Doktryna katolicka kształtowała się od czasów związanych z powstawaniem instytucji kościelnych i sięga w dziejach do okresu Imperium Rzymskiego w IV wieku. Ostatecznie – wyodrębniona z całokształtu doktryn i teologii katolickich w XIX wieku – wyraża się w encyklikach papieskich poświęconych zagadnieniom społeczno-politycznym.
Pierwszą z nich była encyklika Rerum novarum (Rzeczy nowe), ogłoszona przez papieża Leona XIII. W kolejnych encyklikach można zauważyć ewolucję doktryny społeczno-politycznej, zmierzającą w stronę zwiększenia zainteresowania sytuacją w świecie oraz nowymi zjawiskami i procesami, w których uczestniczą wierni. Do najważniejszych encyklik, które kształtowały doktrynę katolicką, należą encykliki Jana XXIII: Mater et Magistra (Matka i mistrzyni), Pacem in terris (Pokój na ziemi); Pawła VI: Populorum progressio (Rozwój ludów) oraz Jana Pawła II Redemptor hominis(Odkupiciel człowieka) i Laborem exercens (O pracy ludzkiej).
Doktryna katolicka swoje poglądy kształtuje na podstawie przekonania o niezmienności i nienaruszalności praw naturalnych i boskich. Uznaje pluralizm poglądowy, polityczny i ekonomiczny istniejący we współczesnym świecie i zachęca do współpracy ludzi o różnych poglądach religijnych i politycznych.
Celem funkcjonowania państwa budowanego na doktrynie katolickiej powinna być troska o dobro wszystkich obywateli, obrona porządku oraz przestrzeganie zasad sprawiedliwości przy braniu pod uwagę praw boskich i ludzkich. Struktura społeczna powinna opierać się na określonej hierarchii ludzi, wartości i rzeczy. Hierarchiczna struktura społeczna posiada określoną budowę: od rodziny, poprzez społeczność lokalną (wieś, miasto), po naród i społeczność międzynarodową. W takiej strukturze więzami łączącymi poszczególne jednostki powinien być solidaryzm społeczny, który jest zaprzeczeniem walki klas i nierówności ekonomicznej.
Niezwykle ważne miejsce w doktrynie katolickiej nauki społecznej zajmuje człowiek, któremu jako jednostce przysługuje szczególne miejsce i pełnia praw naturalnych. Człowiek dzięki woli, którą posiada, jest podmiotem i celem działań, w których element duchowy dominuje nad elementem materialnym w myśl zasady: najpierw „być”, potem „mieć”. Obrona wartości i godności ludzkiej stanowi jedno z fundamentalnych założeń tej doktryny. Szacunek dla godności powinien przejawiać się w czynnej miłości bliźniego, dążeniu do sprawiedliwości społecznej, znoszeniu wszelakich oznak dyskryminacji ludzi, zapewnianiu równych praw w relacjach pomiędzy kobietą a mężczyzną.
Pożądaną formą ustroju politycznego jest demokracja, gwarantuje bowiem pełnię praw, wolność polityczną, moralną i społeczną.
Współczesna katolicka doktryna społeczna pobudza aktywność katolików na wielu płaszczyznach od partii politycznych poprzez ruchy religijne i ekumeniczne po kółka, stowarzyszenia i organizacje działające przy parafiach.
Leon XIII (Vincenzo Gioacchino Pecci; 1810-1903) – nuncjusz papieski,kardynał, a w latach 1878-1903 papież. W czasie jego pontyfikatu powołano do życia Accademia di S. Tommasso, w której na podstawie filozofii tomizmu stworzono program neoscholastyki. Leon XIII jest autorem ważnych dla Kościoła katolickiego encyklik Aeterni Patris i Rerum novarum. Najważniejszym osiągnięciem jego pontyfikatu jest wprowadzenie w XX wiek Kościoła katolickiego jako wyraziciela religii odpowiadającej wielu współczesnym wyzwaniom i problemom. Inne osiągnięcia to wprowadzenie neotomizmu jako filozofii realizującej zadania katolicyzmu oraz neoscholastyki, czyli ruchu umysłowego, który za cel stawia sobie osobę ludzką.
Jan XXIII (Angelo Giuseppe Roncalli; 1881-1963) – papież w latach1958-1963. Rozpoczął politykę przemian, polegających na dostosowywaniu Kościoła katolickiego do współczesności (tzw. aggiornamento). Czasy jego pontyfikatu upłynęły pod znakiem zmian w doktrynie kościelnej oraz liturgii, w które był osobiście zaangażowany; zwołano także Sobór Watykański II. Szczególnie mocno zajmował się problematyką społeczną, wydał encykliki Mater et Magistra (1961) oraz Pacem in terris (1963).