Celem procesu sądowego jest orzeczenie o stanie faktycznym oraz dokonanie czynności, które mogą zmniejszyć wyrządzoną krzywdę.
W toku przeprowadzenia postępowania procesowego stosuje się następujące zasady.
| Zasada procesowa | Założenia |
| Zasada obiektywizmu | Bezstronność sądu wobec osób, uczestniczących w procesie i wydarzeń, które im towarzyszyły. |
| Zasada domniemania niewinności | Oskarżony uznawany jest za niewinnego do chwili, kiedy jego wina nie zostanie orzeczona przez sąd. |
| Prawo do obrony | Prawo do obrony w czasie trwania procesu. |
| Zasada jawności procesu | Udział publiczności w procesie, dzięki czemu władza sądownicza zostaje poddana kontroli społecznej. Prawo to może zostać w wyjątkowych sytuacjach ograniczone, np. z przyczyn moralnych, bezpieczeństwa państwa czy prywatności. |
| Zasada prawdy materialnej | Obowiązek wiernego odtworzenia wydarzeń, które doprowadziły do zaistnienia sytuacji procesowej. Sprowadza się do rekonstrukcji zdarzeń. |
Zasady postępowania procesowego określają prawa i obowiązki stron występujących w procesie oraz innych uczestników biorących udział w postępowaniu. Ich celem jest także określenie toku podejmowanych czynności. Natomiast efektem powinno być wykrycie sprawcy, ustalenie stanu faktycznego oraz doprowadzenie do wykonania kary.
W ujęciu historycznym można wyróżnić trzy formy procesu karnego: skargowy, inkwizycyjny oraz mieszany. Forma skargowa jest najstarszą z nich – postępowanie uzależnione jest od złożenia skargi przez stronę, która czuje się pokrzywdzona. Forma inkwizycyjna ukształtowała się w średniowieczu; ma charakter śledczy, gdzie funkcje oskarżyciela, obrońcy i rozstrzygnięcia skupiają się w jednym organie procesowym. Forma mieszana jest połączeniem wcześniejszych dwóch form, gdyż postępowanie przygotowawcze ma charakter inkwizycyjny, a zasada skargi stosowana jest w postępowaniu przed sądem.
W każdym procesie występują strony procesowe, różne w zależności od rodzaju postępowania sądowego. Prezentuje to zamieszona poniżej tabela.
| Strony procesowe w postępowaniu karnym | Strony procesowe w postępowaniu cywilnym |
| 1. Osoba oskarżona może występować w czasie procesu jako: - osoba podejrzana – objęta postępowaniem przygotowawczym, czyli wyjaśniającym, - podejrzany – osoba, której postawiono zarzuty, - oskarżony – osoba, przeciwko której wniesiono sprawę do sądu, - skazany – osoba po prawomocnym wyroku skazującym, - uniewinniony – osoba uwolniona od zarzutów. |
1. Powód – osoba, która wniosła sprawę i jest stroną pokrzywdzoną i atakującą. |
| 2. Oskarżyciel (wnoszący akt oskarżenia) może występować jako: - oskarżyciel publiczny – jest nim prokurator, który z funkcji swojego urzędu wnosi akt oskarżenia publicznego, - oskarżyciel prywatny – osoba pokrzywdzona,która wnosi oskarżenie prywatne, - oskarżyciel posiłkowy – osoba pokrzywdzona, występującą w oskarżeniu publicznym. |
2. Pozwany – osoba broniąca się, wobec której wniesiono sprawę; pozwany w trakcie trwania procesu może wnieść o bezpodstawny zarzut lub wzajemne powództwo, czyli współwinność. |
Najważniejszą częścią postępowania sądowego jest rozprawa sądowa. W procesie sądowym mogą uczestniczyć świadkowie, czyli osoby posiadające wiedzę o zdarzeniu i biegli, czyli specjaliści posiadający wiedzę dotyczącą badanej sprawy. W rozprawie uczestniczą następujące podmioty:
Każdy proces posiada własną, indywidualną dramaturgię i jest dla stron procesowych stresującym przeżyciem. Niemniej każda z rozpraw odbywa się według następującego planu:
1. Rozpoczęcie rozprawy.
2. Przewód sądowy:
- odczytanie aktu oskarżenia,
- przesłuchanie oskarżonego,
- pouczanie o przysługujących mu prawach,
- przedstawienie dowodów.
3. Przemówienie stron – oskarżyciela i obrońcy.
4. Wyrokowanie.
Po zakończeniu procesu każdej ze stron, biorącej udział w rozprawie, przysługuje prawo do odwołania się do sądu wyższej instancji na zasadzie dwu instancyjności.Środki odwoławcze można podzielić w następujący sposób:
| Środki odwoławcze | |
| zwyczajne (dotyczą decyzji nieprawomocnych) | nadzwyczajne (dotyczą decyzji prawomocnych) |
| Apelacja – prawo do odwołania się od wyroku sądu I instancji w terminie14 dni od otrzymania uzasadnienia wyroku sądowego. - Zażalenie – środek odwoławczy stosowany, gdy zaistnieją np. nieprawidłowości procesowe, pojawiają zastrzeżenia co do składu orzekającego lub zastosowano niewłaściwy środek zapobiegawczy(np. areszt, zbyt wysoka kaucja). |
Kasacja – stosowana jest w wypadku zaistnienia uchybień prawnych, które mogły mieć wpływ na decyzję sądu. Prawo do kasacji przysługuje jednej ze stron procesowych oraz Ministrowi Sprawiedliwości, Rzecznikowi Praw Obywatelskich. Kasację rozpatruje Sąd Najwyższy. - Wniosek o wznowienie postępowania– stosuje się go, gdy uchybienie nastąpiło z powodów pozasądowych,np. ujawnienia nowych faktów. |