Każdemu człowiekowi bez względu na pochodzenie, rasę, wyznanie itp. przysługują pewne prawa. Ich poszanowanie jest sprawą nie tylko innych ludzi,ale całej społeczności międzynarodowej.
Państwa członkowskie ONZ stworzyły międzynarodowy system ochrony praw człowieka. Przerażające przykłady łamania tych praw w czasie II wojny światowej społeczność międzynarodowa pamięta do dziś. Pierwszym dokumentem powstałym po II wojnie światowej była Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ 10 grudnia 1948 roku.
Powszechna Deklaracja Praw Człowieka podpisana w 1948 roku nie jest źródłem prawa. Proklamuje pewne uprawnienia człowieka jako przyrodzone. Stwierdza się w niej, że pewne prawa i wolności człowieka powinny być chronione stosownymi przepisami prawa. W Deklaracji mówi się o przyrodzonej godności, równych i niezbywalnych prawach wszystkich członków wspólnoty ludzkiej. Poszczególne artykuły dotyczą: równości ludzi i wolności, prawa do życia i bezpieczeństwa osobistego, zakazu niewolnictwa i tortur, zakazu nieludzkiego traktowania, równości wobec prawa i ochrony sądowej, prywatności, zasady domniemania niewinności, prawa do swobodnego poruszania się, prawa do założenia rodziny i jej ochrony, prawa własności, wolności myśli i sumienia oraz religii, prawa do zrzeszania się i do pracy.
[Powszechna Deklaracja Praw Człowieka]
W głosowaniu nad uchwaleniem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka wstrzymały się od głosu delegacje państw komunistycznych (także Polska) oraz delegacje Południowej Afryki i Arabii Saudyjskiej. Tekst Deklaracji został wydany w Polsce dopiero w 1958 roku! W momencie, kiedy Powszechna Deklaracja została uchwalona, nie wywarła wielkiego poruszenia. Świat pogrążony był w zimnej wojnie, w Europie Wschodniej władze likwidowały wszelkie przejawy oporu i opozycję, niegodzącą się z zaistniałą sytuacją. Mimo charakteru międzynarodowego, deklaracja nie była aktem prawnym, miała jednak wielkie znaczenie moralne. Niektórzy twierdzą po latach, że była przejawem praw zwyczajowych. Rola, jaką odegrała Deklaracja w historii, jest wielka szczególnie w zakresie respektowania praw człowieka – stała się „fundamentem praw człowieka”. Wiele umów międzynarodowych czy nawet konstytucji różnych państw wzorowało się i korzystało z ustaleń w niej zawartych. Z drugiej strony Deklaracja wpłynęła na podobne rozumienia praw i wolności człowieka w skali światowej, na ustalenie pewnych standardów, które, niestety, nie wszystkie kraje od początku zaakceptowały.
Kolejnym etapem było przygotowanie Paktów Praw Człowieka. Prace nad nimi trwały prawie 20 lat, rozpoczęły się w 1947 roku, a ukończyły w 1966 roku uchwaleniem Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych oraz Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Pakty te rozbudowały niektóre kwestie związane z prawami człowieka, uprawomocniły przywileje zawarte w Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz ustanowiły zasady kontroli nad przestrzeganiem praw. Zostały ratyfikowane przez około 100 państw.
Ponadto uchwalono wiele umów i konwencji dotyczących wybranych praw, np.:
- o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa (1948),
- o statucie uchodźców (1951),
- o eliminacji dyskryminacji rasowej (1965),
- o nieprzedawnieniu zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości (1968),
- o eliminacji dyskryminacji kobiet (1979),
- o prawach dziecka (1989).
W 1993 roku decyzją Zgromadzenia Ogólnego ONZ powołano Wysokiego Komisarza do spraw Praw Człowieka. Powołano również takie organy jak: Komisja Praw Człowieka, Komitet Praw Człowieka, Komitet Zwalczania Tortur, Komitet do spraw Zniesienia Dyskryminacji Kobiet, Komitet Praw Dziecka. Utworzono też stanowisko specjalnej sprawozdawczyni ds. przemocy wobec kobiet. Wszystkie te organy wchodzą w skład Międzynarodowego Systemu Ochrony Praw Człowieka, który tworzą systemy regionalne, działające na ograniczonym terenie (europejski system ochrony praw człowieka: Rada Europy i inne; amerykański system ochrony praw człowieka; afrykański system ochrony praw człowieka), oraz uniwersalny system ochrony praw człowieka stworzony przez ONZ.
| System praw człowieka | |
| uniwersalny | regionalny |
| - słabe kompetencje (przyjmują skargi), - nie mają uprawnień wiążących państwa, - mogą wydawać jedynie własneopinie, mające znaczenie prestiżowe. |
- mocne kompetencje, - wizytacje, - mogą być wydawane wyroki przez Trybunał Praw Człowieka. |
Uniwersalny system praw człowieka ma zasięg globalny, a siła jego oddziaływania powinna brać pod uwagę regionalne tradycje i prawa. W takiej sytuacji stworzenie wspólnej wykładni prawa jest o wiele trudniejsze. Jednak z drugiej strony odwoływanie się do naturalnych i niezbywalnych praw ludzkich jest wartością wspólną i jej elementy występują we wszystkich kulturach. Istnienie sytemu ponadregionalnego zapewnia większe gwarancje w sytuacji, gdy systemy regionalne mogłyby nie funkcjonować normalnie.
Państwa tworzące systemy regionalne są zbliżone kulturowo i cywilizacyjnie, zatem jest im łatwiej stworzyć wspólne stanowisko dotyczące praw człowieka.
Kształtowanie się systemu ochrony praw człowieka w ramach europejskiego system uregionalnego to głównie działanie dwu organizacji: Rady Europy oraz OBWE.
Do dokumentów stworzonych w tym systemie należą przede wszystkim:
| Dokument | Charakterystyka |
| Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Jego Podstawowych Wolności uchwalona w 1950 roku | Państwa podpisujące zobowiązały się do przestrzegania i ochrony najważniejszych praw i wolności obywatelskich. Konwencję podpisały wszystkie państwa należące do Rady Europy (Polska w 1993 roku). Dla obywateli państw, które podpisały konwencję, stwarza to możliwość składania skarg do Międzynarodowego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu. |
| Europejska Karta Socjalna z roku 1961 | Europejska Karta Socjalna z roku 1961, dotycząca praw ekonomicznych i społecznych, weszła w życie w 1965 roku. Została uzupełniona o trzy dodatkowe protokoły (1988, 1991, 1996). Sformułowane są w niej podstawowe prawa, określono ich zakresy i metody realizacji. Mówi się w niej m.in. o prawach związanych z zatrudnieniem, prawach związkowych, prawach ochrony pewnych grup, prawach związanych z poradnictwem zawodowym, szkoleniami i przepływem pracowników. Podstawowe prawa wynikające z Karty to m.in.: prawo do pracy, organizowania się, godnych warunków pracy, bezpieczeństwa i higieny pracy, godnego wynagrodzenia, ochrony dzieci i młodzieży, poradnictwa zawodowego, ochrony kobiet, bezpieczeństwa socjalnego, korzystania z opieki społecznej, rokowań zbiorowych. Polska podpisała Konwencję, jednak nie przyjęła wszystkich jej artykułów. |
| Konwencja o Zapobieganiu Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu uchwalona w 1987 roku | Zgodnie z nią został powołany Europejski Komitet Zapobiegania Torturom oraz Nieludzkiemu lub Poniżającemu Traktowaniu albo Karaniu, który jest wybierany przez Komitet Ministrów Rady Europy. Wizytuje więzienia, areszty, szpitale psychiatryczne. Zgodnie z ustaleniami państwa mają obowiązek umożliwić Komitetowi wjazd na swoje terytorium. Po takiej wizycie Komitet sporządza raport. Wszelkie informacje zebrane tą droga są tajne – zgodnie z Konwencją nie przewiduje się żadnych środków represji poza opinią społeczną. Możliwe jest podanie oświadczenia do wiadomości publicznej, wiąże się to jednak ze specjalnymi, określonymi procedurami. |
Obok powyższych dokumentów, w wielu innych dokumentach międzynarodowych odnajdujemy bezpośrednie odwołania się do europejskiego sytemu prawa człowieka (np. w Traktacie z Maastricht z 1992 roku czy Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności Wspólnoty Niepodległych Państw z 1995 roku).