne — użytkowane krótko i ujmowane w płodozmiany polowe, dostarczające paszy zielonej, siana i kiszonki.
Procesy przyrodnicze na łąkach i pastwiskach zachodzą nieprzerwanie. Jednorazowy zabieg zagospodarowania przy pomocy jakiejkolwiek metody nic gwarantuje stabilizacji składu botanicznego runi pod względem jej jakości i Produktywności. Każda łąka i pastwisko kształtuje się pod wpływem sposobu użytkowania i zabiegów pielęgnacyjnych. Zbiorowiska trawiaste będą spełniać warunki stawiane współczesnej gospodarce łąkowo-pastwiskowej o ile będzie się właściwi pielęgnować, nawozić i umiejętnie sterować uwilgotnieniem gleby.
Podstawowe zabiegi pratotechniczne wykonywane na łąkach i pastwiskach można podzielić na:
mechaniczne zabiegi pielęgnacyjne,
użytkowanie jako swoisty zabieg pielęgnacyjny,
zwalczanie chwastów,
zwalczanie chorób,
niszczenie szkodników,
nawożenie.
Mechaniczne zabiegi pielęgnacyjne.
Oczywiste jest, że nie można stosować na łąkach i pastwiskach takich samych zabiegów uprawowych jak na gruntach ornych ponieważ przez cały sezon wegetacyjny, a także przez wiele lat, łąki i pastwiska są obiektami nieprzerwanej produkcji, jak również dlatego, że ruń tworzy zwarte pokrycie gruntu.
Jednym z zabiegów mechanicznych wykonywanych na łąkach jest skaryfikacja (bruzdowanie). Zabieg ten stosuje się przeważnie na łąkach silnie zachwaszczonych o nagromadzonej warstwie pilśni. Zabieg ten polega na odcięciu podczas przejazdu skaryfikatora wąskich, na 2-3 cm pasków darni. W zależności od degradacji łąki wycina się paski w rozstawie 20-40 cm. Zabieg wykonuje się wczesną wiosną, gdy ruń jest jeszcze niska. Na glebach torfowych i piaszczystych wybruzdowany grunt pozostawia się „otwarty" przez 5-7 dni, po czym puszcza się bronę w celu równomiernego rozprowadzenia wyrzuconych pasków darni po całej powierzchni łąki.
Innym zabiegiem mechanicznym wykonywanym na łąkach i pastwiskach jest bronowanie. Stosuje sieje przy usuwaniu zwałów mchów, w razie zamulenia runi wodą z wylewów rzek, po nawożeniu obornikiem, kompostem i wapnem oraz w przypadku pokrycia powierzchni łąk kożuchem obumarłej roślinności. Gatunki zasiedlające łąki i pastwiska różnie reagują na bronowanie, lepiej znoszą je trawy wysokie luznokępowe - kostrzewa łąkowa, kupkówka pospolita, tymotka łąkowa, rajgras wyniosły. Wrażliwe są gatunki niskie, zwłaszcza rozłogowe, jak wiechlina łąkowa, wiechlina zwyczajna, mietlica biaława, kostrzewa czerwona rozłogowa, a z luźnokępowych życica trwała.
Wałowanie jest zabiegiem koniecznym na wszystkich glebach torfowych, lecz wskazane jest też na glebach piaszczystych, które po zwałowaniu zyskują większe możliwości plonotwórcze. Dzięki wałowaniu dociskana jest wierzchnia warstwa gruntu i zwiększa się podsiąkanie wody, przyspieszany jest rozwój pożytecznej mikroflory glebowej i rozkład materii organicznej. Wałowanie zaleca się wykonywać w przypadku rozluźnienia gleby oraz gdy pojawiają się chwasty o grubych i sztywnych łodygach. Należy przy tym pamiętać, że zabieg ten wykonujemy po obeschnięciu gleby, nigdy „na mokro".
Włókowanie wykonuje się przede wszystkim w celu rozgarnięcia kretowisk oraz wyrównania powierzchni. Nie rozrzucone kopce szybko zarastają chwastami, tworzy się nierówna darń, trudna do użytkowania i pielęgnacji. Włókuje się na wiosnę, a pastwiska koniecznie również po każdorazowym przepasieniu kwatery i podkoszeniu pozostałych roślin.
Na pastwisku, niezbędnym zabiegiem jest wykaszanie kęp i niedojadów oraz rozprowadzanie łajniaków. Wskutek selektywnego pobierania poszczególnych gatunków roślin przez zwierzęta, tworzy się nierówna ruń. Najczęściej chwasty, takie jak jaskier ostry, ostrożeń warzywny i błotny, śmiałek darniowy są omijane przez pasące się zwierzęta. Jeżeli po wypasie nie przykosi się tych roślin, to zakwitną, nasiona wysieją się samorzutnie i będą konkurować z wartościowymi gatunkami traw i motylkowatych. Jest to szczególnie niebezpieczne na pastwiskach użytkowanych w systemie wolnego wypasu. Przy racjonalnym użytkowaniu pastwisk, niedojady przykasza się 2-3 razy w roku. Rozrzucanie łajniaków zwierzęcych zapobiega wyrastaniu bujnych kęp roślinności ponieważ odchody zwierzą stanowią swoistego rodzaju nawóz.
Użytkowanie swoistym zabiegiem pielęgnacyjnym.
Jednostronne użytkowanie kośne lub pastwiskowe ujemnie wpływa na rozwój runi, a sprzyja różnym gatunkom chwastów.
Na glebach żyznych, zasobnych w próchnicę oraz na glebach torfowych, stałe użytkowanie kośne prowadzi do rozwoju
niepożądanych w runi roślin z rodziny baldaszkowatych (barszcz zwyczajny, podagrycznik pospolity) i złożonych
(ostrożeń błotny i warzywny). Natomiast stałe użytkowanie pastwiskowe ogranicza, a nawet eliminuje trawy wysokie,
które źle tolerują częste przygryzanie i tratowanie.
W celu zmniejszenia zachwaszczenia i uzyskania odpowiednich zmian w składzie runi, wskazane jest wprowadzenie okresowych zmian w sposobie użytkowania, a więc spasanie łąk oraz koszenie pastwisk. . Wypasanie przyczynia się do zwalczania chwastów łąkowych, a wysoka ruń przeznaczona do koszenia zagłusza i wypiera chwasty charakterystyczne dla pastwisk. Jednocześnie bardziej intensywnemu rozwojowi roślinności niskiej sprzyja wypas i udeptywanie przez zwierzęta, a wysokim roślinom - koszenie. Użytkując ruń zmiennie, osiąga się równowagę między różnymi formami biologicznymi zbiorowisk.
Zwalczanie chwastów.
Zwalczanie chwastów odbywa się tak naprawdę wieloma metodami. Zmeliorowanie terenu, racjonalne użytkowanie i nawożenie oraz odpowiednie zabiegi mechaniczne niszczą chwasty i zapobiegają ich pojawianiu się. Chemiczne zwalczanie chwastów powinno być traktowane jako uzupełnienie pielęgnacyjnych zabiegów mechanicznych i jedynie ograniczać się do tępienia chwastów uporczywych. Nagminne stosowanie środków chemicznych zatruwa środowisko, osłabia żywotność roślin, hamuje biologiczną aktywność gleby. Łąki i pastwiska są nie tylko zbiorowiskami produkcyjnymi, lecz pełnią też funkcję ochronną zasobów przyrody.
Zwalczania chorób.
Duża liczebność oraz różnorodność gatunków i odmian, a także kilkakrotne koszenie lub wypasanie powodują, że łąki i pastwiska w mniejszym stopniu są opanowywane przez choroby niż uprawy polowe. Praktycznie nie dochodzi do skrajnych sytuacji, w których rolnik dla ratowania użytku byłby zmuszony do stosowania opryskiwania fungicydami. Choroby porażające roślinność łąkową i pastwiskową przejawiają swoją szkodliwość nie tyle obniżając plony zielonki, ale głównie przez toksyny, które są przyczyną zatruć , schorzeń zwierząt żywionych Skowaną paszą. Podobnie, jak w przypadku zwalczania chwastów, również rozwój chorób lepiej ograniczać odpowiednimi zabiegami pielęgnacyjnymi niż stosować fungicydy.
Niszczenie szkodników.
Na łąkach i pastwiskach żyje wiele gatunków szkodników, jednak zwykle uchodzą one uwadze ze względu na małe rozmiary albo ich niewidoczne bytowanie w glebie. Czasem tylko na podstawie objawów żerowania na roślinach można ocenić ich liczebność. Często przyczyną masowego pojawienia się określonych gatunków szkodników jest niedbałe gospodarowanie. Na pastwiskach, nie usuwanie kęp po łajniakach oraz niedojadów, pozostawianie łajniaków, a na łąkach opóźnianie terminów koszenia, dopuszczanie do rozluźnienia darni, stwarza odpowiednie warunki do zaatakowania roślin przez szkodniki. Do najważniejszych z nich zalicza się drutowce, pędraki chrabąszczy i larwy komarnicy łąkowej. Uciążliwymi „lokatorami" na łąkach i pastwiskach mogą być krety i mrówki.
Nawożenie
Najsilniej na skład botaniczny runi i jej trwałość oraz na produktywność i wartość pokarmową masy roślinnej wpływa nawożenie. Głównym celem nawożenia jest zwiększanie plonów. Wzrost ten będzie tym większy, im dany użytek był bardziej zaniedbany i mniej produktywny przed zagospodarowaniem. Zależnie od żyzności gleb, składu botanicznego runi, poziomu plonowania i sposobu użytkowania, ilość składników pobierana przez roślinność łąkowo-pastwiskową jest różna.
Trzeba wyraźnie podkreślić, że w miarę zwiększania intensywności użytkowania wzmaga się zapotrzebowanie roślin na składniki mineralne, przy czym istnieją wyraźne różnice między łąkami a pastwiskami. Z łąk zabiera się rokrocznie plon masy roślinnej bezpowrotnie, natomiast na pastwiskach, na których zwierzęta pasą się przez znaczną część doby lub nawet nieprzerwanie, większość składników pokarmowych pochodzących z odchodów zwierząt migruje do gleby. W ten sposób w sezonie wegetacyjnym powraca średnio 75 kg N, 40 kg P2O5 i 90 kg K2O do gleby 1 ha pastwiska (dodatkowo też wiele mikroelementów).
W 100 kg suchej masy roślinności łąk i pastwisk, będącej w fazie dojrzałości paśnej, znajduje się:
-2,4 - 3,2 kg azotu
-2,2 - 2,7 kg potasu
-0,6- 1,0 kg fosforu
-1,0 - 1,6 kg wapnia
-0,2 - 0,3 kg magnezu
Wykorzystanie składników mineralnych przez rośliny zależy od wielu czynników, m.in. od rodzaju i uwilgotnienia gleby, zawartości próchnicy, szaty roślinnej. Biorąc pod uwagę straty składników podczas nawożenia, powodowane wypłukiwaniem ich z gleby, tworzeniem się w glebie związków chemicznych niedostępnych dla roślin lub ich ulatnianiem się, dawki nawozów powinny być zwiększone, np. azotu o 20-30%, potasu o 30%, a fosforu niekiedy aż o 100%. W tej sytuacji rolnik, nie obniżając produkcji, powinien co roku zasilić ruń 1 hektara łąki 210 kg azotu, 195 kg potasu i około 100 kg fosforu. Dobre pastwisko powinno być nawiezione 140 kg azotu, 100 kg potasu i 60 kg fosforu w przeliczeniu na 1 ha, przy uwzględnieniu powrotu części składników z odchodami zwierząt. Jest to rachunek bardzo ogólny, który powinien być skorygowany danymi dotyczącymi zasobności i rodzaju gleby, jakości runi i poziomu produkcji.
Za pomocą racjonalnego nawożenia można wpływać na produkcję pełnowartościowej paszy, która będzie charakteryzować się zrównoważoną ilością składników pokarmowych mineralnych i organicznych. Jest to niezmiernie ważne, gdyż w ten sposób eliminuje się możliwość zaburzeń w organizmie zwierząt, tym samym przeciwdziała się spadkowi produkcji zwierzęcej.
Nawożenie zmienia skład gatunkowy roślinności łąk i pastwisk, tym samym wpływa nie tylko na wartość pokarmową ale i smakową paszy. W miarę wzrostu nawożenia zmniejsza się ilość chwastów. Im bardziej prawidłowe nawożenie, tym trwalsze utrzymywanie się gatunków szlachetnych, a w efekcie lepszy stopień wykorzystania składników mineralnych z zastosowanych nawozów i zasobów glebowych.
Nawożenie podstawowe, określane jako melioracyjne, ma na celu polepszenie fizyko-chemicznych i biologicznych właściwości gleb i zwiększenie ich urodzajności. Można to osiągnąć przez wapnowanie i nawożenie organiczne.
Wapnowanie powinno przeprowadzać się co 3-6 lat, uzależniając ilość wnoszonego wapnia od jego zawartości w glebie (w próbce gleby nie powinno być mniej niż 0,5% Ca). Potrzeba wapnowania wynika z odczynu gleby i za odczyn odpowiedni dla roślinności łąkowo-pastwiskowej przyjmuje się pH od 5,5 do 6,5. Gleby mineralne o pH poniżej 5,5 oraz torfowe o pH poniżej 5,0 powinny być wapnowane.
Dla łąk i pastwisk położonych na glebach mineralnych, w zależności od pH, przyjmuje się następujące dawki CaO (t/ha):
Gleby: pH = 4,0 pH = 4,5 pH = 5,0 pH = 5,5
bardzo lekkie 4,5 2,5 0,5 -
lekkie 6,0 4,5 2,5 0,5
średnie 8,0 5,5 4,0 3,0
ciężkie 10,5 7,0 4,5 3,5
Nawożenie organiczne wzbogaca glebę w substancję organiczną, z której pod wpływem działania mikroorganizmów tworzy się próchnica. Równocześnie podczas rozkładu substancji organicznej uwalniane są składniki pokarmowe pobierane przez rośliny. Nawozy organiczne, o konsystencji stałej, głównie obornik, wprowadza się przede wszystkim przy zagospodarowaniu łąk i pastwisk od nowa oraz podczas odnawiania ich za pomocą podsiewu, mniej więcej co 5-6 lat. Nie wyklucza to stosowania raz na 3-4 lata nawozów organicznych na wieloletnich łąkach i pastwiskach. W ten sposób poprawia się skład botaniczny runi, zwiększa się w niej udział wartościowych gatunków traw i motylkowatych, zwłaszcza koniczyny białej. Wprowadzenie 20-30 t/ha obornika pozwala roślinności łąkowej wykorzystać w pierwszym roku około 50 kg N, 25 kg P2O5 i 120 kg K2O.
Nawozy organiczne płynne, jak gnojowica lub gnojówka mogą być również przydatne do nawożenia łąk i pastwisk. Stosowanie tych nawozów nie poprawia właściwości gleby, może jedynie zwiększać ich żyzność. W ramach nawożenia podstawowego na łąki wylewać można dwie dawki po 25 m3/ha w lutym i w kwietniu, a na pastwiska jedną dawkę 30 m3/ha w marcu.
Nawożenie produkcyjne, zwane inaczej podkarmiającym, stosuje się w celu uzyskania opłacalnego plonu masy roślinnej w danym roku użytkowania. Odpowiednie dawki nawozów pomocniczych, stosowanych corocznie, poza nawożeniem podstawowym (okresowym), mają uzupełniać składniki pokarmowe, których ilość lub przyswajalność w glebie jest niedostateczna, a także te zabrane z gleb w plonach. Roślinom łąk i pastwisk dostarcza się łatwo przyswajalnych składników mineralnych, przede wszystkim makroelementów (azotu, fosforu, potasu). Wskazane jest używanie nawozów szybko działających. Nawozy mineralne wzmagają bujność roślin, podnoszą ich wartość pokarmową oraz wzmacniają najwartościowsze gatunki i odmiany. Nawożenie produkcyjne stosuje się w trzech zasadniczych okresach, powiązanych z jednej strony z biologią rozwoju roślin, z drugiej z porami roku.
-wiosną:(przed rozpoczęciem wegetacji) wprowadzanie fosforu i potasu równoważy gospodarkę węglowodanową (cukrową) w komórkach; jednoczesny dodatek azotu przyspiesza wzrost i rozwój roślin
-latem: stosowanie azotu po drugim i trzecim pokosie, po wypasach, przyspiesza odrastanie roślin; dawka potasu po pierwszym pokosie oraz po drugim wypasie przeciwdziała sezonowemu obniżaniu plonowania
-jesienią (na przełomie września i października) ponowne wysianie fosforu i potasu umożliwia odpowiedni przyrost masy i zgromadzenie w komórkach roślin substancji zapasowych, zapewniających dobre przezimowanie oraz sprzyja tworzeniu większej liczby pędów na wiosnę. Wielkość dawek nawozów mineralnych powinna być dostosowana do naturalnej żyzności gleb oraz intensywności użytkowania. Potrzeby nawozowe łąk i pastwisk najlepiej określić na podstawie laboratoryjnych próbek glebowych. Również, obserwując wielkości plonów zielonki lub siana oraz skład botaniczny runi, rolnik może ocenić, czy stosowane nawożenie jest odpowiednie dla danej łąki lub pastwiska. Na podstawie licznych doświadczeń ścisłych, nawozowo-odmianowych oraz produkcyjnych, można podać ogólne zalecenia dotyczące wielkości dawek rocznych dla różnych rodzajów gleb i różnej intensywności użytkowania
Nawożenie azotem jest zależne od rodzaju gleb oraz od poziomu gospodarowania. Optymalne dawki zalecane na łąki położone na glebach mineralnych wynoszą 80-180 kg N/ha, a na glebach organicznych, torfowo-murszowych 0-140 kg N/ha. Na pastwiska dawki azotu są z reguły nieco większe, jednak tylko wtedy, gdy w runi jest mały udział motylkowatych drobnonasiennych. Jeżeli motylkowate stanowią 20-30% składu botanicznego runi, roczna dawka azotu nie powinna przekraczać 60 kg/ha. Dawkowanie nawozów azotowych powinno być dostosowane do sposobu użytkowania, a ściślej do częstotliwości koszenia lub wypasania. Roczną dawkę nawozów azotowych dzieli się na tyle porcji, ile przewiduje się pokosów (wypasów). Jeżeli łąkę użytkuje się trójkośnie, dawkę azotu dzieli się na trzy porcje i wysiewa sieje wczesną wiosną oraz po zbiorach pierwszego i drugiego pokosu. Dawka wiosenna powinna być większa od dawek stosowanych po pokosach. Wynika to z dużego zapotrzebowania roślin na azot w okresie ich intensywnego wzrostu i rozwoju, w szczególności zaś w okresie strzelania traw w źdźbło.
Nawożenie fosforem wpływa wyraźnie na zwiększenie plonowania roślinności łąk i pastwisk. Systematyczne nawożenie fosforowe powinno być stosowane na większości łąk i pastwisk, na lekkich glebach mineralnych i torfowo-mineralnych, z wyjątkiem zasobnych w wiwianit. Na łąkach, powinno się stosować fosfor co roku, wiosną od 1/2 do 3/4, a jesienią od 1/4 do 1/2 dawki całorocznej. Pastwiska zasila się dodatkowo także po trzecim wypasie, zmniejszając odpowiednio dawkę wiosenną i jesienną.
Nawożenie potasem stosuje się nie tyle w celu zwiększenia plonowania łąk i pastwisk, ile dla zapewnienia prawidłowego przebiegu fotosyntezy i gospodarki węglowodanowej roślin. Wskazane jest dzielenie rocznej dawki powyżej 80 kg K2O/ha na przynajmniej dwie.