Pogórze Bukowskie
ilustracja
Mapa regionu
Megaregion

Region karpacki

Prowincja

Karpaty Zachodnie

Podprowincja

Zewnętrzne Karpaty Zachodnie

Makroregion

Pogórze Środkowobeskidzkie

Mezoregion

Pogórze Bukowskie

Zajmowane
jednostki
administracyjne

Polska:
– woj. podkarpackie

Pogórze Środkowobeskidzkie
Kapela ludowa „Bukowianie” z Bukowska
Dworzec kolejowy w Nowym Zagórzu, wygląd w 1915 r.

Pogórze Bukowskie (513.69) – mezoregion fizycznogeograficzny Pogórza Środkowobeskidzkiego w południowo-wschodniej Polsce.

Pogórze Bukowskie obejmuje pas wzgórz i kotlin o wysokościach na ogół od 300 do 500 m n.p.m., rozciągających się równoleżnikowo między Kotliną Jasielsko-Krośnieńską na północy a Beskidem Niskim na południu przez Pasmo Bukowicy. Na zachodzie Pogórze Bukowskie poprzez dolinę Jasiołki graniczy z Pogórzem Jasielskim. Na wschodzie Kotlina Sanocka oraz Góry Słonne oddzielają Pogórze Bukowskie od Gór Sanocko-Turczańskich i Bieszczadów Zachodnich. Region jest przecięty doliną górnego Wisłoka oraz Osławy. Gospodarkę leśną na tym obszarze prowadzą: Nadleśnictwo Brzozów, Rymanów i Lesko[1].

Miejsca historyczne

Pogórze zasiedlone było już od czasów starożytnych – wykopaliska archeologiczne potwierdzają ślady kultury przeworskiej z II wieku n.e. Na terenie miejscowości Prusiek odkryto pierwsze cmentarzysko kultury przeworskiej w Karpatach, datowane na drugą połowę II wieku n.e. Prace wykopaliskowe prowadzone od 2000 roku ujawniły, że ludność, do której należało cmentarzysko, posiadała powiązania z wschodnią strefą kultury przeworskiej. Chronologicznie znaleziska z Prusieka są zgodne z przekazem Klaudiusza Ptolemeusza, mówiącym o przenikaniu pewnych grup Wandalów – Lakringów, Hasdingów[uwaga 1] i Wiktofalów na południe, na tereny dorzecza górnej Cisy[uwaga 2]. Można przypuszczać, że część ludności kultury przeworskiej stanowili Wandalowie, którzy na pewien czas w drodze na południe zasiedlali te tereny i założyli swą nekropolię w Prusieku[2][3], W miejscu największego przewężania Sanu, gdzie krzyżują się granice Pogórza Bukowskiego i Kotliny Sanockiej, przy ujściu Sanoczka do Sanu, u podnóża Gór Słonnych znajduje się drugie najstarsze wielokulturowe stanowisko archeologiczne w południowo-wschodniej Polsce tzw. Horodyszcze[4].

Po dawnej architekturze obronnej historycznej ziemi sanockiej na tym terenie zachowały się ślady zamków i dworów obronnych m.in. Sobień, Lesko, Sanok, Nowotaniec, Płonna i Zboiska.

Zespół folklorystyczny ze wsi Mokre w strojach łemkowskich

W okresie I wojny światowej od 8 do 10 maja 1915 Pogórze było miejscem krwawych walk oddziałów, stron konfliktu. Rzeka Wisłok w górnym biegu na odcinku od Odrzechowej do Beska stanowiła linię oporu wojsk rosyjskich (m.in. kozaków dońskich) przed nacierającymi od zachodu pułkami austriacko-niemieckimi. W nocy z 9 na 10 maja pułki bośniackie usiłowały kilkakrotnie sforsować Wisłok w Besku, w miejscu gdzie rzeka płynie głębokim jarem[5]. Cmentarz i pomnik upamiętniający ofiary wydarzeń z lat I wojny światowej znajduje się w Bukowsku.

We wrześniu 1944 podczas operacji dukielskiej na Pogórzu Bukowskim toczyły się ciężkie walki pomiędzy niemieckimi 96 i 68 dywizjami piechoty XXIV korpusu pancernego a radzieckim 67 korpusem piechoty oraz 167 i 129 korpusem strzelców 107 dywizji piechoty, nacierającymi od wschodu. Dowództwa zgrupowania wojsk niemieckich Generalleutnanta Richarda Wirtza znajdowało się w Bukowsku, natomiast Generalleutnanta Paula Scheuerpfluga w Woli Sękowej. Działały tu też m.in. oddziały partyzanckie Adama Winogrodzkiego z Poraża i Antoniego Żubryda z Niebieszczan.

Dojrzewające czerwone winogrona – uprawiane w przydomowych pogórzańskich sadach[6]. 30 sierpnia 2008

Etnografia Pogórza

Obok takich miejscowości jak Bukowsko, Nowotaniec, Nagórzany czy Niebieszczany Pogórze do Operacji „Wisła” leżało na terenach południowego pograniczna kulturowego poza zasięgiem zwartego osadnictwa polskiego (wyspa językowa), otoczone wsiami z dominującą przewagą ludności rusińskiej[7]. Ludność polska posługiwała się dialektem sanockim[8], będącym gwarowym wariantem dialektu małopolskiego[9].

Do 1946 większość Pogórza zamieszkana była przez rusińskich Łemków. „Gdzie ich nazywano (1851), albo Sanockimi Góralami, albo też Lemkami, od przysłówka Lem, który używają, a który odpowiada co do znaczenia przysłówkowi „tylko”. Właśnie wśród tych Górali Sanockich czyli jak ich zwać chcą Lemków, leży ponad Osławą trzy wioski w niewielkiej odległości od siebie, gdzie w jednej mówią ludzie „Lem” w drugiej „Nem” w trzeciej „Łeż”, tem samym tedy prawem można by ich nazywać Lemkami, Memkami, i Łeżkami”[10]. Rozproszone enklawy tej grupy etnicznej pozostały w dorzeczu Osławy m.in. w Mokrem, Szczawnem i Komańczy.

Pogórze Bukowskie od połowy XI wieku leżało na zachodnim pograniczu ziem Rusi Czerwonej, wraz z którą w 1340 zostało przyłączone do Królestwa Polskiego. Ziemie te po kolejnych najazdach tatarskich od XIII do XIV wieku pozostawały praktycznie niezamieszkane. Do ich kolonizacji na prawie wołoskim oraz polskim, prowadzonej głównie przez rody Balów i Herburtów, doszło dopiero na przełomie XIV i XV wieku. Osadnictwo wołoskie dało początek zamieszkującym te tereny grupom etnicznym wschodniosłowiańskiej proweniencji: Łemkom i Dolinianom obok których ukształtowała się również grupa polskich Pogórzan, w dawnej literaturze zwana Głuchoniemcami[11]

W 1946 w okresie nasilonych walk ze zbrojną partyzantką ukraińską całkowitemu zniszczeniu uległo kilkanaście wsi polskich i ukraińskich leżących na obszarze Pogórza. W nocy z 4 na 5 kwietnia[12][13], sotnie UPA dokonały największego napadu na polskie miejscowości – Bukowsko oraz okoliczne wsie. Upowcy spalili wówczas większość budynków Bukowska, z których ocalał tylko kościół i kilka domów mieszkalnych. Ogółem banderowcy spalili tej nocy 420 zabudowań w Bukowsku, 125 domów w sąsiednim Nowotańcu i 110 budynków mieszkalnych w Nagórzanach, dach nad głową straciło w tym dniu ponad 3500 osób.

W roku 1947 w wyniku działań podjętych przez władze państwowe w ramach Akcji „Wisła” opuszczonych zostało kilkanaście wsi ukraińskich, łemkowskich i doliniańskich, po który pozostały do dziś ślady cmentarzy wiejskich, oraz cerkwiska. W latach 60. XX wieku wiele tych wsi np. Wola Piotrowa zostało ponownie zasiedlonych m.in. przez osadników ze Śląska Cieszyńskiego.

Architektura

Pozostałości dawnej zabudowy dworskiej m.in. ; murowane parterowe dwory z XIX wieku w miejscowościach Tarnawa Górna, Markowce, Poraż, Wola Postołowa, Czaszyn (ruiny dworu zniszczonego w roku 1915), pozostałości parków dworskich w Woli Sękowej, Pisarowcach, Pielni, Pobiednie, Nadolanach i Zboiskach. Nad Sanem, na granicy Pogórza i Gór Słonnych znajduje się zamczysko Sobień.

Miejscowości

Historia gospodarki

Pogórze Bukowskie jest jednym z najstarszych ośrodków górnictwa naftowego na świecie, kopalnie ropy naftowej istniały w takich miejscowościach jak Tokarnia, Morochów czy Mokre przed rokiem 1884.

W roku 1874 została ukończona linia kolejowa biegnąca przez Pogórze od Przełęczy Łupkowskiej znana jako Pierwsza Węgiersko-Galicyjska Kolej Żelazna. Stacje kolejowe znajdowały się w Komańczy, Szczawnem, Mokrem i Czaszynie oraz stacja węzłowa w Zagórzu. Łączyła ona prowincje Austro-Węgier leżące po dwóch stronach łańcucha karpackiego – Galicję i Węgry. Linia początkowo była jednotorowa (od 1896 r. – dwutorowa).

W Zarszynie oraz wsi Odrzechowa rozwinęła się hodowla bydła simentalskiego sprowadzonego ze Szwajcarii ponad 150 lat remu.

Krajowa Wystawa Bydła Simentalskiego oraz Regionalny Championat Konia Huculskiego

Międzynarodowa impreza organizowana rokrocznie od roku 2000 w ramach cyklu „Pożegnanie lata”. Miejsce wystawy znajduje się w dolinie Wisłoka, gdzie rzeka tworzy zakole pod wysokim urwiskiem, pomiędzy wsiami Pastwiska i Puławy Dolne. Wystawcami zwierząt są głównie hodowcy z południowych powiatów województwa podkarpackiego. Wśród odwiedzających największą grupę stanowią Niemcy, Czesi, Słowacy i Węgrzy. Gośćmi wystawy w roku 2008 byli m.in. pochodzący z Odrzechowej prezes Polskiego Związku Hodowców Koni dr. inż. Władysław Brejta oraz dr Josef Kočera – dyrektor Federacji Hodowców Bydła Simentalskiego w Republice Czeskiej, który pełnił również funkcję głównego sędziego zawodów; poseł Jan Bury, Eugeniusz Kłopotek, marszałek województwa podkarpackiego, sanocki starosta powiatowy oraz wojewoda podkarpacki i wielu innych. Wystawie towarzyszy pokaz najnowszych maszyn i urządzeń rolniczych.

Rezerwaty i parki przyrodnicze

Na pogórzu Bukowskim leżą Jaśliski Park Krajobrazowy oraz rezerwaty przyrody:

Turystyka

Rzeka San w Załużu, rozdziela Pogórze Bukowskie od Gór Słonnych

Przez Pogórze przebiega rowerowy i pieszy szlak śladami dobrego wojaka Szwejka. Ponadto prowadzą tędy szlaki piesze:

W Karlikowie, Puławach Górnych działają wyciągi narciarskie.

Przez Pogórze przebiega Europejski długodystansowy szlak pieszy E8.

Gospodarstwa agroturystyczne istnieją w miejscowościach Puławy, Tokarnia, Nagórzany, Nadolany, Nowotaniec, Bukowsko, Wola Sękowa, Wola Piotrowa, Karlików, Płonna, Szczawne, Rzepedź, Lesko, Zagórz, Poraż, Wysoczany, Zboiska, Pobiedno, Lesko, Kulaszne, Wysoczany, Czaszyn.

Grupy etnograficzne

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Wandalowie-Hasdingowie, kojarzeni ze wschodnią strefą kultury przeworskiej (głównie Mazowsze i Lubelszczyzna), opuścili w końcu II wieku n.e. zamieszkiwane dotąd tereny i przemieścili się na południe (górna Cisa, nad granicą dacką notowani od lat 70.) i południowy wschód). Prawdopodobnym powodem przesunięć etnicznych były ruchy ludnościowe na obszarach, na których lokalizuje się m.in. plemiona Gotów i Gepidów (głównie Pomorze). Ruchy te, zwane wędrówką „ludów gockich”, miały odbicie w zmianach obszaru występowania elementów kultury wielbarskiej. Duża aktywność środkowoeuropejskich ludów barbarzyńskich znalazła swój wyraz w atakach na północny limes rzymski i wojnach markomańskich.
  2. ↑ W czasie wywołanej najazdem Hunów (od 375 r.) wędrówki ludów część Wandalów (Hasdingowie) sprzymierzyła się z irańskojęzycznym ludem Alanów i dotarła na obszary między Dunajem i Cisą.

Przypisy

  1. ↑ Nadleśnictwo Brzozów. [dostęp 2008-09-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-06-11)].
  2. ↑ „Na szczególną uwagę zasługują wyniki najnowszych badań, realizowanych od 2004 roku przez dr Judytę Rodzińską-Nowak i mgr Joannę Zagórską-Telegę na ciałopalnym cmentarzysku ludności kultury przeworskiej w Prusieku (stanowisko 25), zlokalizowanym na południe od Sanoka, na Pogórzu Bukowskim. Należy zaznaczyć, iż polskie Karpaty uchodziły do tej pory za obszar pozbawiony zasadniczo znalezisk materiałów sepulkralnych, które można by z całą pewnością datować na okres wpływów rzymskich.” [w:] Renata Madyda-Legutko. Instytut Archeologii UJ. Badania nad osadnictwem z okresu wpływów rzymskich w polskich Karpatach. 2005
  3. ↑ Rocznik Przemyski, t. 43, z. 2 Archeologia, Przemyśl 2007. Renata Madyda-Legutko. Wyniki dalszych badań na cmentarzysku kultury przeworskiej w Prusieku stan. 25, pow. Sanok
  4. ↑ „Okres przedrzymski i rzymski : Obszar Polski południowo-wschodniej, ściślej jego południowa część, jest jednym z 4 w skali całego kraju, gdzie mamy do czynienia z enklawą osadnictwa celtyckiego. Jest ono datowane na III-I wiek p.n.e. W czasach odpowiadających okresowi rzymskiemu (wraz z okresem wędrówek ludów – I-V wiek) notujemy tutaj stanowiska zbliżone do znanych z Polski centralnej i innych części Małopolski, a także wskazujące na odrębność kulturową związaną z ludami południowymi (Dakowie). Stanowiska tego etapu występują najliczniej w strefie lessów, w Dołach Jasielsko-Sanockich oraz w strefie wielkodolinnej. Znaleziska z tego czasu należą do najbardziej efektownych w całych pradziejach, szczególnie pochodzące z cmentarzysk (Prusiek, Radawa, Trójczyce, Kopki – liczne przykłady elementów uzbrojenia, narzędzi, ozdoby). Ważną cechą jest obecność licznych importów południowych („rzymskich”), z których najliczniej występują monety (nie zawsze są one traktowane jako znaleziska archeologiczne ze względu na wartość numizmatyczną, co niewątpliwie zubaża zasób naszych źródeł ).”
  5. ↑ [w:] Józef Stachowicz. Miniony czas. strona 36.
  6. ↑ „W XIV wieku wino – również to produkowane na ziemiach polskich – stało się ważnym artykułem handlowym a uprawą winorośli zajęli się głównie mieszczanie. W tym czasie osadnicy niemieccy rozwinęli uprawy winorośli w okolicach Krosna. Dokument lokacyjny z 1389 roku wspomina o winnicach należących do mieszczan przemyskich.” [w:]Wojciech Bosak. Jasło 2004. „Uprawa winorośli i winiarstwo w małym gospodarstwie na Podkarpaciu”
  7. ↑ „[...] Lobentanz-Nowotaniec i wiele innych, jak wreszcie i spora ilość nazwisk niemieckich spotykana w wioskach noszących dziś nazwy polskie. Śladem tego osadnictwa są wyspy polskie wśród elementu ruskiego, których część była polska od początku np. Niebieszczany, część zaś pochodziła ze spolonizowanych osad niemieckich Poraż, Nowotaniec i szereg innych [...]” [w:] Roman Reinfuss, Jan Piotr Dekowski, Olga Gajkowa. Prace i materiały etnograficzne. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze. 1948. s. 121–122, op. cit. Władysław Sarna. Opis powiatu krośnieńskiego pod względem geograficzno-historycznym. 1898. (reprint) ISBN 83-87282-21-9, rok: 2004
  8. ↑ „W dialekcie małopolskim występują według Pola – trzy „odcienie”: sandomierski, lubeski, i czerwono-ruski (sanocki). Ów dialekt autor rozprawki uważa za najbardziej urozmaicony ...” [w:] Uniwersytet Wrocławski. Kształcenie językowe, t. 1–4, s. 67;„na północ od Łemkowszczyzny, na południowo-zachodnim skraju gwar nadsańskich” [w:] Slavia Orientalis. t. 14, 1965. s. 247.
  9. ↑ „W dialekcie sanockim spotyka się wymowę z „n” podwójnym, a więc „Góry Słonne”, jak w innych przymiotnikach, wymawianych tutaj: „szklanny”, a nawet „drzewianny””. [w:] Towarzystwo Literackie imienia Adama Mickiewicza, Instytut Badań Literackich PAN. Pamiętnik literacki, t. 95, nr 1–2, 2004. s. 106
  10. ↑ Wincenty Pol. Rzut oka na północne stoki Karpat. Kraków. 1851 s. 127
  11. ↑ W późnym średniowieczu obszar Dołów został skolonizowany przez napływową ludność niemiecką, którą na Pogórzu osadzali władcy polscy. W roku 1632 Szymon Starowolski w dziele Polonia: zanotował „Następnie idzie Łańcut (...) i Rzeszów (...) ; mleka tu i płócien lnianych wielka jest zwykle obfitość, ponieważ wioski na całym tym obszarze zamieszkują potomkowie niemieckiego plemienia, wzięci na jakiejś wojnie przez Kazimierza Wielkiego, króla Polski, lub sprowadzeni z Saksonii, z dziećmi i żonami, aż w te okolice. Ci przeto o bydło i uprawę lnu troszczą się wielce i w porze jarmarków tak do innych okolicznych miast wymieniane towary zwożą na sprzedaż, jak przede wszystkim do Rzeszowa i Jarosławia” Szymon Starowolski. Polska albo opisanie położenia Królestwa Polskiego. Kraków. 1976. [przekład A. Piskadło], pisze o tym również m.in. Wincenty Pol; „Na obszarze Wisłoki uderza nas fakt inny; całą tę okolicę, którą obszar Wisłoki, Ropy, Jasły, Jasełki i średniego Wisłoka zajmuje, osiedli tak zwani Głuchoniemcy od dołów Sanockich począwszy, to jest od okolicy Komborni, Haczowa, Trześniowa aż po Grybowski dział: Gorlice, Szymbark i Ropę od wschodu na zachód, ku północy aż po ziemię Pilźniańską, która jest już ziemią województwa Sandomierskiego. Cała okolica Głuchoniemców jest nowo-siedlinami Sasów; jakoż strój przechowali ten sam co węgierscy i siedmiogrodzcy Sasi. Niektóre okolice są osiadłe przez Szwedów, ale cały ten lud mówi dzisiaj na Głuchoniemcach najczystszą mową polską dijalektu małopolskiego, i lubo z postaci odmienny i aż dotąd Głuchoniemcami zwany, nie zachował ani w mowie ani w obyczajach śladów pierwotnego swego pochodzenia, tylko że rolnictwo stoi tu na wyższym stopniu, a tkactwo jest powołaniem i głównie domowem zajęciem tego rodu”. Wincenty Pol. Historyczny obszar Polski rzecz o dijalektach mowy polskiej. Kraków 1869.
  12. ↑ Artur Bata, „Bieszczady – Szlakiem walk z bandami UPA”. KAW 1984. s. 60
  13. ↑ Szczepan Siekierka, Henryk Komański, Krzysztof Bulzacki, Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na Polakach w województwie lwowskim 1939–1947, Wrocław: Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów, 2006, s. 938–941, ISBN 83-85865-17-9, OCLC 77512897.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.