Francja, Prusy, Rosja, Austria jako przykłady absolutnych monarchii doby Oświecenia.

,,Czyż Europa nie dzieli się na dwa rodzaje rządów? Jeden jest monarchiczny jak we Francji, Hiszpanii, Rosji, Austrii, Prus ... a rządami republikańskimi są Anglia...” tak w jednym ze swoich traktatów pisze Stanisław Leszczyński. Klasyfikacja ta rzadko stosowana była przez ówczesnych, a odrzucona przez współczesnych historyków, stanowi dogodne wyodrębnienie dwóch podstawowych kategorii państw. Monarchie z suwerenną władzą królewską, oraz z scentralizowaną inicjatywą polityczną, nie zaś republiki swobód obywatelskich będą podmiotem mojej pracy. W osiemnastym wieku można zauważyć kształtowanie się nowej idei rządzenia monarchią. Absolutyzm jest formą rządów polegającą na nieograniczonej władzy monarchy, którego decyzje w sprawach państwowych nie podlegają niczyjej kontroli. Władca jest najwyższym i jedynym prawodawcą, ograniczonym w decyzjach jedynie przez prawo boskie i prawa natury. Cztery monarchie ,,starego ładu” postaram się przedstawić, porównując osiągnięcia władców, rządzących w dobie oświecenia.

Monarchia habsburska Marii Teresy i Józefa II
Luźny konglomerat posiadłości habsburskich został w latach wojny o sukcesje austriacką poddany krytycznej próbie. Stany czeskie łatwo i chętnie uznały za swego króla elektora bawarskiego. Jednocześnie Maria Teresa uzyskała skuteczne poparcie Węgrów w zamian za ustępstwa na rzecz swobód stanowych węgierskiej szlachty. Przy pomocy Węgrów Austria odzyskała Czechy i Morawy. Wymusiło to podjęcia reform wojskowych, skarbowych i administracyjnych. Odeszli konserwatywni dygnitarze, a Maria Teresa powołała ekipę utalentowanych reformatorów, wśród nich dwóch najwybitniejszych mężów stanu Haugwitz i Kaunitz.
Nie uległ zmianie status Belgii i Lombardii, które pozostały pod zarządem gubernatorów i regionalnych kancelarii. Co prawda cesarzowa nie dotrzymywała wobec Węgrów obietnic z 1741, ale udało jej się pozyskać ich przez powoływanie na wysokich dygnitarzy i włączenie do korony pogranicznych terenów: Banatu i Serbii. Nikłość wpływów podatkowych z Węgier, monarchia rekompensowała sobie wysokim cłem na towary wywożone, z królestwa. Maria Teresa zachowała jednak odrębność państwową Węgier wraz z ich strukturą stanową. W Czechach zastosowano represje przeciw niedawnym stronnikom Karola III (elektora brandenburskiego) i w sposób bezwzględny zniesiono władze stanowe. W 1749r. zostały zniesione kancelarie nadworne, austriacka i czeska utworzono natomiast urzędy centralne, wspólne dla tych krajów. Rozdzielając kompetencje administracyjne i sądownicze, Haugwitz zorganizował Najwyższą Izbę Sprawiedliwości. Wszystkie sprawy administracyjne i skarbowe zostały podporządkowane wielkiej centrali biurokratycznej pod nazwą Directorium in publicis et cameralibus. Reforma z 1749r. objęła również sprawy wojskowe. Obok Nadwornej Rady Wojennej utworzono Generalny Komisariat Wojenny i wprowadzono nowe zasady rekrutacji. Odebranie spraw podatkowych ciałom stanowym i nałożenie podatków na szlachtę wymagało rozbudowy administracji terenowej. Podjęto prace nad kodyfikacją prawa sądowniczego. Państwo potrzebowało licznej rzeszy wykwalifikowanych urzędników, a kształcić miały ich uniwersytety, które zreformowano i upaństwowiono.
Zanim te reformatorski poczynania mogły przynieść planowane wyniki, Austria znalazła się ponowni ciężkiej i przewlekłej wojny. W czasie wojny siedmioletniej nowa administracja zawodziła, stany krajowe zaczęła ponownie się buntować. W 1761r. kanclerz Kaunitz podjął drugą za panowania Marii Teresy reorganizacje władz. Utrzymał on scentralizowaną administracje krajów austriacko-czeskich, ale nadał jej bardziej elastyczną strukturę. Dla ogólnego kierownictwa i nadzoru została powołana Rada Państwa, składająca się z kanclerz trzech ministrów stanu i sześciu radców stanu instytucja ta, jako doradcze ciało przy cesarzu, zajęła miejsce dawnej Tajnej Konferencji. Utworzono też nowe instytucje dla spraw skarbowy i administracyjnych. W 1762r. upaństwowiono Bank Wiedeński, który zaczął emitować papierowy pieniądz. Z dawniejszych instytucji pozostały: Tajna Kancelaria Stanu(sprawy zagraniczne), Nadworna Rada Wojenna i Najwyższa Izba Sprawiedliwości. W sprawach administracji prowincjonalnej nastąpiły pewne ustępstwa na rzecz lokalnych tradycji i ciał stanowych, rozbudowano jednak administracje gubernialną, która podlegała Zjednoczonej Kancelarii.
Naglące potrzeby fiskalne i militarne skłoniły jednak cesarzową do wejścia na drogę reform. Władze opodatkowały duchowieństwo i szlachtę. Od 1763r. zasiadał w Radzie Państwowej następca tronu, arcyksiążę Józef, zwolennik reform radykalnych. W 1765r. po śmierci ojca stał się współregentem. Po śmierci matki Józef II osobiście obejmuje władzę nad państwem. Próbuje on znieść samorząd na Węgrzech, w Lombardii oraz w Belgii i unifikuje te dzielnice z resztą państwa. Reorganizuje najwyższe organy władzy w duchu skrajnego centralizmu, rozbudowuje administracje prowincjonalną, która przejęła kompetencje stanów krajowych. Umacnia korpusy urzędników, opracowuje dokładny spis ludności, tworzy prowincjonalne dyrekcje policji, reformuje prawo. Uznaje związek małżeński za umową cywilną, wprowadza jednolite prawa spadkowe oraz znosi karę śmierci. Wyraźnie rozdziela administrację i sądownictwo. Znosi większość ograniczeń odnoszących się do ludności żydowskiej, wydaje edykt o tolerancji dla protestantów i prawosławnych. Józef II, podczas swoich rządów, pragnął zreformować prawie wszystko. Wiedział, iż nie prędko znajdzie się władca, który będzie kontynuował jego dzieło. Dążył do zapewnienia lepszych warunków życia przez zapewnienie opieki prawnej i społecznej.

Francja Ludwików XIV i XV
Na stanowisku ministra Francji był kardynała Richelieu, który przedstawił nowy sposób widzenia spraw państwowych. Wyznawał on zasadę władzy absolutnej. W jego czasach wzrosły podatki. Był on zwolennikiem merkantylizmu, zwalczał import, chronił i popierał rodzimą produkcję, dzięki czemu uzyskiwał nadwyżki budżetowe. Kładł nacisk na sprawy morza i handlu. Rozpoczął budowę floty wojennej, powołał kampanie do handlu z Rosją, Ameryką, Indiami. Stworzył też fachową służbę dyplomatyczną. Po śmierci Richelieu obowiązki jego przejął Juliusz Mazarini. Jego rządy przypadają na okres buntu arystokracji i bogatego mieszczaństwa. Rozgromił on opozycję arystokratów i przyczynił się do usprawnienia administracji królestwa. Mazarini dążył do ugruntowania absolutnej władzy królewskiej oraz do zapewnienia Francji przewagi w Europie. W czasie, gdy Ludwik XIV był nieletni regencję sprawuje jego matka, a właściwie kardynał Mazarini. Osobiste rządy Ludwika zaczęły się po śmierci Mazariniego.
Francja okresu Ludwika XIV stała się modelowym państwem monarchii absolutnej, która opierała się na kilku zasadach. Przede wszystkim król posiadał władze ustawodawczą-był źródłem praw, wykonawczą-stał na czele armii i administracji, oraz sądowniczą-wszystkie wyroki wydawano w imieniu króla. Władza królewska kończyła się na prawie własności. W czasach Ludwika XIV arystokracja i szlachta w praktyce zostały odsunięte od realnego wpływu na politykę. Urzędy w służbie królewskiej zarówno centralne jak i terenowe, nabywali mieszczanie. Monarchia absolutna to głownie: administracja, sprawny system podatkowy, wydatki na armie, dwór królewski, prowadzenie ekspansywnej polityki militarnej. Żeby zwiększyć wpływy podatkowe państwo prowadzi celową politykę gospodarczą zwaną merkantylizmem. Uogólniając polegało to na chronieniu własność źródła wytwarzania, popieraniu eksportu własnych towarów i nie dopuszczaniu do konkurencji zewnętrznej poprzez odpowiednią politykę celną.
Na lata rządów Ludwika XV, kolejnego z władców Francji przypada okres dobrobytu. Zdarzały się wprawdzie lata nieurodzajów i głodów powodujące bunty chłopskie, ale przeważnie zbiory były dobre i znacznie wzrosła produkcja rolna. Szybko również rozwijał się przemysł i handel. Wielkim osiągnięciem było przeprowadzenie budowy sieci dróg bitych. Wojny stanowiły impuls dla przemysłu i źródło wielkich zarobków dostawców wojskowych z kręgów możnej finansjery. W bogacącej się Francji stan królewskiego skarbca był w sytuacji poważnych trudności, a wydatki wojenne powodowały sytuacje krytyczne.
Ludwik obłaskawił francuską arystokracje, biorąc ją na żołd w postaci szczodrze rozdawanych dworskich pensji i kościelnych beneficjów. W ten sposób nakłonił ją do uległości wobec absolutnych rządów. Wprawdzie wzrastały wpływy z podatków, ale wzrost ten nie nadążał za wzrostem wydatków. Nie zaniechano wydzierżawiania podatków prywatnym przedsiębiorcom. Nie ma już większego znaczenia szlacheckie zgromadzenia prowincjonalne, natomiast silną pozycje miało duchowieństwo i parlamenty. Wszystkie ordynansa i edykty wchodziły dopiero po ich wpisaniu w aktach trzynastu najwyższych trybunałów, czyli parlamentów. Parlamenty miały dbać o poprawność sformułowań prawnych, i mogły przedkładać swoje komentarze i zastrzeżenia. Jeśli mimo tych zastrzeżeń król domagał się zapisania edyktu w niezmienionej postaci, to parlamenty nie mogły odmówić. Parlamenty broniły przywilejów szlachty, atakowały natomiast immunitety kościelne. W 1762r. parlament Paryża wydał dekret znoszący zakon jezuitów we Francji i nakładający sekwestr na ich majątek. Król zatwierdził tę decyzje.
Wśród tych konfliktów rządy Ludwika XV nie zdobyły się na reformę skarbową, stawiał więc w trudnej sytuacji ministrów finansów domagając się coraz więcej pieniędzy. W sytuacji Francji Ludwika XV można zauważyć paradoksalne kontrasty. Najbogatsze państwo bez ustanie borykało się z trudnościami finansowymi. Kraj, który był głównym ogniskiem Oświecenia, był najdalszy od wejścia na drogę reform. Można więc powiedzieć że była to monarchia absolutna, lecz nie oświecona.

Prusy Wilhelma I i Fryderyka II
Dzięki reformom wewnętrznym Prusy, mimo niewielkiego obszaru i zaludnienia, w krótkim czasie doszły do pozycji mocarstwa. Polityczne i wojskowe sukcesy Fryderyka II były możliwe dzięki dokonaniom jego poprzednika, Fryderyka Wilhelma I. Zasługi Wilhelma to miedzy innymi; rozbudowa armii stałej do 83 tysięcy i jej skoszarowanie w miastach; reforma kantonowa; regimenty rekrutowane i uzupełniane ze stałych okręgów, żołnierz po służbie rekruckiej jest odsyłany do domu i co roku powoływany na ćwiczenia, prawie powszechna służba wojskowa; nowatorski system utworzenie korpusu kadetów dla młodzieży szlacheckiej narodziny ducha oficerskiej kasty. Zmilitaryzował biurokrację przez powoływanie wysłużonych podoficerów na stanowiska urzędnicze, trzykrotny wzrost dochodów państwa i znaczna rezerwa finansowa w skarbie. Wydanie uchwał o tolerancja religijnej, które zachęcają różnowierców do osiadania w Prusach. Osiągnięcia Fryderyka I były ogromne i wzbudzały wielki podziw dla jego osoby .
Na progu swego panowania Fryderyk II uczynił wiele gestów, które pozwalały w nim widzieć wielkiego reformatora. Jednak były to tylko pozory. W rzeczywistości był on człowiekiem czynu, wojownikiem i zaborcą. Jeśli coś zmieniał w przekazanej mu przez ojca strukturze państwa, były to głównie posunięcia doraźne, mające na celu jak najściślejsze podporządkowanie wszystkiego osobistemu kierownictwu monarchy. Uważał on, że Centralne ciało kolegialne jest zbyt ociężałe, a ponadto lekceważył i nie ufał swoim ministrom. Kontaktował się więc z nimi bezpośrednio poza kolegium i tworzył nowe, niezależne od Dyrektoriatu ministerstwa np.: handlu i manufaktur, do spraw Śląska, górnictwa, lasów. Po wojnie siedmioletniej zaangażował ekipy francuskich urzędników, którym powierzył zarząd poczty i pobór podatków. Jedynym człowiekiem znającym całość spraw i koordynującym różne dziedziny administracji był sam król, który wydawał szczegółowe instrukcje i przyjmował raporty. Wraz z uszczupleniem kompetencji ministerialnych ciał kolegialnych wzrosło znaczenie dyrektorów prowincjonalnych urzędów kameralnych, w których ręku zbiegały się różne gałęzie administracji na szczeblu prowincji. Dyrektorzy byli też bezpośrednio kierowani przez króla.
Fryderyk II otrzymał po ojcu sprawnie działające sądownictwo i administracje, to też w tych dziedzinach nie przeprowadził żadnych istotnych zmian. W sprawach gospodarczych wyznawał zasady merkantylizmu, głoszące że celem handlu jest przyciąganie pieniędzy z zagranicy, a celem manufaktur zatrzymywanie pieniędzy w kraju. W słabo dotąd uprzemysłowionym kraju rozbudowano różne dziedziny wytwórczości, zwłaszcza jedwabnictwo i manufaktury pracujące dla armii. Duże znaczenie miała akcja kolonizacyjna i inicjatywa państwa w zakresie rolnictwa i duża dbałość o gospodarkę leśną. Prowadzono wielkie roboty publiczne w zakresie komunikacji lądowej, a zwłaszcza wodnej, osuszanie bagien, fortyfikacji i zakładania magazynów zbożowych dla armii. Za jego panowania dochody państwa podwoiły się. Król po gospodarsku dbał o chłopów jako producentów i dostarczycieli rekruta. Zniósł lub ograniczył poddaństwo osobiste w dobrach państwowych i wzywał szlachtę do przestrzegania umów dzierżawnych z chłopami. Widział w szlachcie podporę tronu i jedynie z pośród niej rekrutował kadrę oficerską i urzędniczą. Sztywna pruska struktura stanowa nie tylko nie została naruszona, ale umocniła się wraz z postępami militaryzmu. Po wojnie siedmioletniej Fryderyk II energicznie zajął się sprawami szkolnymi.
Bilans długiego panowania zamyka się jednak najwymowniej w następujących liczbach. Na początku miał 120tyś km2, 2,5mln poddanych i 83tyś żołnierzy, na końcu zaś 200tyś km2, 6mln poddanych i 186tyś żołnierzy.

Rosja Piotra I i Katarzyny II
Władcą Rosji w latach: 1682–1725 był car Piotr I, który przyjął tytuł Imperatora Wszechrosji. To on wprowadził w Rosji kalendarz juliański, przenosząc prawosławny początek roku z 1 września na 1 stycznia. Stanowiło to zamach na religijną tradycję Rosji; oznaczało radykalną zmianę dotychczasowego rytmu życia, wyznaczanego przez cerkiewne świątynie i obrządki. Zniósł urząd patriarchy moskiewskiego oraz jego zwierzchnictwo nad prawosławiem w Rosji. Utworzył na wzór kościoła protestanckiego Najświętszy Synod ,złożony z wyznaczonych przez cara biskupów i świeckiego oberprokuratora, odtąd cesarz był faktycznie głową Cerkwi. Wprowadził również zakaz apostazji, czyli odstępowania od wiary. W sprawach władzy, Piotr zlikwidował Dumę Bojarską i utworzył Senat Rządzący, który pełnił funkcje kontrolne nad administracją i sadownictwem, również dziesięcioosobowe kolegium resorowe. Zcentralizował administrację miejską przy czym Główny Magistrat znajdował się w Petersburgu, od którego zależały magistraty miast prowincjonalnych. Przeniósł on stolicę z Moskwy do nowo założonego przez siebie miasta – Petersburga.
Podzielił kraj na 8,a później 19 wielkich guberni, których zwierzchnicy mieli szerokie kompetencje. Zniósł różnice między bojarami i dworiaństwem, wprowadził tabele rang w armii, flocie i administracji. Ważną jego zasługą, która przyczyniła się do dwukrotnego wzrostu dochodów państwa, było wprowadzenie nowych podatków. Również jemu przypisuje się budowę pierwszej rosyjskiej floty wojennej i reorganizację armii.
Po śmierci cara na tronie zmieniali się panujący w rożnym stopniu spokrewnieni z Piotrem. Chaos istniejący w gospodarce i administracji został w końcu opanowany przez Katarzynę II, która drogą zamachu stanu w 1762r. przejęła pełnię władzy w Cesarstwie Rosyjskim. Okazała się ona bardzo niezwykłą cesarzową, której Rosja może zawdzięczać wiele zmian. Po pierwsze dokonała umocnienia rządów osobistych sprawowanych przy pomocy faworytów i doradców, poza tym ściśle podporządkowała instytucje centralne.
W sprawach administracji wprowadziła ustawę o guberniach i powiatach, zniosła samorząd i autonomie Kozaków dońskich oraz zlikwidowała, jako prowincjonalne ognisko powstań, Sicz Zaporoską nad dolnym Dnieprem. Wolna dotychczas ludność tych terenów została obrócona w pańszczyźnianych chłopów. Wydany w 1785 roku przywilej szlachecki był zbiorem uprawnień samorządowych: prawo elekcji części urzędników, zwolnienie od podatków, obowiązku rekruckiego i kar cielesnych, oraz monopol na posiadanie ziem z poddanymi oraz na działalność przemysłową i handlową. Dążyła także do dalszego uzależnienia duchowieństwa od państwa i sekularyzacji dóbr kościelnych. Zamknęła ponad polowe klasztorów. Jej również przypisuje się powołanie Komisji do Zorganizowania Szkolnictwa.

Na podstawie czterech opisów państw możemy zauważyć zarówno wspólne cechy, jak i rzeczy charakterystycznego dla danej monarchii. Okres monarchii absolutnych to okres nietypowych zmian i silnych władców, którzy nie licząc się z niczym dążyli do wyznaczonych przez siebie celów. Czterech monarchów, stanowczych i często bezlitosnych, ale dzięki tym cechom państwa za ich panowania przeżywały ogromny rozkwit prawie we wszystkich dziedzinach życia. Austria, ogromny obszar posiadłości habsburskich, energicznie reformujący się kraj z silnie scentralizowaną władzą, która dba o swoich poddanych. Rosja, kraj rządzony przez carów, ciągle poszerzający swoje granice coraz bardziej na wschód, obejmując coraz więcej dzikich krajów. Rządzony silną ręką, która jednak chroni swoich poddanych. Prusy mimo niewielkiej w porównaniu z dwoma poprzednimi krajami powierzchni i małym zaludnieniu był potęgą na równi z nimi. Władcy wszystkich trzech krajów postępowali zgodnie z oświeceniową zasadą państwa: ,,Nic przez lud wszystko dla ludu”. Niestety nie można powiedzieć tego o Francji, niechętnej do reform, nie dbającej o ogół poddanych a jedynie o szlachtę i duchowieństwo, będąca kolebką oświecenia zdecydowanie różniła się od pozostałych trzech mocarstw. Konkludując stwierdzam iż, Wszystkie cztery kraje wymienione były doskonałymi przykładami monarchii absolutnych, ale tylko trzy ustroje były typowo oświeceniowe.