Systematyka[1][2] | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Podkrólestwo | |||
Nadgromada | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Nadklasa | |||
Klasa | |||
Nadrząd | |||
Rząd | |||
Rodzina | |||
Rodzaj | |||
Gatunek |
różanecznik żółty | ||
Nazwa systematyczna | |||
Rhododendron luteum Sweet Hort. Brit. ed. 2: 343 1830[3] | |||
Synonimy | |||
| |||
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[5] | |||
Różanecznik żółty, azalia pontyjska, zielina[6], azalia żółta[7] (Rhododendron luteum) – gatunek rośliny z rodziny wrzosowatych (Ericaceae). Występuje na Kaukazie i w Azji Mniejszej, poza tym na izolowanych obszarach na Ukrainie, Białorusi, w Słowenii i Grecji. W Polsce gatunek znany z jednego stanowiska uznawanego za naturalne, stąd objęty jest ochroną ścisłą. Roślina trująca, ale ze względu na efektowne kwitnienie i jesienne przebarwianie się liści oraz silny aromat – rozpowszechniona jest w uprawie jako roślina ozdobna. Zalecana jest także do sadzenia na skarpach w celu ochrony ich przed erozją. W Turcji, w miejscach masowego występowania w lasach, roślina ta bywa zwalczana.
Rozmieszczenie geograficzne
Największy zwarty obszar występowania gatunku obejmuje Kaukaz (od Noworosyjska nad Morzem Czarnym na zachodzie po Dagestan na wschodzie, najliczniej rośnie w rejonie Niziny Kolchidzkiej[8]) oraz Azję Mniejszą[5][9] (na północy Góry Pontyjskie i obszar na południe od Morza Marmara, poza tym góry Taurus na południowym wschodzie[10]). Najdalej na zachód wysunięte stanowisko związane z tym obszarem zasięgowym znajduje się w zachodniej części greckiej wyspy Lesbos na Morzu Egejskim[5].
Kolejny obszar licznego występowania gatunku to Polesie i wschodni Wołyń na Ukrainie (obwód rówieński i żytomierski). Gatunek ma tu siedliska na obszarze ok. 15 tys. km². W sąsiedztwie – w obwodzie homelskim na Białorusi rośnie na sześciu stanowiskach[5]. Oddalone od tej wyspy zasięgowej stanowisko uznawane za naturalne znajduje się w Polsce – w Woli Zarczyckiej koło Nowej Sarzyny, powiat leżajski. Poza tym gatunek rośnie na izolowanym obszarze na południowo-wschodnim przedpolu Alp w Słowenii (w dorzeczu Sawy[10], trzy populacje w okolicach miejscowości: Velike Brusnice, Boštanj i Topolovec, liczące ponad 100 roślin każda[11])[5]. Silnie porozrywany zasięg współczesny jest uważany za pozostałość po szerszym zasięgu w okresie poprzedzającym plejstocen. Izolowane stanowiska są pozostałością po refugiach w czasie zlodowaceń. Dawne szersze rozprzestrzenienie gatunku potwierdzają paleobotaniczne ślady jego obecności w pliocenie w Karpatach Zachodnich w okolicach Czorsztyna[12][13], poza tym w Alpach i na Bałkanach[10].
Jako gatunek introdukowany podawany jest z nielicznych stanowisk w południowej Austrii[5]. W Wielkiej Brytanii rośnie zdziczały na rozproszonych stanowiskach, w Irlandii jest rzadki[14]. Introdukowany został także w słowackie Tatry[10], a jako dziczejący w okolicach parków i ogrodów, gdzie jest uprawiany, podawany jest także z Niemiec[10]. Różanecznik żółty z nasion pochodzących z Wołynia rozpowszechniany był też w lasach w Polsce – jego stanowisko koło Złotego Potoku chronione jest w rezerwacie Parkowe, koło Tomaszowa Mazowieckiego w rezerwatach Niebieskie Źródła i Małecz[12].
Jedyne stanowisko w Polsce uznawane za naturalne, znajdujące się koło wsi Wola Zarczycka w Kotlinie Sandomierskiej, chronione jest w rezerwacie przyrody Kołacznia. W XXI wieku udokumentowano okazy tego gatunku także kilkaset metrów na zachód od rezerwatu[9].
Morfologia
- Pokrój
- Krzew do 2,5[15], 3[16], rzadko nawet do 4 m[17] wysokości, gęsto rozgałęziony[16]. Stare krzewy są rozłożyste – osiągają szerokość większą od wysokości. Pędy są cienkie[18] (maksymalnie do 2–5 cm średnicy), elastyczne[19], za młodu okryte lepkimi włoskami gruczołowymi[15]. Starsze pędy okryte są gładką korą[6], początkowo jasnoszarą, później ciemniejszą[19]. System korzeniowy płytki[20], płaski[19], silnie rozwinięty[6]. Na korzeniach łatwo tworzą się odrosty korzeniowe[17].
- Liście
- Opadające zimą[16][19], skrętoległe[19]. Krótkoogonkowe[6] (ogonek 0,5–0,7 cm długości[11][19]), o blaszce cienkiej[19], wąskoeliptycznej, na brzegach falistej, orzęsionej, z obu stron szaro owłosionej, poza tym żywozielonej. Liście mają długość od (3[19]) 6 do 12 cm[15] i szerokość od (1[19]) 2 do 4 cm[11]. Na wierzchołku są zaostrzone lub zaokrąglone[13]. Podobnie jak młode pędy – młode liście i pączki pokryte są tarczowatymi[19], gruczołowymi, lepkimi włoskami. Jesienią przebarwiają się na żółto, pomarańczowo i czerwono[15].
- Kwiaty
- Wyrastają na wierzchołkach pędów zebrane zwykle po 7-12[16] (maksymalnie do 24[17]) w krótkie[16], groniaste kwiatostany[15]. Kwiaty osadzone są na szypułkach długości 1–2 cm[11]. Kielich składa się z 5 krótkich[6] (do 0,3[19]–0,5 cm[11] długości), ostro lancetowatych działek, owłosionych, rozciętych niemal do nasady[19]. Korona kwiatu nieco grzbiecista, u nasady o rurce wąskiej[19], dalej dzwonkowatej[6] lub rurkowato-lejkowatej[17], tworzonej przez 5 (rzadko 6 lub 7[19]) płatków silnie odwiniętych na zewnątrz[6][19]. Płatki żółte lub złocistożółte[19], lepkie, o długości 3,2–4,5 cm. Średnica korony wynosi 3,8–5 cm. Pręcików jest 5 i są one dłuższe od płatków – osiągają do 4–6 cm długości. Początkowo skierowane w dół, dalej odginają się ku górze. Pylniki drobne, otwierające się porami[19]. Jeszcze dłuższy jest pojedynczy słupek[17] z owłosioną, podługowatą zalążnią o długości 1,5–2,2 cm[11]. U jej nasady znajduje się tarczka tworzona przez 5 jajowatych miodników[19].
Biologia
Rozwój
Różanecznik żółty kwitnie bardzo obficie na przełomie kwietnia i maja[15] i w trakcie maja[17], na niektórych stanowiskach do czerwca[11]. Poszczególne kwiaty kwitną przez 7–8 dni, cały okres kwitnienia trwa ok. 3 tygodnie. Kwitnienie ma miejsce zwykle przed, rzadziej już w trakcie rozwoju liści[17][19]. Kwiaty wydzielają odurzający, przyjemny zapach (określany jako miodowy[21] lub kwiatowy podobny do mieszanej woni hiacynta i tuberozy[22]), który można wyczuć nawet z odległości 200 m (najsilniej pachnąca azalia z uprawianych w Polsce[22]). Kwiaty zapylają owady. Nasiona są bardzo lekkie i przemieszczane są przez wiatr (anemogamia)[11]. Siewki na jedynym naturalnym stanowisku w Polsce rzadko są obserwowane[9][23], choć w uprawie nasiona kiełkują w 90%[23]. Podobnie nasiona zebrane na Wołyniu kiełkują w warunkach kontrolowanych niemal w 100%[24]. Do skutecznego kiełkowania roślina wymaga mikoryzy i dobrych warunków świetlnych[11]. W naturze gatunek rozmnaża się głównie poprzez odrośla korzeniowe, przy czym tworzy je czasem tak obficie, że w efekcie powstają trudne do przebycia zarośla[17]. Łatwo zakorzeniają się także pędy dotykające ziemi[11]. Odrośla pojawiają się szczególnie intensywnie po wypaleniu lub przemarznięciu pędów nadziemnych[23]. Krzew rośnie stosunkowo szybko[17]; maksymalne rozmiary osiąga po 10 latach wzrostu[16].
Właściwości fitochemiczne
Roślina trująca: liście i młode gałązki zawierają trujące glikozydy: rododendrynę, erykolinę, andromedotoksynę (najbardziej trującą z nich wszystkich)[25], arbutynę, 8 flawonoidów (kemferol, kwercetyna, awikularyna, gwajaweryna, kwercytryna, hiperozyd, mirycetyna i mirycytryna), skopoletynę i umbeliferon[26]. Zawierają także kwas ferulowy, ursolowy i oleanolowy[26]. U zwierząt (zwykle owiec i kóz[27]) zatrucia objawiają się pobudzeniem, a następnie porażeniem układu nerwowego, ślinotokiem, zgrzytaniem zębami, silnym bólem brzucha, przyspieszeniem oddechu i tętna, w końcu śmiercią wskutek porażenia ośrodka oddechowego. U ludzi obserwowano tylko lekkie zatrucia, objawiające się zawrotami i bólami głowy[25]. Andromedotoksyna działa toksycznie na układ krążenia (powoduje silny rzadkoskurcz), na obwodowe zakończenia nerwów czuciowych i działa ośrodkowo powodując zamroczenie świadomości, drgawki i porażając ośrodek oddechowy[27].
Zatrucie możliwe jest również poprzez miód wytworzony z nektaru różanecznika[17]. Trujący miód, zwany pontyjskim, zawierający andromedotoksynę, znany jest od starożytności – powstaje, gdy pszczoły zbiorą nektar różanecznika pontyjskiego lub właśnie żółtego[27]. Spożyty powoduje problemy z zachowaniem przytomności podobne do upojenia alkoholowego, a przedawkowanie może być śmiertelne[28].
Ekologia
Różanecznik żółty rośnie na glebach bielicoziemnych, gliniastych i piaszczysto-gliniastych, zawsze w miejscach silnie zakwaszonych[5] (zwykle poniżej 4 pH[5], w Słowenii na stanowiskach jest ok. 5,5 pH[11]). Silnie kwitnie tylko w miejscach nasłonecznionych, rosnąc w cieniu kwitnie słabo lub wcale, pędy w takich miejscach pokładają się na powierzchni gruntu i łatwo korzenią. Starsze rośliny są bardziej mrozoodporne od siewek i młodych okazów[8].
W rejonie Kaukazu różanecznik żółty stwierdzony został w kilkunastu zespołach leśnych z dominacją dębów, buka wschodniego, kasztana jadalnego i grabów (Quercetum-Fagetum rhododendroso-pteridiosum, Querceto rhododendroso-aegopodiosum, Quercetum coryloso-rhododendroso-herbosum, Quercetum-Carpinetum rhododendroso-convallariosum, Querceto-Abieto-Fagetum rhododendroso-herbosum, Querceto-Castaneto-Fagetum rhododendroso-herbosum, Carpineto-Betulosum-rhododendroso-herbosum, Fagetum rhododendroso-asperuiosum, Carpineto-Quercetum-rhododendroso-graminosum, Querceto-Tremuletum rhododendroso-pterdiosum, Querceto-Carpineto-Aceretum coryloso-rhododendroso-herbosum)[8]. Rośnie tam poza tym na łąkach, w zaroślach i skrajach lasów sięgając po piętro subalpejskie[13].
W wołyńskiej wyspie zasięgowej gatunek rośnie głównie w wilgotnych partiach borów mieszanych Querco roboris-Pinetum z sosną zwyczajną i dębem szypułkowym[5] (gdzie miejscami podszyt tego gatunku ma 100% pokrycia[12]) oraz na siedliskach boru bagiennego[23], chociaż na tym siedlisku rośnie mniej obficie[12]. Rzadko obecny jest także w grądzie subkontynentalnym Tilio-Carpinetum betuli[12][24]. W zbiorowiskach tych występuje zarówno pod okapem drzewostanów, przy czym zwykle o zwarciu rozluźnionym i rzadszym[24], jak i w lukach i na porębach[12][24], poza tym na przydrożach śródleśnych i na skrajach lasów[24].
W Grecji różanecznik żółty tworzy podszyt w lasach z sosną czarną i kalabryjską wzdłuż brzegów strumieni, na glebie tworzącej się na skałach wulkanicznych[5]. Tworzy także zbiorowiska zaroślowe wspólnie z chruściną jagodną[29]. W Słowenii rośnie w kwaśnych lasach z dębem, bukiem i grabem w zespołach kwaśnej buczyny (Luzulo luzuloides-Fagetum) oraz w zespole lasu bukowego z kasztanem jadalnym Castaneo sativae-Fagetum sylvaticae[11].
W Polsce na jedynym stanowisku naturalnym różanecznik żółty rośnie na szczycie i wschodnim stoku piaszczystej wydmy, tworząc zarośla wspólnie z leszczyną pospolitą, kruszyną pospolitą, śliwą tarniną, jarzębem pospolitym i dębem szypułkowym[23].
Jako gatunek introdukowany w Wielkiej Brytanii rośnie na wybrzeżu atlantyckim[30], na wrzosowiskach, wydmach, mokradłach i w widnych lasach[14]. Nie jest uważany za tak uciążliwy gatunek jak różanecznik pontyjski[30], jednak zmniejsza różnorodność gatunkową ekosystemów i utrudnia odnawianie lasów[14].
W górach sięga do 2000 m n.p.m. w rejonie Kaukazu, a na pogórzu Alp Julijskich w Słowenii rośnie do 400 m n.p.m.[11]
Liście atakowane bywają przez patogeny grzybowe. W Polsce i Słowenii zidentyfikowano Erysiphe azaleae wywołującego chorobę – mączniaka prawdziwego azalii[10]. Poza tym na gatunku stwierdzono z mączniakowatych także Erysiphe polygoni i Erysiphe penicillata, a z innych patogenów grzybowych: Exobasidium dubium, Exobasidium horvathianum, Exobasidium vaccinii, Pucciniastrum vaccinii, Colletotrichum gloeosporioides, Melanomma rhododendri i Phyllosticta berolinensis[31]. Na różaneczniku tym często pasożytuje opieńka miodowa Armillaria mellea[21].
Różanecznik żółty okazał się jednym z żywicieli dla inwazyjnego w Europie (pochodzącego z Ameryki Północnej) owada z rodziny pilarzowatych – Nematus lipovskyi[32].
Systematyka i zmienność
W obrębie rodzaju różanecznik Rhododendron zaliczany jest do podrodzaju Hymenanthes, sekcji Pentanthera[4]. Do najbliższych krewnych tego gatunku należy różanecznik nagietkowy R. calendulaceum i kanadyjski R. canadense[33].
Gatunek jest bardzo zmienny w zakresie budowy morfologicznej, formy wzrostu i barwy kwiatów. W przeszłości opisano co najmniej 5 odmian i 9 form, jednak współcześnie nie uznaje się tej zmienności za wystarczającą dla wyróżniania taksonów wewnątrzgatunkowych[8]. Na obszarach górskich w Kaukazie kwiaty różanecznika na wyższych wysokościach są jaśniejsze niż na niższych[13].
Zagrożenia i ochrona
Gatunek w całym swym zasięgu nie jest uznawany za zagrożony ze względu na znaczne zasoby w rejonie Kaukazu, w Turcji i na Ukrainie. Na światowej czerwonej liście publikowanej przez Międzynarodową Unię Ochrony Przyrody (IUCN) uznany jest za gatunek najmniejszej troski (LC). W skali Unii Europejskiej, gdzie rośnie na izolowanych, wyspowych stanowiskach w Polsce, Grecji i Słowenii ma status gatunku bliskiego zagrożenia (NT)[5]. W Unii Europejskiej wymaga ochrony w sieci Natura 2000 – wymieniony został w załączniku II do dyrektywy siedliskowej[23].
Gatunek jest objęty w Polsce ścisłą ochroną gatunkową od 1946 roku na podstawie rozporządzeń wydawanych kolejno w latach: 1946[34], 1957[35], 1983[36], 1995[37], 2001[38], 2004[39], 2012[40] i 2014[41].
W kolejnych wydaniach Polskiej czerwonej księgi roślin uznawany jest za gatunek krytycznie zagrożony (kategoria zagrożenia CR)[42][23], podobnie w Czerwonej liście roślin i grzybów Polski[43][44].
Na jedynym w Polsce naturalnym jego stanowisku, odkrytym w 1909 roku, utworzono w 1957 roku rezerwat przyrody Kołacznia, o powierzchni zaledwie 10 arów. Główne skupisko rośliny w rezerwacie zajmuje płat o długości ok. 30 m i szerokości od 5 do 10 m. Kondycja roślin pogorszyła się od końca XX wieku ze względu na powtarzające się uszkodzenia mrozowe i obniżenie poziomu wód z powodu wykopania stawów w pobliżu rezerwatu[23]. Wcześniej, przed objęciem ochroną rezerwatową stanowisko było dwukrotnie wypalane[6]. Także stanowiska, na których introdukowano rośliny z Wołynia objęte są w Polsce ochroną rezerwatową (rezerwat przyrody Parkowe, Niebieskie Źródła i Małecz)[12]. Chronione jako pomnik przyrody jest także antropogeniczne stanowisko tego gatunku w Lendorf w Austrii[10].
Ze względu na efektowność roślin w czasie kwitnienia i osobliwość botaniczną jaką stanowią rośliny na izolowanych stanowiskach w Polsce i Słowenii – chronione grodzeniami są przed nadmierną penetracją i niebezpieczeństwem zrywania kwiatów[11][6].
Znaczenie użytkowe
Walorem są wcześnie rozwijające się[17], intensywnie żółte i silnie aromatyczne kwiaty oraz liście efektownie przebarwiające się jesienią[16]. Do uprawy roślina wprowadzona została najpierw w 1792 roku na Kaukazie[17]. W 1795 odkryta została przez Dionizego Miklera na Wołyniu i namnożona przez niego w oranżerii w Puławach, a następnie uprawiana w ogrodzie botanicznym działającym przy Liceum Krzemienieckim. Stąd nasiona różanecznika żółtego zostały rozpowszechnione w ogrodach i kolekcjach botanicznych całej Europy w latach 1810–1830[12]. Gatunek zalecany jest do sadzenia w parkach[16] i ogrodach naturalistycznych, na wrzosowiskach, nad zbiornikami, a ze względu na silny aromat – w pobliżu miejsc wypoczynku – ławek, altan i tarasów[15]. Można go także uprawiać w pojemnikach[17].
W celach ozdobnych uprawiana jest forma typowa, jej odmiany uprawne oraz liczne mieszańce międzygatunkowe[16]. Mieszańce różanecznika żółtego z amerykańskimi gatunkami takimi jak: różanecznik nagietkowy Rhododendron calendulaceum, R. periclymenoides i R. viscosum tworzą grupę odmian zwaną azaliami gandawskimi (Ghent Hybrids), które z kolei dalej mieszane z różanecznikiem japońskim dały mieszańce z grupy Rustica[15].
Do odmian ozdobnych tego gatunku należą:
- 'Bee Dazzler'[45]
- 'Golden Comet'[45] – intensywnie żółte kwiaty, liczne kwiaty w kwiatostanach, karminowo czerwone liście jesienią, odporna na mączniaki[46].
Do azalii gandawskich należą[47]:
- 'Baltic Amber' – kwiaty żółte, srebrzyste plamy na liściach.
- 'Corneille' – kwiaty różowe, podwójne, delikatne.
- 'Daviesi' – kwiaty białe z żółtym środkiem.
- 'Magic' – kwiaty początkowo żółte, ale ciemniejące z czasem i w końcu pomarańczowe.
- 'Nancy Waterer' – kwiaty okazałe, żółtozłociste.
- 'Narcissiflora' – podwójne kwiaty jasnożółte z ciemniej punktowanymi płatkami.
Do azalii mieszańcowych z grupy Occidentale (mieszańce z różanecznikiem zachodnim Rhododendron occidentale) należy:
Siewki różanecznika żółtego są obok siewek różanecznika Schlippenbacha najczęściej stosowane jako podkładki dla mieszańców azalii. Pędy stosowane w tej roli powinny mieć grubość ołówka, zabieg szczepienia metodą przystawki bocznej w szyjkę korzeniową wykonuje się z wykorzystaniem zrazów półzdrewniałych na przełomie czerwca i lipca[49].
- Roślina lecznicza
Miód z różanecznika żółtego ma (poza tym, że działa toksycznie) działanie obniżające ciśnienie krwi[27][28], ma też działanie inotropowe[27]. W tureckiej prowincji Giresun wywar z liści tego gatunku stosowany jest w leczeniu grzybic stóp[28].
- Wpływ na gospodarkę leśną
W obszarze masowego występowania w lasach kolchidzkich na tureckim wybrzeżu Morza Czarnego różanecznik żółty wraz z pontyjskim uznawane są za gatunki szkodliwe, w dużym stopniu ograniczające odnowienie lasów i zmniejszające zróżnicowanie gatunkowe. Rekomendowane jest tam stosowanie dolistnego herbicydu – Triklopyru, skutecznie zwalczającego różaneczniki i nie powodującego znaczących szkód w rozwoju gatunków drzewiastych[50].
- Inne zastosowania
Gatunek rekomendowany jest do sadzenia na skarpach, bowiem za sprawą licznych odrostów korzeniowych umacnia je i chroni przed erozją[17].
Uprawa
Różanecznik żółty dobrze rośnie na stanowiskach słonecznych i w półcieniu[15], przy czym preferuje te drugie[17]. W pełnym słońcu liście mogą ulec oparzeniom, zwłaszcza jeśli gleba nie jest odpowiednio wilgotna[20]. Z kolei rosnąc w półcieniu różanecznik ten dobrze znosi susze[21]. Roślina jest mrozoodporna (podczas surowych zim zdarza się jednak, że przemarzają pąki kwiatowe[17]) – zalecana jest do uprawy w strefach mrozoodporności od 6 do 9[20] (według innych źródeł od 4 do 8[21]). Jest też tolerancyjna wobec gleby – nie znosi tylko gleb bardzo suchych, mocno podmokłych[15], wapiennych[49] i bardzo gliniastych[21]. Najlepiej rośnie na glebach kwaśnych, umiarkowanie wilgotnych, próchnicznych[16], zasobnych w materię organiczną[17]. Ze względu na płytki system korzeniowy nie lubi sąsiedztwa drzew i krzewów o podobnie płytkim systemie korzeniowym. Zresztą źle znosi obecność innych roślin w swoim towarzystwie i w warunkach uprawy należy odchwaszczać powierzchnię na jakiej rośnie różanecznik[21]. Ze względu na mocno rozbudowany, ale gęsty i zwarty system korzeniowy dobrze znosi przesadzanie[21].
Ze względu na płytko zalegające korzenie i łatwość tworzenia odrostów – nie zaleca się przekopywania gruntu w pobliżu krzewów. Wskazane jest natomiast usuwanie kwiatów tuż po przekwitnieniu[20].
Rośliny tego gatunku najłatwiej rozmnaża się za pomocą nasion[8], poza tym odkładów i sadzonek zielnych[17] lub półzdrewniałych[21]. Nasiona wysiewa się natychmiast po zbiorze zapewniając im dobre warunki świetlne (ew. je doświetlając) i utrzymując podłoże (kompost) stale wilgotne. Ze względu na wrażliwość siewek na mróz warto by pierwszą zimę spędziły w szklarni. Ukorzenianie odkładów trwa 15–24 miesiące. Ukorzenianie sadzonek jest trudne[21].
Konotacje kulturowe
Gatunek należy do nielicznych krzewów ozdobnych wspomnianych wprost w literaturze klasycznej. O różaneczniku żółtym, a ściślej o miodzie z niego pisał Ksenofont w Anabazie. Podczas marszu dziesięciu tysięcy Grecy weszli do wioski w Kolchidzie, gdzie znaleźli dzbany z miodem. Po jego spożyciu przez około dobę zatruci wojownicy leżeli niemal bez przytomności[51].
Na Ukrainie mówi się, że silna woń miejscami masowo tam rosnącego różanecznika żółtego może „odurzyć i uśpić może cały pułk wojska”[18].
Filatelistyka
Poczta Polska wyemitowała 14 czerwca 1967 r. znaczek pocztowy przedstawiający różanecznika żółtego o nominale 10 zł, w serii Rośliny chronione. Autorem projektu znaczka był Andrzej Heidrich. Znaczek pozostawał w obiegu do 31 grudnia 1994 r.[52]
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-13] (ang.).
- 1 2 Rhododendron luteum Sweet. [w:] The Plant List. Version 1.1 [on-line]. [dostęp 2018-10-10].
- 1 2 Taxon: Rhododendron luteum Sweet. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2018-10-08].
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Melnyk, V. & Bazos, I.: Rhododendron luteum. [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [on-line]. 2011. [dostęp 2018-10-07].
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Halina Piękoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006, s. 117. ISBN 978-83-7073-444-2.
- ↑ Zbigniew Podbielkowski: Słownik roślin użytkowych. Warszawa: PWRiL, 1989. ISBN 83-09-00256-4.
- 1 2 3 4 5 6 7 Mieczyslaw Czekalski. Rhododendrons in the former Soviet Union. „Journal of the American Rhododendron Society”. 52, 2, 1998.
- 1 2 3 Dominik Wróbel. Nowe stanowisko Rhododendron luteum (Ericaceae) w Kotlinie Sandomierskiej (południowo-wschodnia Polska). „Fragm. Florist. Geobot. Polon.”. 20, 1, 2013.
- 1 2 3 4 5 6 7 Caprar Marin, Maria Cantor, Paul Szatmari, Cosmin Sicora. Rhododendron luteum Sweet. and Rhododendron hirsutum L. in Habitats from Central Europe. „ProEnvironment”. 7, s. 165-172, 2014.
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 Tinka Bacic, Nejc Jogan: Rhododendron luteum Sweet – rumeni slec. W: Natura 2000 v Sloveniji: Rastline. Boško Èušin. Založba ZRC, 2004, s. 146-150. ISBN 961-6500-66-X.
- 1 2 3 4 5 6 7 8 Piórecki J., Dubiel E.. Volhynian Polesia – main source of the Yellow Azalea (Rhododendron luteum Sweet) in European gardens and parks. „Rocznik Polskiego Towarzystwa Dendrologicznego”. 57, s. 29-32, 2009.
- 1 2 3 4 5 Czekalski M.. O pochodzeniu, rozmieszczeniu, ekologii i zmienności różanecznika żółtego (Rhododendron luteum Sweet.) w świetle wyników najnowszych badań. „Wiadomości Botaniczne”. 30, 2, s. 177-181, 1986.
- 1 2 3 Olaf Booy, Max Wade, Helen Roy: Field Guide to Invasive Plants and Animals in Britain. Bloomsbury Publishing, 2015, s. 54. ISBN 1-4729-1154-7.
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ewa i Mariusz Chojnowscy: Azalie, różaneczniki, wrzosy i inne wrzosowate. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2008, s. 150-151. ISBN 978-83-7073-679-8.
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Danuta Ulińska: Rhododendron luteum. [w:] e-katalog roślin [on-line]. Związek Szkółkarzy Polskich. [dostęp 2018-10-07].
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 Czekalski Mieczysław: Różaneczniki. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1983, s. 80-82. ISBN 83-09-00758-2.
- 1 2 Izabela Kiljańska: Krzewy ozdobne w ogródku. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1977, s. 69-71.
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 Bogumił Pawłowski (red.): Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. X. Warszawa, Kraków: PAN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1963, s. 95-96.
- 1 2 3 4 Rhododendron luteum. [w:] Gardening Help [on-line]. Missouri Botanical Garden. [dostęp 2018-10-07].
- 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Rhododendron luteum – (L.)Sweet.. Plants For A Future. [dostęp 2018-10-10].
- 1 2 3 Gatunki azalii o pachnących kwiatach. PoradnikOgrodniczy.pl. [dostęp 2018-10-10].
- 1 2 3 4 5 6 7 8 Dubiel Eugeniusz, Piórecki Jerzy, Zarzycki Kazimierz: Rhododendron luteum Sweet. W: Polska czerwona księga roślin. Kaźmierczakowa Róża, Zarzycki Kazimierz, Mirek Zbigniew (red.). Wyd. III. Kraków: PAN Instytut Ochrony Przyrody, 2014, s. 375-376. ISBN 978-83-61191-72-8.
- 1 2 3 4 5 Dubiel E., Piórecki J.. Zbiorowiska leśne z udziałem Rhododendron luteum (Ericaceae) na Polesiu Wołyńskim. „Fragm. Flor. Geobot. Polonica”. 17, 1, s. 95-108, 2010.
- 1 2 Jan Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: PWRiL, 1982.
- 1 2 Komissarenko, N. F., Levashova, I. G.. Biologically active substances of Rhododendron luteum leaves. „Rastitel'nye Resursy”. 16, 3, s. 406-411, 1980.
- 1 2 3 4 5 Maria Henneberg, Elżbieta Skrzydlewska (red.): Zatrucia roślinami wyższymi i grzybami. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, 1984, s. 220. ISBN 83-200-0419-5.
- 1 2 3 Sevim Alan, M. Kurkcuoglu, Fatih Goger, K. Husnu Can Baser. Morphological, Chemical and Indumentum Characteristics of Rhododendron luteum Sweet (Ericaceae). „Pakistan Journal of Botany”. 42, 6, s. 3729-3737, 2010.
- ↑ Fotios Xystrakis, Konstantinos Theodoropoulos, Amalia Maniati, Panayotis Dimopoulos: Plant communities of Rhododendron luteum Sweet in its unique appearance in Greece, in the island of Lesvos. [w:] Conference: 18 Panhellenic Foresrty Conference & International Workshp, At Edessa [on-line]. [dostęp 2018-10-12].
- 1 2 Robert Stephen Taylor, Lee Penrose, Ian D. Rotherham: Rhododendron and Its Management. STRI, 2003, s. 12. ISBN 1-873431-48-1.
- ↑ David F. Farr, H. Bartolome Esteban, Mary E. Palm: Fungi on Rhododendron: A World Reference. Parkway Publishers, Inc., 1996, s. 15.
- ↑ Jan Macek, Petr Šipek. Azalea sawfly Nematus lipovskyi (Hymenoptera: Tenthredinidae), a new invasive species in Europe. „Eur. J. Entomol.”. 112, 1, s. 180-186, 2015. DOI: 10.14411/eje.2015.018.
- ↑ Loretta Goetsch, Andrew J. Eckert, Benjamin D. Hall. The Molecular Systematics of Rhododendron (Ericaceae): A Phylogeny Based Upon RPB2 Gene Sequences. „Systematic Botany”. 30, 3, s. 616–626, 2005. DOI: 10.1600/0363644054782170.
- ↑ Dz.U. z 1946 r. nr 70, poz. 384
- ↑ Dz.U. z 1957 r. nr 15, poz. 78 – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 28 lutego 1957 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin
- ↑ Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134 – Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin
- ↑ Dz.U. z 1995 r. nr 41, poz. 214 – Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 6 kwietnia 1995 r. w sprawie wprowadzenia ochrony gatunkowej roślin
- ↑ Dz.U. z 2001 r. nr 106, poz. 1167 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 11 września 2001 r. w sprawie listy gatunków roślin rodzimych dziko występujących objętych ochroną gatunkową ścisłą częściową oraz zakazów właściwych dla tych gatunków i odstępstw od tych zakazów
- ↑ Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1764 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin objętych ochroną
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 5 stycznia 2012 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2012 r. poz. 81)
- ↑ Dz.U. z 2014 r. poz. 1409 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin
- ↑ K. Zarzycki, R. Kaźmierczakowa: Polska Czerwona Księga Roślin. Kraków: IB PAN, 2001. ISBN 83-85444-85-8.
- ↑ Zbigniew Mirek: Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roślin i grzybów Polski. Kazimierz Zarzycki. Kraków: IB PAN, 2006. ISBN 83-89648-38-5.
- ↑ Kaźmierczakowa R., Bloch-Orłowska J., Celka Z., Cwener A., Dajdok Z., Michalska-Hejduk D., Pawlikowski P., Szczęśniak E., Ziarnek K.: Polska czerwona lista paprotników i roślin kwiatowych. Polish red list of pteridophytes and flowering plants. Kraków: Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk, 2016. ISBN 978-83-61191-88-9.
- 1 2 Azaleas at The New York Botanical Garden: Exotic Azalea Species. NYBG. [dostęp 2018-10-10].
- ↑ Steve Hootman: Rhododendron luteum 'Golden Comet'. [w:] Journal American Rhododendron Society 52,4 [on-line]. Virginia Tech. [dostęp 2018-10-10].
- ↑ Rhododendron. [w:] Landscape Plants Images, Identification, and Information. Vol. 3 [on-line]. Oregon State University. [dostęp 2018-10-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-09)].
- ↑ The International Rhododendron Register & Checklist (Vol 2) – RHS. [dostęp 2018-10-10].
- 1 2 Jerzy Hrynkiewicz-Sudnik, Bolesław Sękowski, Mieczysław Wilczkiewicz: Rozmnażanie drzew i krzewów liściastych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001, s. 493, 499. ISBN 83-01-13434-8.
- ↑ Derya Eşen, Oktay Yildiz, Şemsettin Kulaç, Murat Sarginci. Controlling Rhododendron spp. in the Turkish Black Sea Region. „Forestry: An International Journal of Forest Research”. 79, 2, s. 177–184, 2006. DOI: 10.1093/forestry/cpl008.
- ↑ It is just over 30 years since the splendid Rhododendron luteum received the Royal Horticultural Society's award of garden merit. „Gardeners Chronicle & Gardening Illustrated”. 150, s. 62, 1961.
- ↑ Marek Jedziniak: Rośliny chronione. www.kzp.pl. [dostęp 2018-05-31]. (pol.).
- BioLib: 259645
- EoL: 6944648
- EUNIS: 169518
- FloraWeb: 4837
- GBIF: 7135755
- identyfikator iNaturalist: 129083
- IPNI: 332817-1
- ITIS: 894528
- NCBI: 49467
- Plant Finder: 280040
- identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-2418058
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:332817-1
- Tela Botanica: 56032
- identyfikator Tropicos: 12303134