Republika Białorusi[1]
Рэспубліка Беларусь
Республика Беларусь
Respublika Bielarus’
Flaga
 Godło Białorusi
Flaga Godło
Hymn:
Дзяржаўны гімн Рэспублікі Беларусь
trb. Dziarżauny himn Respubliki Biełaruś
(Państwowy hymn Republiki Białorusi)
Położenie Białorusi
Konstytucja

Konstytucja Białorusi z 1994

Język urzędowy

białoruski, rosyjski[2]

Stolica

Mińsk

Ustrój polityczny

demokratyczny (de iure)
republika autorytarna (de facto) [uwaga 1]

Typ państwa

republika prezydencka

Głowa państwa

prezydent Alaksandr Łukaszenka

Szef rządu

premier Raman Hałouczenka

Powierzchnia
 • całkowita
 • wody śródlądowe


207 595 km²
2830 km²

Liczba ludności (2023)
 • całkowita 
 • gęstość zaludnienia
 • narody i grupy etniczne


9 200 617[3]
45,3 osób/km²
Białorusini: 84,9%
Rosjanie: 7,5%
Polacy: 3,1%
Ukraińcy: 1,7%

PKB (2023)
 • całkowite 
 • na osobę


73,54 mld[4] USD
7 945[4] USD

PKB (PSN) (2023)
 • całkowite 
 • na osobę


217,04 mld[4] dolarów międzynar.
23 447[4] dolarów międzynar.

Waluta

1 rubel białoruski = 100 kopiejek (BYN)

Niepodległość

od ZSRR
25 sierpnia 1991

Religia dominująca

prawosławie (82%)[5]

Strefa czasowa

UTC +3[6]

Kod ISO 3166

BY

Domena internetowa

.бел .by

Kod samochodowy

BY

Kod samolotowy

EW

Kod telefoniczny

+375

Mapa Białorusi

Białoruś, Republika Białorusi[uwaga 2][1] (biał. ⓘБеларусь, ⓘРэспубліка Беларусь, Bielarus’, Respublika Bielarus; ros. Белоруссия lub Беларусь[uwaga 3], Республика Беларусь) – państwo w Europie Wschodniej. Graniczy z Polską (ze strony zachodniej), Litwą, Łotwą (na północy), Rosją (na wschodzie) i Ukrainą (na południu). W odróżnieniu od swoich sąsiadów nie ma dostępu do morza. Jest największym pod względem powierzchni państwem śródlądowym w Europie.

Położenie Białorusi w Europie

Białoruska SRR była członkiem założycielem ONZ i członkiem 8 organizacji wyspecjalizowanych ONZ[7]; obok Rosyjskiej FSRR i Ukraińskiej SRR była jedną z trzech republik radzieckich będących podmiotem prawa międzynarodowego. W 1991 Białoruś ogłosiła niepodległość. Jest członkiem organizacji regionalnych i subregionalnych, tj. WNP, EUG, ZBiR i OBWE.

Historia

„Mapa radziwiłłowska” Wielkiego Księstwa Litewskiego, rys. Tomasz Makowski, wyd. Willem Blaeu, 1635
Mapa Wielkiego Księstwa Litewskiego po I rozbiorze, rys. Tobias Lotter, 1780
Zasięg terytorialny Rzeczypospolitej Obojga Narodów w 1619 na tle współczesnej mapy Europy (w tym Białorusi).
Legenda:

     Korona Królestwa Polskiego

     Prusy – lenno Królestwa Polskiego

     Wielkie Księstwo Litewskie

     Inflanty – posiadłość Korony i Litwy

     Kurlandia – lenno Rzeczypospolitej

Granice deklarowane przez rząd Białoruskiej Republiki Ludowej na uchodźstwie w 1919 r.

W IX wieku powstały księstwa wschodniosłowiańskie m.in. Księstwo połockie, Turowskie, Pińskie i Smoleńskie. W X wieku rozpoczęła się chrystianizacja Słowian wschodnich, zakończona w XV–XVI wieku. Ludność wschodniosłowiańska mówiąca językiem ruskim stanowiła większość w Wielkim Księstwie Litewskim. Na państwo księcia Witolda składała się Ruś Biała i Czarna, jak również częściowo Zaleska. Język ruski był w okresie panowania Giedyminowiczów językiem państwowym, zanim wyparty został przez język polski (oficjalnie w 1696 roku).

W roku 1579 w wyniku unii lubelskiej, południowe ziemie podległe Litwinom (ziemie ukrainne) przeszły pod panowanie Korony Królestwa Polskiego. W ten sposób ukształtowało się terytorium Wielkiego Księstwa Litewskiego, które przetrwało do rozbiorów, a które obejmowało współczesną Białoruś i Litwę. W tym okresie ukształtowała się również odrębność etniczna Białorusinów i Ukraińców oraz tożsamość Litwinów w znaczeniu historycznym.

W konsekwencji rozbiorów Rzeczypospolitej (lata 1793–1795) tereny na których istnieje współczesne państwo Białoruś przeszły pod władanie Rosji. Tłumiono wówczas wszelkie oznaki niezależności Rusinów – zaczynając od języka, poprzez likwidację unii brzeskiej na terenach wcielonych do Cesarstwa aż po odbieranie majątków szlachcie ruskiej.

Rusini wzięli udział w polskich powstaniach: listopadowym i styczniowym. Główni działacze polityczni tacy jak Konstanty Kalinowski i Zygmunt Sierakowski opowiadali się za wskrzeszeniem unii polsko-litewskiej. Za działalność patriotyczną spotykały ich represje ze strony carów (m.in. Zygmunt Sierakowski został powieszony w 1863, a Konstanty Kalinowski w 1864).

Koniec XIX wieku i początek XX to okres, w którym kształtuje się elita kulturalna i polityczna rozpowszechniająca ideę narodu białoruskiego. W roku 1902 Wacław Iwanowski powołuje Białoruską Partię Rewolucyjną, a rok później bracia Iwan i Anton Łuckiewiczowie powołują Białoruską Rewolucyjną Hromadę. Pierwsza legalna gazeta białoruska pod nazwą Nasza Dola wychodzi 1 września 1906 i jest nieoficjalnym pismem BSH.

25 marca 1918 Białoruś po raz pierwszy w historii (na krótko) ogłosiła niezależność – na części terytorium Białorusi okupowanym wówczas przez Niemcy ogłoszono państwo białoruskie pod nazwą Białoruska Republika Ludowa, które zakończyło swoje istnienie po wycofaniu się armii niemieckiej i proklamowaniu Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w styczniu 1919 roku. Miesiąc później, 27 lutego 1919 powołana została sowiecka Litewsko-Białoruska Republika Rad, która upadła 1 września 1919 roku.

23 lutego 1920 w Rydze przedstawiciele Polski oraz rządu na emigracji Białoruskiej Republiki Ludowej podpisali umowę o charakterze konwencji wojskowej mówiącej o wspólnej walce z bolszewikami Wojska Polskiego i Białoruskiej Armii Narodowej (którą dowodził gen. Stanisław Bułak-Bałachowicz). 18 marca 1921 na mocy pokoju ryskiego tereny obecnej Białorusi podzielone zostały między Polskę a Rosję Radziecką. Głównym ośrodkiem kulturalnym inteligencji białoruskiej stało się Wilno oraz w niewielkim stopniu Białystok.

Po sowieckiej stronie kordonu dokonano reaktywacji Białoruskiej Republiki Radzieckiej (BSRR) początkowo ograniczoną terytorialnie do Mińska i okolic. W 1924 i 1926 r. przeniesiono spod jurysdykcji Rosyjskiej FSRR do Białoruskiej SRR: Połock, Witebsk, Homel i Mohylew.

W wyniku agresji radzieckiej na Polskę 17 września 1939 do Białoruskiej SRR przyłączono wschodnią część Mazowsza, część Podlasia, Polesia i Grodno. W latach 1941–1944 Białoruś była okupowana przez wojska niemieckie. W okresie II wojny światowej kilka milionów Białorusinów walczyło w Armii Czerwonej (w tym ok. 400 tys. – w partyzantce). Próby tworzenia struktur państwowych pod patronatem niemieckim nie znalazły szerszego poparcia. Niemcy wymordowali bardzo licznych na Białorusi Żydów, a także co najmniej 750 tys. białoruskiej ludności cywilnej. Po zakończeniu wojny znaczna część Polaków została wysiedlona w nowe granice Polski. Łączne straty wojenne Białorusi należą do największych w Europie: 2,5 mln zabitych i zamordowanych (ok. 28% ludności); kraj poniósł także duże straty w majątku narodowym[8]. W 1945 r. Ziemia Białostocka powróciła do Polski na mocy porozumienia z ZSRR.

Zmiany terytorialne BSRR

W celu zrównoważenia sił pomiędzy państwami zachodnimi a blokiem wschodnim w ONZ Białoruska SRR stała się pełnoprawnym członkiem ONZ, obok Rosyjskiej FSRR i Ukraińskiej SRR. Sytuacja ta wynikała z faktu przyznania członkostwa w ONZ dominiom brytyjskim.

26 kwietnia 1986 w ukraińskiej elektrowni atomowej w Czarnobylu doszło do jednej z największych na świecie katastrof atomowych, w wyniku której został poważnie skażony fragment Białorusi.

Deklaracja suwerenności została uchwalona przez Radę Najwyższą 27 lipca 1990 roku. 8 grudnia 1991 zawarto Układ białowieski, który głosił, że ZSRR jako podmiot prawa międzynarodowego i byt geopolityczny przestał istnieć, a na jego miejsce już suwerenne kraje powołują Wspólnotę Niepodległych Państw. Układ podpisali ze strony Białorusi – Stanisłau Szuszkiewicz, Rosji – Borys Jelcyn i Ukrainy – Leonid Krawczuk[9].

System polityczny Białorusi po 1994 przerodził się w republikę prezydencką, z wyraźnymi cechami państwa autorytarnego. Prezydentem niezmiennie pozostaje Alaksandr Łukaszenka, który oskarżany jest przez wielu obywateli i społeczność międzynarodową o łamanie praw człowieka[10]. Przez lata adwokatem białoruskich interesów na arenie międzynarodowej pozostawała Rosja, jednak po 2000 roku stosunki białorusko-rosyjskie weszły w fazę regularnych napięć i konfliktów, zwłaszcza na gruncie dostaw rosyjskich nośników energii[uwaga 4].

Terytorium

Pierwsze wzmianki o ziemiach określanych jako Biała Ruś pojawiły się w średniowieczu, lecz nazwę tę, w odniesieniu do terytorium, stosowano niekonsekwentnie. Jan z Czarnkowa określił tym mianem Księstwo połockie i takie same określenia pojawiają się w późniejszych kronikach krzyżackich. W Rzeczypospolitej w XVI wieku tą nazwą określano ziemie utracone na rzecz Moskwy w wojnie w latach 1558–1570 (Połock z zamkiem Turowla, część ziemi witebskiej z zamkami Ozierzyszcze i Uświat), a od początku XVII w. także wschodnie województwa Wielkiego Księstwa Litewskiego. Według Leksykonu Geograficznego Hilariona Karpińskiego z 1766 roku, Białoruś pod względem geograficznym obejmowała województwo mścisławskie, smoleńskie i połockie. W 1860 roku w Encyklopedii Powszechnej Orgelbranda pod pojęciem Białoruś wzmiankowano 5 województw I Rzeczypospolitej. Oprócz wymienionych wcześniej, były to także województwo witebskie oraz mińskie (bez powiatu rzeczyckiego i mozyrskiego[11]). Od początku XX wieku terminem „Białoruś” zaczęto określać także, położone na zachód, tereny Czarnej Rusi, Grodzieńszczyzny oraz Polesia.

Symbole historyczne z lat 1918–1995

Ilustracje poniżej przedstawiają historyczne symbole Białorusi. Godło Białoruskiej SRR zawierało typowe elementy zawarte w godłach republik radzieckich: w centralnym miejscu umieszczony był sierp i młot – symbol sojuszu robotniczo-chłopskiego oraz najważniejszy element godła Związku Radzieckiego, a także wschodzące słońce – mające wyrażać świt, początek nowej ery w życiu kraju. Wcześniej (1927–1950) używano godeł, których wygląd był zbliżony, ale z kilkoma różnicami, m.in.: napis „Proletariusze wszystkich krajów, łączcie się!” umieszczony był w czterech wersjach językowych: poza językiem białoruskim i rosyjskim, także w jidysz oraz po polsku. Na godle i fladze Białoruskiej SRR opierają się obecnie obowiązujące symbole kraju.

Biało-czerwono-biała flaga oraz herb Pogoń (biał. Пагоня) używane były przez Białoruską Republikę Ludową (1918–1919) oraz od momentu uzyskania niepodległości w 1991 do referendum w sprawie symboli narodowych w 1995. Herb nawiązuje do historycznej Pogoni Wielkiego Księstwa Litewskiego, które obejmowało swoim terytorium m.in. dzisiejszą Białoruś. Stąd podobieństwo do Pogoni – herbu Litwy (lit. Vytis).

Geografia

Rzeki Białorusi, dorzecza i wododział bałtycko-czarnomorski oraz Brama Smoleńska.
Białoruś na zdjęciu satelitarnym, MODIS Terra, 29 czerwca 2010
Mińsk

Białoruś graniczy od zachodu z Polską, od północy z Litwą i Łotwą, od wschodu z Rosją i od południa z Ukrainą. Nie ma dostępu do morza.

  • Całkowita granica lądowa: 2986 km
  • Długość granic z sąsiadującymi państwami: Łotwa 143 km, Litwa 462 km, Polska 418 km, Rosja 990 km, Ukraina 975 km
  • Najwyższy punkt: Góra Dzierżyńska (Święta Góra) 346 m n.p.m.
  • Najniższy punkt: Niemen 90 m n.p.m.

Największe miasta: Mińsk (stolica) – ponad 1,9 mln mieszkańców, Homel, Grodno, Witebsk, Mohylew, Bobrujsk, Brześć nad Bugiem, Baranowicze, Borysów, Pińsk, Orsza, Nowopołock, Mozyrz, Lida, Mołodeczno.

Na Białorusi kryteria przyznania statusu miasta precyzuje zarządzenie z 5 maja 1998 r. (Закон Республики Беларусь от 5 мая 1998 г. №154-З «Об административно-территориальном делении и порядке решения вопросов административно-территориального устройства Республики Беларусь»). Miasta podzielone są na kategorie:

  • stolica – Mińsk
  • miasta na prawach obwodu (города областного подчинения)
  • miasta na prawach rejonu (города районного подчинения).

W 2008 status miasta miało 112 miejscowości.

Na podstawie Zarządzenia Republiki Białorusi z 5 maja 1998 (Закон Республики Беларусь от 5 мая 1998 г. №154-З «Об административно-территориальном делении и порядке решения вопросов административно-территориального устройства Республики Беларусь») na Białorusi do kategorii osiedli typu miejskiego zalicza się:

  • osiedla miejskie (городские посёлки) – powyżej 2000 mieszkańców, z działalnością przemysłową i komunalną, udogodnieniami kulturalno-socjalnymi, działalnością handlową, obsługą mieszkańców;
  • osiedla wypoczynkowe (курортные посёлки, nazywane też osiedlami kurortowymi) – nie mniej niż 2000 mieszkańców, na terenie których znajdują się sanatoria, domy wypoczynkowe, pensjonaty, udogodnienia kulturalno-socjalne, działalność handlowa, obsługa mieszkańców;
  • osiedla robocze (рабочие посёлки, nazywane też osiedlami fabrycznymi) – nie mniej niż 500 mieszkańców, położone w obszarach działalności przemysłowej, elektrowniach, budowach, stacjach kolejowych i innych.

Na dzień 1 lutego 2008 status ten ma:

  • 87 osiedli miejskich
  • 7 osiedli roboczych
  • 1 osiedle wypoczynkowe.
Piramida płci i wieku ludności Białorusi

Demografia

Zmiana populacji Białorusi w latach 1960–2010 (w tysiącach)
Według spisu ludności z 1999, 2009 i 2019 roku struktura narodowościowa/etniczna na Białorusi przedstawia się następująco[uwaga 5][12][13]:
Narodowość Liczba w 1999 Udział
%		 Liczba w 2009 Udział
%		 Różnica z 1999 r. Liczba w 2019 Udział
%		 Różnica z 2009 r.
Białorusini8 159 07381,2%7 957 25283,7% 201 8217 990 71984,9% 33 467
Rosjanie1 141 73111,4%785 0848,3% 356 647706 9927,5% 78 092
Polacy395 7123,9%294 5493,1% 101 163287 6933,1% 6856
Ukraińcy237 0142,4%158 7231,7% 78 291159 6561,7% 933
Inni110 9001,1%308 1993,2% 196 482268 3862,9% 39 813
Ludność ogółem10 045 237100%9 503 807100% 541 3939 413 446100% 90 361
Polacy na Białorusi w 2009 r.
Polacy na Białorusi w 1912 r.
Polacy na Białorusi w 1916 r.

Białoruś ma dwa oficjalne języki urzędowe – białoruski i rosyjski. Według spisów z 2009 i 2019 roku tak Białorusini, jak i mniejszości narodowe w domu mówią najczęściej po rosyjsku. W 2009 z 9,5 mln populacji Białorusi tylko 2,2 mln mówi w domu po białorusku, natomiast po rosyjsku trzy razy więcej – 6,7 mln[14]. W 2019 liczba posługujących się w domu językiem białoruskim wzrosła do 2,4 mln (przy jednoczesnym spadku populacji do 9,4 mln)[13]. Polacy według statystyk oficjalnych są grupą etniczną na Białorusi z najwyższym odsetkiem (46,0%) mówiących w domu po białorusku[14][13].

Ludność Białorusi według narodowości i języka (spis 1999)[15]
Narodowość tys. osób zaznaczyli jako język ojczysty
język swej narodowości		 zaznaczyli język, w którym zwykle rozmawiają w domu
białoruski rosyjski inne
Białorusini 8 159 85,6% 41,3% 58,6% 0,1%
Rosjanie 1 142 90,7% 4,3% 95,7% –
Polacy 396 16,5% 57,6% 37,7% 4,7%
Ukraińcy 237 42,9% 10,2% 83,6% 6,2%
Żydzi 28 5,4% 3,8% 95,7% 0,5%
Razem 10 045 81,9% 36,7% 62,8% 0,5%
Ludność Białorusi według narodowości i języka (spis 2019)[13]
Narodowość osób zaznaczyli jako język ojczysty
język swej narodowości		 zaznaczyli język, w którym zwykle rozmawiają w domu
białoruski rosyjski język
swej
narodowości
Białorusini 7 990 719 61,2% 28,5% 71,0%
Rosjanie 706 992 96,8% 2,5% 97,2%
Polacy 287 693 6,7% 46,0% 52,4% 1,2%
Ukraińcy 159 656 29,1% 6,5% 89,1% 4,0%
Żydzi 13 705 3,2% 2,1% 96,6% 0,2%
Razem 9 413 446 60,3% 26,0% 71,4%

Według statystyk późniejszych, z roku 2009, po polsku mówiło w domu niespełna około 3,8 tys. spośród 294 tys. Polaków[16]. Według spisu z roku 2019 liczba ta spadła do 3590 spośród 287 693 Polaków[13].

Białoruś ma gęstość zaludnienia ok. 50 osób na kilometr kwadratowy (127 mil na ha); 77.6% całkowitej populacji jest skoncentrowane na obszarach miejskich. W Mińsku, stolicy kraju i największym mieście, mieszka 2 020,6 tys. osób. W Homlu mieszka 510,3 tys. osób, a samo miasto jest drugim co do wielkości na Białorusi. Inne duże miasta to Witebsk (364,8 tys.), Mohylew (357,1 tys.), Grodno (356,9 tys.) i Brześć (339,7 tys.)[17].

Podobnie jak wiele innych krajów europejskich, Białoruś ma negatywny wskaźnik wzrostu liczby ludności i ujemny przyrost naturalny. W 2007 r. 69,7% populacji było w wieku od 14 do 64; 16% było poniżej 14, 14,6% populacji jest w wieku 65 lat lub więcej, średnia wieku to 37.

Miasta

Najludniejsze miasta Białorusi (powyżej 100 tysięcy mieszkańców w 2020):

Miasto Liczba
ludności[17]		 Powierzchnia
km²		 Region
Mińsk 2 020 600 348,84 km² Mińsk
Homel 510 300 139,77 km² Homelski
Witebsk 364 800 134,60 km² Witebski
Mohylew 357 100 118,50 km² Mohylewski
Grodno 356 900 141,98 km² Grodzieński
Brześć 339 700 146,12 km² Brzeski
Bobrujsk 212 200 96,40 km² Mohylewski
Baranowicze 175 000 84,96 km² Brzeski
Borysów 140 700 46,00 km² Miński
Pińsk 126 300 47,36 km² Brzeski
Orsza 108 100 38,90 km² Witebski
Mozyrz 105 700 44,18 km² Homelski
Lida 102 700 45,79 km² Grodzieński
Soligorsk 101 400 15,00 km² Miński

Mniejszość polska

Według oficjalnych statystyk liczba Polaków na Białorusi szybko się zmniejsza: spis narodowy z 1989 roku naliczył 418 tys. Polaków, spis z 1999 roku – 396 tys., spis z 2009 roku 295 tys., spis z 2019 roku 288 tys.[14][13]

Mniejszość polska w poszczególnych obwodach według spisu z 2019:

  • miasto Mińsk – 19 397 (0,96%)
  • brzeski – 14 893 (1,10%)
  • witebski – 9806 (0,86%)
  • homelski – 2572 (0,19%)
  • grodzieński – 223 119 (21,73%)
  • miński – 15 785 (1,07%)
  • mohylewski – 2121 (0,21%)

Głównym skupiskiem Polaków na Białorusi jest obwód grodzieński, w którym mieszka 78% białoruskich Polaków. Wielu Polaków mieszka w Suwalszczyźnie Sopoćkińskiej.

Religie i wyznania

2010

Struktura religijna kraju w 2010 roku według Pew Research Center[18][19] wyglądała następująco:

2012

Struktura religijna kraju według badań przeprowadzonych przez Centrum Informacyjno-analityczne przy administracji Prezydenta Republiki Białorusi[20] w 2012 roku wskazywała, że przynależność do religii deklaruje 94,5%, w tym:

Mimo wysokiego poziomu przynależności wyznaniowej tylko 71,5% badanych wierzy w Boga, dalsze 3% wierzy w „siły nadprzyrodzone”; 18% badanych nie mogło określić swojego stosunku do wiary, a 7,5% to niewierzący.

Większość (60,5%) badanych obchodzi niektóre święta religijne (wśród prawosławnych 65%, katolików – 35%), 17% uczestniczy w niektórych obrzędach i przystępuje do sakramentów (wśród prawosławnych 15%, katolików – 36%), a 13% badanych podziela przekonania swojego wyznania, ale osobiście nie bierze udziałów w obrzędach i nie przystępuje do sakramentów (wśród prawosławnych 13%, katolików – 12%), regularnie bierze udział w nabożeństwach 4% (wśród prawosławnych 3%, katolików – 10%), 3% uczestniczy we wszystkich obrzędach i przystępuje do sakramentów 3% (wśród prawosławnych 3%, katolików – 6%).

2020

Struktura religijna kraju w 2020 roku, według The Association of Religion Data Archives[21], wskazywała:

Statystyki demograficzne

Białoruś posiada dodatnie saldo migracji.

2010
Liczba ludności 9 612 632
Ludność według wieku
0 – 14 lat 14,3%
15 – 64 lat 71,3%
ponad 64 lata 14,5%
Średni wiek
W całej populacji 38,8 lat
Mężczyzn 35,8 lat
Kobiet 41,8 lat
Przyrost naturalny
Współczynnik urodzeń 9,76 urodzin/1000 mieszkańców
Współczynnik zgonów 13,81 zgonów/1000 mieszkańców
Współczynnik migracji 0,38 imigrantów/1000 mieszkańców
Ludność według płci
przy narodzeniu 1,062 mężczyzn/kobiet
poniżej 15 lat 1,06 mężczyzn/kobiet
15 – 64 lat 0,94 mężczyzn/kobiet
powyżej 64 lat 0,47 mężczyzn/kobiet
Umieralność noworodków
W całej populacji 6,34 śmiertelnych/1000 żywych
płci męskiej 7,34 śmiertelnych/1000 żywych
płci żeńskiej 5,27 śmiertelnych/1000 żywych
Oczekiwana długość życia
W całej populacji 70,92 lat
Mężczyzn 65,26 lat
Kobiet 76,93 lat
Rozrodczość 1,25 urodzeń/kobietę
Współczynnik dorosłych z HIV/AIDS 0,2% (2007)
Liczba osób żyjących z HIV/AIDS 13 000 (2007)
Liczba zmarłych na HIV/AIDS 1 100 (2007)

Polityka

System polityczny na Białorusi jest autorytarny[22]. Władzy Łukaszenki i jego zwolenników przeciwstawiają się organizacje opozycyjne. Wśród organizacji opozycyjnych najsilniej działają Białoruski Front Ludowy oraz kampania społeczna Mów prawdę! Inne opozycyjne wobec rządów Łukaszenki siły to: Karta'97, Zjednoczona Partia Obywatelska, Białoruska Socjaldemokratyczna Partia (Hramada), Białoruska Socjaldemokratyczna Hramada, Białoruska Chrześcijańska Demokracja, Młody Front, Białoruska Partia Lewicy Sprawiedliwy Świat, ruch Za Wolność, Konserwatywno-Chrześcijańska Partia – BNF. Organizacje opozycyjne głównie domagają się respektowania praw człowieka, wolności słowa oraz możliwości używania w życiu publicznym języka białoruskiego, mimo że oficjalnie ma być używany na równi z rosyjskim (art. 17 Konstytucji Białorusi) a też „każdy ma prawo używania języka ojczystego, wybierania języka komunikacji” (art. 50)[23].

Podział administracyjny

Białoruś w roku 1960, jeszcze za czasów Białoruskiej SRR, podzielona została na jedno miasto wydzielone Mińsk (biał. Мінск, Minsk lub Менск, Miensk) oraz obwody (biał. вобласць, wobłasć), które dzielą się rejony (biał. раён, rajon). Ten podział administracyjny obowiązuje do dziś. Aktualnie istnieje jedno miasto wydzielone (Mińsk, który jest zarazem stolicą obwodu mińskiego[24] i de facto tworzy oddzielny obwód) oraz 6 obwodów, które dzielą się na 118 rejonów.

Siły zbrojne

Białoruś, z racji braku dostępu do morza, dysponuje dwoma rodzajami sił zbrojnych: wojskami lądowymi oraz siłami powietrznymi[25]. Uzbrojenie sił lądowych Białorusi składało się w 2014 roku z: 1756 czołgów, 2321 opancerzonych pojazdów bojowych, 601 dział samobieżnych, 20 wieloprowadnicowych wyrzutni rakietowych oraz 350 zestawów artylerii holowanej[25]. Białoruskie siły powietrzne z kolei posiadały w 2014 roku uzbrojenie w postaci m.in. 38 myśliwców, 36 samolotów transportowych, 16 samolotów szkolno-bojowych, 56 śmigłowców oraz 20 śmigłowców szturmowych[25].

Wojska białoruskie w 2014 roku liczyły 62 tys. żołnierzy zawodowych oraz 290 tys. rezerwistów. Według rankingu Global Firepower (2023) białoruskie siły zbrojne stanowią 60. siłę militarną na świecie, z rocznym budżetem na cele obronne w wysokości 723 mln dolarów (USD)[25].

Gospodarka

Dane statystyczne za lata 2003–2006
struktura zatrudnienia: – rolnictwo 14%
– przemysł 34,7%
– usługi 51,3%
Produkt krajowy brutto ważony parytetem siły nabywczej (PKB): 82,94 mld USD
wzrost PKB: 9,9%
PKB na jednego mieszkańca: 8100 USD
udział w strukturze PKB: – rolnictwo 9,3%
– przemysł 31,6%
– usługi 59,1%
budżet: – dochody: 6,578 mld USD
– wydatki: 7,164 mld USD
inflacja: 40,9% (szacowana za rok 2011[26])
dług zagraniczny: 5,498 mld USD
rezerwy złota
i dewizy:		 1,329 mld USD
siła robocza: 4,3 miliona ludzi
ludność żyjąca poniżej progu ubóstwa: 27,1%
bezrobocie: 1,6%
inwestycje: 25,9% PKB
elektryczność: – produkcja: 29,33 mld kWh
– konsumpcja: 31,05 mld kWh
ropa naftowa: – produkcja: 34 260 bar/d
– konsumpcja: 165 000 bar/d
gaz ziemny: – produkcja: 180 mln m³
– konsumpcja: 20,5 mld m³
import: 21,12 mld USD
eksport: 19,61 mld USD
eksport (najważniejsi partnerzy): Rosja: 35,8%
Holandia: 15,1%
Wielka Brytania: 7%
Ukraina: 5,7%
Polska: 5,3%
Niemcy: 4,4%
import (najważniejsi partnerzy): Rosja: 60,6%
Niemcy: 6,7%
Ukraina: 5,4%

System gospodarczy Białorusi określany jest jako socjalizm rynkowy[27]. Pod względem rozwoju gospodarczego, Białoruś uważana była za jedną z lepiej rozwiniętych republik radzieckich. Po rozpadzie ZSRR gospodarka białoruska przeżyła okres silnej recesji. W roku 1996 regres został powstrzymany i rozpoczął się wzrost gospodarczy. W latach 2000–2003 gospodarka Białorusi rozwijała się w tempie 4,7–6,8% rocznie. Głównym czynnikiem wzrostu PKB Białorusi była stymulująca rozwój polityka rządowa, wspierana kredytami bankowymi. Pomimo wzrostu udokumentowanego przez oficjalne statystyki gospodarkę białoruską nadal cechuje brak reform rynkowych, bariery biurokratyczne, wysokie koszty świadczeń socjalnych ponoszone przez białoruskie przedsiębiorstwa oraz utrzymywanie systemu administracyjno-nakazowego.

Głównym partnerem handlowym pozostaje Rosja, na którą przypada 32% eksportu i 66% importu. Rozszerzenie Unii Europejskiej nie przyniosło negatywnych skutków w sferze handlu i współpracy gospodarczej Białorusi z państwami, które od 1 maja 2004 roku weszły w skład tej organizacji. Obniżenie się eksportu Białorusi do tych państw było m.in. efektem przyjęcia przez nowych członków UE unijnej taryfy celnej i unijnego systemu preferencji. Później jednak, w 2007 roku, Białoruś została z tego systemu wykluczona[28].

Sektor państwowy wypracowuje 80% PKB. Gospodarka oparta jest na rolnictwie i przemyśle i pozostaje w dużej zależności gospodarczej od Rosji. Dochód narodowy wynosi 79,13 mld USD, 7700 USD na 1 mieszkańca (2005); inflacja: 40,9% (2011)[26]. Wzrost PKB: 6,4% (2010). Stopa bezrobocia: 1% (oficjalne dane 2010). Według portalu Karta'97 realne bezrobocie wyniosło 30% (2009). Rezerwy walutowe Białorusi w 2011 r. wyniosły 5,03 mld USD. Zadłużenie zagraniczne: 8,5 mld USD (2010). Struktura zatrudnienia: przemysł (41,9%), usługi (40,2%), rolnictwo (18,9%). Handel zagraniczny: eksportuje się gł. maszyny (45%), artykuły konsumpcyjne (17,8%), natomiast importuje się maszyny (31,1%), artykuły konsumpcyjne (13,7%). Głównymi partnerami handlowymi są kraje byłego ZSRR. Obroty handlowe z zagranicą – eksport: 15,9 mld USD (2005) z czego do Rosji 5,7 mld $. Import: 11,09 mld USD (2003).

Według raportu OECD na 2003 rok Białoruś jako jedyny, obok Uzbekistanu, kraj byłego ZSRR uzyskał PKB większe niż w 1991 roku, tuż przed rozpadem.

Rolnictwo

Ziemie uprawne zajmują 9,11 mln ha, czyli około 44% powierzchni kraju. Uprawia się głównie zboża (jęczmień, żyto, pszenicę, pszenżyto), ziemniaki, buraki cukrowe, warzywa i len, hoduje bydło, trzodę chlewną i drób. Największy areał upraw stanowią zboża (42,3%) oraz rośliny pastewne (41,8%), uprawy ziemniaków zajmują 8,5% obszaru upraw. Większość produkcji przypada na gospodarstwa państwowe. Z około 2500 państwowych i kolektywnych gospodarstw istniejących na początku lat dziewięćdziesiątych w ciągu ostatnich 15 lat zreorganizowano lub przekształcono w różnego rodzaju spółki i przedsiębiorstwa rolne, zaledwie kilka procent ogólnej liczby tych podmiotów. Według białoruskiego urzędu statystycznego Belstat, na początku stycznia 2020 r. na Białorusi działało 3265 prywatnych gospodarstw rolnych. W porównaniu do poziomu sprzed dziewięciu lat liczba ta wzrosła o jedną trzecią. Sektor ten obejmował około 213 900 hektarów ziemi rolnej w całym kraju, co stanowi 2,5 proc. całkowitej powierzchni użytków rolnych w kraju. W ostatnich latach indywidualni rolnicy odnotowali znacznie wyższy wzrost produkcji niż wspólnie zarządzane firmy rolnicze. Podczas gdy udział indywidualnych rolników w krajowej produkcji rolnej brutto wyniósł 1 proc. w 2010 r., w ubiegłym roku było to 2,7 proc. Ponad 90 proc. wszystkich towarów wytwarzanych przez indywidualnych rolników to warzywa. Udział prywatnych gospodarstw w krajowej produkcji zbóż i buraków cukrowych wynosił odpowiednio 2,7 i 2,5 proc., ale w przypadku warzyw 20,5 proc. i 7,3 proc. w przypadku ziemniaków.

Rozwinięte jest leśnictwo. Białoruś posiada ogromne obszary leśne, zajmujące 38% powierzchni kraju. Największe zbiorowiska leśne stanowią puszcze: Grodzieńska, Nalibocka i Białowieska, rozciągające się wzdłuż granicy z Polską. Jakość pozyskiwanego drewna, zwłaszcza z drzew iglastych, jest wysoka. Leśnictwo zajmuje ważną pozycję w gospodarce. Oprócz drewna, lasy dostarczają owoców leśnych (jagody, jeżyny, borówki), grzybów, ziół i miodu. Bogaty jest też zwierzostan (łosie, dziki, bobry, żubry, jenoty, wilki). Rocznie pozyskuje się 696,9 tony dziczyzny i dużą liczbę skór.

Wskutek katastrofy czarnobylskiej w 1986 znaczne obszary rolne w południowo-wschodniej części kraju zostały silnie skażone i nie są wykorzystywane rolniczo.

Przemysł

Przemysł jest rozwinięty, lecz bardzo kosztowny ze względu na przestarzałość technologiczną, w większości poradziecką.

Rozwinięty jest przemysł: elektromaszynowy (produkcja obrabiarek), środków transportu (produkcja samochodów ciężarowych MAZ, BiełAZ, ciągników, rowerów), chemiczny (produkcja nawozów potasowych, włókien syntetycznych), petrochemiczny (rafinerie ropy naftowej), elektroniczny (telewizory, radioodbiorniki, układy scalone), włókienniczy (lniarski, wełniany), spożywczy (mięsny, mleczarski), drzewny (produkcja mebli), papierniczy, materiałów budowlanych, szklarski (słynna w świecie produkcja kryształów i porcelany), skórzany. Liczne zakłady rzemieślnicze (garncarskie, wikliniarskie).

Eksploatacja węgla kamiennego, ropy naftowej, fosforytów, soli kamiennej i potasowej, rud metali, torfu, łupków bitumicznych oraz surowców budowlanych (wapieni, margli, gliny, piasków). Energia elektryczna (31,4 TWh, w 1995, co daje 3045 kWh na 1 mieszkańca) produkowana jest głównie w elektrowniach cieplnych, a największe z nich to: Berezowska (900 MW), Łukomlska (2400), Nowopołocka. Liczne elektrownie opalane przeważnie gazem.

Handel i usługi

Handel i usługi na Białorusi są jedynym sektorem, w którym przeważa własność prywatna (81,9%). Własność państwową stanowi tu tylko 15,8%, a własność inwestorów zagranicznych 2,3%. Ponad połowa podmiotów handlowych i usługowych na Białorusi zlokalizowana jest w stolicy kraju, Mińsku. Obroty handlu detalicznego w 2007 roku osiągnęły wartość 38,16 mld BYR i były wyższe o około 22% niż w roku poprzednim. Na koniec 2007 roku działało 36,1 tys. punktów handlu detalicznego. Łączna wartość usług w 2007 roku wyniosła blisko 9988,2 mld BYR.

Transport

Białoruś leży na skrzyżowaniu szlaków transportowych (drogowych, kolejowych i rurociągów gazowych i naftowych) wschód-zachód (prowadzących z krajów Europy Zachodniej i Środkowej przez Rosję do Azji) i północ-południe. Przez terytorium tego kraju transportuje się około 80% obrotu towarowego pomiędzy Europą a Rosją.

Transport jest dobrze rozwinięty, największą rolę odgrywa transport kolejowy (5,5 tys. km linii kolejowych), gł. linia kolejowa Brześć – Mińsk – Orsza, fragment magistrali Berlin – Warszawa – Moskwa, oraz samochodowy (52 tys. km dróg, w tym 36,5 tys. asfaltowych).

Liczne żeglowne rzeki (największe Dniepr, Prypeć, Niemen, Dźwina Zachodnia) oraz kanał rzeczny Dniepr–Bug.

Międzynarodowy port lotniczy w Mińsku. Rozwinięty jest transport rurociągowy (2906,1 km) przesyłający ropę naftową i gaz ziemny, m.in. do Polski, Niemiec, Czech i Słowacji.

Turystyka

Zamek w Mirze, jeden z obiektów wpisanych na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO

W 2013 roku kraj ten odwiedziło 137 tys. turystów (15,2% więcej niż w roku poprzednim), generując przy tym przychody na poziomie 722 mln dolarów[29]. Najwięcej turystów przyjeżdża z Rosji, Polski, Litwy i Ukrainy[30].

Białoruś posiada cztery obiekty wpisane na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO[31]:

Emisja gazów cieplarnianych

Emisja równoważnika dwutlenku węgla z Białoruskiej SRR wyniosła w 1990 roku 162,88 Mt, z czego 109,016 Mt stanowił dwutlenek węgla. Zauważalny był wówczas udział emisji innych gazów cieplarnianych – zwłaszcza metan i w mniejszym stopniu podtlenku azotu. W przeliczeniu na mieszkańca emisja wyniosła wówczas 10,67 t dwutlenku węgla, a w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 1279 kg. Głównym źródłem emisji była wówczas energetyka i ta sytuacja nie uległa zmianie. Na przestrzeni lat najmniej zmiennym sektorem pod względem emisji dwutlenku węgla jest transport. Do połowy lat 90. XX wieku emisja dwutlenku węgla wyraźnie spadała, a od tego czasu ulega nieznacznym wahaniom. Jednocześnie emisje metanu i podtlenku azotu nieco rosły, co szczególnie wyraźne było około roku 2010, kiedy poziom emisji dwutlenku węgla był prawie dwukrotnie niższy niż tuż przed rozpadem ZSRR, ale całkowita emisja gazów cieplarnianych prawie wróciła do tamtego poziomu. W 2018 emisja dwutlenku węgla pochodzenia kopalnego wyniosła 64,263 Mt, a w przeliczeniu na mieszkańca 6,799 t i w przeliczeniu na 1000 dolarów PKB 382 kg[32].

Białoruś w rankingach

500 rubli białoruskich

Kultura

Media są w większości upaństwowione i propagują kulturę zgodną z linią rządu. Władze zamknęły Uniwersytet Humanistyczny oraz inne szkoły, gdzie językiem wykładowym był białoruski. Organizacje niezależne najprężniej działają w Polsce. W Białymstoku znajduje się rozgłośnia radiowa, która nadaje audycje dostępne na Białorusi. Nieopodal (w Gródku) co roku z inicjatywy Białoruskiego Zrzeszenia Studentów na uroczysku Boryk odbywa się Festiwal Muzyki Młodej Białorusi „Basowiszcza”.

Jednymi z twórców muzyki białoruskiej są zespoły N.R.M., Gods Tower, Rasta, St.Mir, Indiga, Sciana, :B:N:, Krama, žygimont VAZA, ULIS, Zet, IQ48, Neuro Dubel oraz muzyk Dzmitryj Wajciuszkiewicz.

Literatura

Biblioteka Narodowa Białorusi, 2014.

Starobiałoruska literatura zaczęła się rozwijać już w XI w., głównie w dziełach religijnych. W XVI w. Franciszek Skaryna przetłumaczył Biblię na język starobiałoruski. Okres nowożytnej literatury białoruskiej zaczął kształtować się dopiero pod koniec XIX w., a ważnym pisarzem tego okresu był Janka Kupała. Jedną z najstarszych białoruskich gazet jest Nasza Niwa, która została po raz pierwszy opublikowana w Wilnie w 1906 roku. Po tym jak Białoruś została włączona do Związku Radzieckiego, rząd radziecki przejął kontrolę nad kulturą. Wolny rozwój literatury następował jedynie na terytorium Polski, aż do okupacji sowieckiej w 1939 roku. Ostatnie poważne ożywienie białoruskiej literatury nastąpiło w 1960 z powieści opublikowanych przez Wasyla Bykaua i Uładzimira Karatkiewicza.

Stroje ludowe

Tradycyjny strój białoruski pochodzi z Rusi kijowskiej. Ze względu na zimny klimat, ubrania uszyte są zazwyczaj z lnu lub wełny. Zostały tak zaprojektowane, aby utrzymać ciepło ciała. Zdobione są motywami ludowymi, kształtującymi się często pod wpływem sąsiednich kultur: polskiej, litewskiej, łotewskiej, rosyjskiej i innych europejskich. Każdy region Białorusi stworzył własne style. Symbol używany na pierwszych białoruskich strojach zdobi białoruską flagę, przyjętą w referendum w 1995 roku.

Kuchnia

Tradycyjna kuchnia białoruska charakteryzuje się różnorodnością potraw ziemniaczanych (np. babka ziemniaczana, kiszka ziemniaczana, draniki) i mącznych (bliny, kołduny, kluski, łazanki). Pieczeń z dużego kawałka chudego mięsa jest uważana za narodowy przysmak. Od wieków smaku i zapachu tradycyjnym potrawom dodają owoce runa leśnego i grzyby, cebula i czosnek, oraz zielony koperek i pietruszka. Na Białorusi je się głównie kwaśny chleb żytni. Naleśniki, nazywane w języku białoruskim blinami, macza się tradycyjnie w gęstym sosie z kawałkami mięsa o nazwie maczanka. Żur, krupnik, chłodnik i barszcz, to zupy obecne w tradycyjnym jadłospisie. Już przodkowie Białorusinów popijali jedzenie kwasem chlebowym i sokiem brzozowym lub klonowym. Na deser podawano kułagę, syrniki lub świeże owoce. Narodowa kuchnia Białorusinów ma regionalne, lokalne, a nawet rodzinne odmiany. Jest przy tym podobna do kuchni sąsiednich narodów. Zarazem elementy tradycyjnej kuchni białoruskiej przeniknęły do kuchni sąsiadów[38].

Współczesna kuchnia białoruska w dalszym ciągu opiera się na kuchni tradycyjnej[39], lecz ulega przeobrażeniom pod wpływem kontaktów z kuchniami innych narodów oraz w związku z dostępnością na rynku produktów spożywczych i przypraw z całego świata[40]. W restauracjach obok dań białoruskich, rosyjskich i radzieckich można też coraz częściej spotkać dania włoskie, chińskie i japońskie[41].

Zobacz też

  • Biełaruś (biał. Беларусь) – miesięcznik

Uwagi

  1. ↑ Autorytaryzmem na Białorusi określa się rządy prezydenta Alaksandra Łukaszenki, podczas których dochodzi do poważnych i notorycznych przypadków łamania praw człowieka i zasad demokracji, za co jest oskarżany przez białoruską opozycję, liczne białoruskie i zagraniczne organizacje pozarządowe, a także przez wiele rządów państw, przede wszystkim Europy Zachodniej i Stanów Zjednoczonych. Formalnie Białoruś jest państwem demokratycznym, o czym świadczy zapis w artykule 1 białoruskiej konstytucji: Republika Białoruś jest jednolitym demokratycznym socjalnym państwem prawa. Źródło: https://web.archive.org/web/20170626043319/http://konstytucja.e-studio.biz.pl/Konstytucja,Bialorusi.html.
  2. ↑ Spotykana jest też nazwa Republika Białoruś, np. Rafał Czachor, Polityka zagraniczna Republiki Białoruś w latach 1991–2011, ISBN 978-83-61234-72-2 lub Łukasz Staśkiewicz, Ameryka Łacińska w polityce zagranicznej Republiki Białoruś, ISBN 978-83-8019-341-3. Formę tę uwzględnia Wielki słownik ortograficzny pod red. nauk. E. Polańskiego, PWN, Warszawa 2003. ISBN 83-01-13832-7.
  3. ↑ Formą oficjalnie stosowaną jest według białoruskiego prawodawstwa Беларусь, natomiast Белоруссия to nazwa tradycyjnie stosowana w Rosji i uznawana za poprawną przez tamtejszych językoznawców.
  4. ↑ Pogorszenie stosunków białorusko-rosyjskich od 2000 roku wiązane jest z objęciem władzy w Rosji przez Władimira Putina, który odszedł do polityki preferencji i ulg w stosunkach z poszczególnymi krajami b. ZSRR, w tym z Białorusią. Rafał Czachor, Polityka zagraniczna Republiki Białoruś w latach 1991–2011. Studium politologiczne, Wydawnictwo DWSPiT, Polkowice 2011, s. 172–190, ISBN 978-83-61234-72-2.
  5. ↑ Wyniki spisów są podawane w wątpliwość ze względu na znaczący spadek liczebności mniejszości narodowych w liczbach bezwzględnych, przy niewielkim spadku liczby samych Białorusinów (należy zwrócić uwagę, że we wszystkich krajach byłego ZSRR największy spadek w liczbach bezwzględnych dotyka narodu „głównego”), mimo że takie zjawisko (wzrost odsetku narodowości „głównej” i jednoczesny spadek odsetka mniejszości narodowych) jest nagminne we wszystkich dawnych republikach byłego Związku Radzieckiego.

Przypisy

  1. 1 2 Nazwy państw, Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Polski, GUGiK.
  2. ↑ КАНСТЫТУЦЫЯ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ. pravo.by, 1994. [dostęp 2015-03-17]. (biał.).
  3. ↑ Dane Spisu Narodowego Białorusi 2023.
  4. 1 2 3 4 Dane dotyczące PKB na podstawie szacunków Międzynarodowego Funduszu Walutowego na rok 2023: International Monetary Fund: World Economic Outlook Database, April 2023. [dostęp 2023-05-20]. (ang.).
  5. ↑ Dane ze strony Ministerstwa Spraw Zagranicznych Białorusi. Źródło: https://web.archive.org/web/20171014085840/http://www.mfa.gov.by/upload/pdf/religion_eng.pdf.
  6. ↑ Белорусы больше не будут переводить стрелки. Naviny.by, 2011-09-16. [dostęp 2013-01-08]. (ros.).
  7. ↑ Edmund Jan Osmańczyk: Encyklopedia ONZ i stosunków międzynarodowych. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1982, s. 64, 94. ISBN 83-214-0092-2.
  8. ↑ Eugeniusz Mironowicz: Białoruś. Historia państw XX wieku.
  9. ↑ Rafał Czachor, Polityka zagraniczna Republiki Białoruś w latach 1991–2011. Studium politologiczne, Wydawnictwo DWSPiT, Polkowice 2011, s. 18, ISBN 978-83-61234-72-2.
  10. ↑ Pierwsze unijne sankcje gospodarcze wobec Białorusi.. [dostęp 2012-03-23]. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-07-11)].
  11. ↑ Województwo Nowogródzkie. „Ziemia”. 10–12, październik – grudzień 1925. Warszawa.
  12. ↑ Ethnic composition of the population, 1999 Belarus Census.
  13. 1 2 3 4 5 6 Dane Spisu Narodowego Białorusi 2019.
  14. 1 2 3 Bielstat. Wyniki Spisu narodowego 2009.. belstat.gov.by. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-09-11)]. (ros.).
  15. ↑ Spis narodowy Białorusi 1999.
  16. ↑ Język używany w domu. Spis Narodowy 2009. belstat.gov.by. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-10-31)].
  17. 1 2 Liczba ludności Białorusi stanem 1 stycznia 2020 r. według obwodów, rejonów, miast oraz osiedli typu miejskiego.
  18. ↑ Religious Composition by Country, in Percentages. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-26].
  19. ↑ Christian Population as Percentages of Total Population by Country. The Pew Research Center. [dostęp 2014-06-26].
  20. ↑ Республика Беларусь в зеркале социологии: сб. материалов социол. исслед. за 2012 год. Информационно-аналитический центр при Администрации Президента Республики Беларусь, 2014. [dostęp 2014-06-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-08-19)].
  21. ↑ Belarus [online], The ARDA [dostęp 2019-07-19].
  22. ↑ Rafał Czachor, Transformacja systemu politycznego Białorusi w latach 1988–2001, Polkowice: Wyd. Uczelni Jana Wyżykowskiego, 2016, ISBN 978-83-61234-06-7.
  23. ↑ Konstytucja Republiki Białoruś.
  24. ↑ O Mińsku. embassybel.ru. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-11-24)].
  25. 1 2 3 4 Belarus. Global Firepower. [dostęp 2014-08-23]. (ang.).
  26. 1 2 CIA Factbook (inflation). cia.gov. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-10-24)].
  27. ↑ Rynkowe prawo à la Łukaszenka https://www.polskieradio.pl/75/927/Artykul/602429,Rynkowe-prawo-%C3%A0-la-Lukaszenka.
  28. ↑ Gospodarka i główne wskaźniki makroekonomiczne – WPHI Mińsk. minsk.trade.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-09-22)].
  29. ↑ UNWTO Tourism Highlights, 2014 Edition. UNWTO, 2014. s. 8. [dostęp 2015-02-17]. (ang.).
  30. ↑ ТУРИЗМ И ТУРИСТИЧЕСКИЕ РЕСУРСЫ В РЕСПУБЛИКЕ БЕЛАРУСЬ. belstat.gov.by, 2017. [dostęp 2018-04-22]. (ros.).
  31. ↑ Belarus. unesco.org. [dostęp 2018-04-22]. (ang.).
  32. ↑ Belarus, [w:] F. Monforti-Ferrario i inni, Fossil CO2 and GHG emissions of all world countries. 2019 report – Study [pdf], Luksemburg: Publications Office of the European Union, 2019, s. 54, DOI: 10.2760/687800, ISBN 978-92-76-11100-9 (ang.).
  33. ↑ UNDP. Rozwój społeczny. Raport 2010 (w jęz. angielskim).
  34. ↑ Quality of Life Index 2010. www1.internationalliving.com. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-01-14)].
  35. ↑ Country rankings for trade, business, fiscal, monetary, financial, labor and investment freedoms.
  36. ↑ Transparency International – the global coalition against corruption.
  37. ↑ GINI index (World Bank estimate) | Data [online], data.worldbank.org [dostęp 2018-07-23] (ang.).
  38. ↑ Wiliam Pochlebkin: Национальные кухни наших народов. Основные кулинарные направления, их история и особенности, рецептура. Белорусская национальная кухня. Разделы: супы, блюда из мяса и птицы, рыбные блюда, картофельные блюда, мучные блюда, молоко и молочные изделия, сладкие блюда и напитки. С. 82-99. Эл. версия: 2002. (ros.).
  39. ↑ Nigel Roberts: Belarus. USA: Bradt Travel Guide, 2008, s. 77–80. ISBN 1-841-62-207-9. (ang.).
  40. ↑ Travel Europe – Belarus. [dostęp 2011-01-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (23 lipca 2011)]. (ang.).
  41. ↑ Jan Simons: Wit Rusland. jansimons.nl. [dostęp 2014-04-02]. (niderl.).

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.