Piotr Zaremba
Ilustracja
Wizerunek Piotra Zaremby na poświęconej mu tablicy na gmachu UM Szczecin
Data i miejsce urodzenia

10 czerwca 1910
Heidelberg

Data i miejsce śmierci

8 października 1993
Szczecin

Prezydent Szczecina
Okres

od 28 kwietnia / 5 lipca 1945
do 7 czerwca 1950

Poprzednik

brak
Burmistrzem Dystryktu IV Stettin-Zabelsdorf był od 8 maja do 5 lipca 1945 Erich Wiesner

Następca

Stanisław Germałowicz, przewodniczący Prezydium Miejskiej Rady Narodowej.
Stanowiska Prezydentów Miast w roku 1950 zlikwidowano.

podpis
Odznaczenia
Order Budowniczych Polski Ludowej Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Order Sztandaru Pracy II klasy

Piotr Zaremba (ur. 10 czerwca 1910 w Heidelbergu, zm. 8 października 1993 w Szczecinie) – polski urbanista, współtwórca polskiej szkoły planowania przestrzennego, pierwszy polski prezydent Szczecina (1945–1950), prof. dr inż. dróg i mostów, inicjator utworzenia Szkoły Inżynierskiej w Szczecinie związany z Wydziałem Budownictwa i Architektury Politechniki Szczecińskiej, współorganizator Uniwersytetu Szczecińskiego, członek rzeczywisty PAN. Budowniczy Polski Ludowej.

Życiorys

Petersburg, Warszawa, Poznań, Lwów (1910–1939)

Matka Piotra Zaremby, Nadzieja Jadwiga von Herwarth[uwaga 1], była Niemką. Ojciec (również Piotr), potomek szlacheckiego patriotycznego rodu Zarembów, osiadłego w Wielkopolsce już w XIII wieku (zob. Arkembold Zaremba, Andrzej Zaremba, Józef Zaremba, Marcin Zaremba) – przed wybuchem I wojny światowej służył w armii carskiej jako oficer, a później był dyrektorem banku w Moskwie. Członkowie rodziny brali udział w walkach o wyzwolenie Polski. Podpułkownik Piotr Zaremba (senior) był adiutantem, osobistym sekretarzem i przyjacielem gen. Hallera. Wraz z nim w 1918 roku odpłynął z Murmańska do Anglii[1][2][uwaga 2]. Do Polski przybył wraz z Armią Błękitną[1]. W Warszawie spotkał się z żoną, która przyjechała tam z Petersburga z dwoma synami – Piotrem i Pawłem[uwaga 3] – w roku 1917[1].

Piotr Zaremba (junior) ukończył w Warszawie szkołę powszechną. Od 1926 roku kontynuował naukę w Poznaniu, gdzie rodzina musiała się wówczas przenieść. Był uczniem I Liceum im. Karola Marcinkowskiego (jego kolegą był Jerzy Waldorff i Kazimierz Flatau). Już wówczas przejawiał zainteresowania filatelistyką i planami miast (rysował plany miast istniejących i wymyślanych)[1]. W latach 1930–1934 studiował na Wydziale Inżynierii Lądowej i Wodnej Politechniki Lwowskiej[1][2][3]. We Lwowie odbył też szkolenie wojskowe. Przebywał na stażach zawodowych we Francji i w Anglii[2].

Zmiany terytorialne po II wojnie światowej z punktu widzenia Polski – jeden z efektów porozumień wielkiej trójki w sprawie powojennego porządku światowego po pokonaniu państw Osi. Przebieg granicy między strefą wpływów ZSRR i Zachodu (głównie GB i USA) długo nie był uzgodniony[4][5].

W latach 1934–1939 pracował zawodowo w Poznaniu jako projektant i kierownik pracowni obrony cywilnej m. Poznania[2][6]. Utrzymywał kontakty z przedstawicielami endecji, zainteresowanymi poszerzeniem dostępu Polski do morza, m.in. z Eugeniuszem Kwiatkowskim[uwaga 4][2].

Poznań pod okupacją (1939–1945)

1 września 1939 został zastępcą komendanta obrony przeciwlotniczej[uwaga 5]. W Poznaniu przebywał przez cały okres okupacji niemieckiej[2][3]. Pracował m.in. fizycznie w Zarządzie Zieleni Miejskiej oraz jako robotnik budowlany. Był też kreślarzem w niemieckiej firmie budowlanej[2][6]. Brał udział w opracowywaniu projektu rozbudowy poznańskiej Malty. Współpracował z Armią Krajową – w konspiracji prowadził badania, związane z możliwością przejęcia przez Polskę ujścia Odry, m.in. studiując Atlas Słowiańszczyzny Zachodniej księdza Stanisława Koziorowskiego[7][8][9] oraz szczeciński Pommersche Zeitung, który prenumerował od 1941 roku. W 1942 roku odwiedził i oglądał Szczecin[1][2].

Luty-kwiecień 1945 roku

Walki między wojskami radzieckimi i niemieckimi o Poznań zakończyły się 23 lutego 1945 roku. Piotr Zaremba był do kwietnia tegoż roku, kolejno: wicedyrektorem Wydziału Technicznego Zarządu Miejskiego w Poznaniu i dyrektorem Biura Planowania Regionalnego Pomorza Zachodniego[6]. Już w lutym roku wypełnił ankietę, w której zadeklarował wyjazd na tereny przyłączone do Polski; wpisał: „Gdańsk bądź inny port, np. Szczecin” (podobny zamiar wyraził w 1943 roku, w rozmowie ze znajomym architektem Stanisławem Kirkinem. Uważał, że zagospodarowanie „Ziem Odzyskanych” jest dużym nowym wyzwaniem dla urbanisty[2][4].

Będąc 24 i 25 marca w Warszawie, w sprawach związanych z planami utworzenia w Poznaniu uczelni technicznej, odwiedził Biuro Ziem Zachodnich oraz Biuro Planowania i Odbudowy przy Prezydium Rady Ministrów Rządu Tymczasowego, gdzie zgłosił chęć objęcia placówki związanej z „planowaniem regionalnym”. 28 marca został „delegatem Biura Planowania i Odbudowy na rejon Pomorza Szczecińskiego”. Na początku kwietnia organizował w Poznaniu grupę fachowców, chętnych do obsadzenia placówek polskiej administracji w powiatach tego rejonu. Ekipa wyjechała do Piły – pierwszej siedziby władz rejonu – 16 kwietnia wraz z Leonardem Borkowiczem, nowo powołanym Pełnomocnikiem Rządu na Pomorze Zachodnie[uwaga 6].

Po przybyciu do Piły szybko zorientował się, że w obwodowych biurach techniczno-budowlanych brakuje kadr. Poszukując w Poznaniu dodatkowych fachowców usłyszał 27 kwietnia nadawany przez głośnik komunikat Radzieckiego Biura Informacyjnego: Szczecin został zajęty przez Armię Czerwoną (65 Armia pod dowództwem gen. Pawła Batowa, zob. historia Szczecina po II wojnie światowej). U zastępcy Pełnomocnika Rządu (przebywającego w tym dniu w Warszawie) znajdowała się już pilna depesza radiotelegraficzna:

Warszawa, 27 kwietnia 1945 roku
Zastępca Pełnomocnika Rządu R.P. przy 1 Białoruskim Froncie,
kapitan Jaśkiewicz Wiktor
 Niezwłocznie obsadzić zdobyty Szczecin, mianować prezydenta miasta, sformować zarząd miejski, przygotować kwatery dla Urzędu Wojewódzkiego. Borkowicz

Otrzymał propozycję zajęcia stanowiska prezydenta. Wyraził zgodę i wraz z kpt. Jaśkiewiczem wyruszył w drogę przez Piłę do Szczecina[2].

Szczecin

Granica dawnej prowincji Pomorze i dzisiejszy przebieg granicy polsko-niemieckiej.

W okresie, gdy Piotr Zaremba objął funkcję prezydenta Szczecina (rok 1945) „granica polsko-niemiecka” nie istniała[uwaga 7]. Była zmienną linią, oddzielającą ziemie nazywane „oddanymi pod administrację” powojennej Polsce od radzieckiej strefy okupacyjnej w Niemczech. Jej przebieg wytyczano z udziałem aliantów zachodnich. W Szczecinie istniał równocześnie zarząd polski (popierany przez ZSRR) i niemiecki (popierany przez aliantów zachodnich)[uwaga 8].

Pierwszy prezydent miasta (1945–1950)

Wytyczanie granicy

28 kwietnia 1945 roku, po noclegu w Pile, kpt. W. Jaśkiewicz i inż. P. Zaremba wyjechali do Szczecina samochodem z biało-czerwonym proporczykiem. Z prawobrzeża prowadziły do miasta mosty pontonowe nad Odrą Wschodnią i Zachodnią oraz drewniane mosty na palach, główne drogi były w wielu miejscach zaminowane, podmokłe pobocza – zniszczone. Zaremba zanotował m.in.:

Jedziemy jako pierwsi przedstawiciele władz polskich. Defekt w trzęsawisku – rura wydechowa zaczepiła o gałąź. Popychamy. Dalej jazda drogą drewnianą, znów wjazd na szosę. Jeszcze jeden strzaskany most. Zasieki – jedziemy „na ciepło” zaraz za frontem. Objazd lejów bombowych. Pierwsze domy Szczecina.

„Pierwsi przedstawiciele władz polskich” byli zdziwieni, że miasto było wyludnione. Nie wiedzieli, że Niemcy przygotowywali przekształcenie miasta w twierdzę – wszystkim mieszkańcom nakazano opuszczenie Szczecina, tworzono nowe magazyny materiałów wybuchowych, nie wszystkie oddziały niemieckiej armii zostały wycofane (pozostawiono m.in. grupy, których zadaniem było podpalanie miasta, kontynuacja niszczenia obiektów portowych itp.)[11][12]. Z ponad 300 tysięcy mieszkańców wśród ruin Szczecina zostało tylko ok. 6 tysięcy, wśród nich komuniści, ukrywający się przed nazistami w oczekiwaniu na nadejście Armii Czerwonej. Między nimi był Erich Wiesner, który w następnych miesiącach (oficjalnie do 5 lipca 1945) kierował administracją północnych i zachodnich dzielnic miasta, wówczas nienależących do Polski (niem. Stettiner Stadtverwaltung, Szczeciński Zarząd Miejski)[2][13][5].

Prezydent Piotr Zaremba podczas przemówienia w Poznaniu 13 maja 1945 zachęca Wielkopolan do osiedlania się w Szczecinie

Przejeżdżając przez „opustoszałą podmiejską wieś Gumieńce” (zob. Gumieńce jako jednostka administracyjna Szczecina) spotkali grupę Polaków z biało-czerwoną chorągwią, wędrujących do kraju z Pasewalku, gdzie przebywali na robotach przymusowych. Z wielkim zaskoczeniem przyjęli informację o celu podróży spotkanych rodaków, i że najbliższa siedziba polskich władz jest już bardzo blisko – w Stargardzie[uwaga 9][11].

Brama Portowa w Szczecinie w 1945 roku z napisem Witamy rząd jedności narodowej

Korzystając z planu miasta, zamieszczonego na kartce wyrwanej z niemieckiej encyklopedii, z trudem odszukali zachowany historyczny gmach dawnej Rejencji szczecińskiej przy Hakenterrasse (Tarasy Hakena, zob. Hermann Haken, Wały Chrobrego, budynek Urzędu Wojewódzkiego), 25 kwietnia opuszczony przez ostatniego gauleitera Szczecina i Pomorza Schwedego-Coburga[12]. Uznali, że jest to budynek odpowiedni na siedzibę polskich władz. Z trudem odszukali siedzibę wojennego komendanta miasta przy ul. Małopolskiej 15. Oczekiwał ich płk. Aleksandr A. Fiedotow[14], przebywający w Szczecinie od kilku godzin[11].

A.A. Fiedotow wyraził zdziwienie z powodu przyjazdu jednego cywila z oficerem – spodziewał się silnego oddziału milicji, kilku plutonów straży pożarnej i fachowców do obejmowania urządzeń komunalnych. Poinformował też przybyłych o meldunkach, że w mieście znajdują się luźne grupy Polaków, uwolnionych wcześniej z pobliskich obozów. Piotr Zaremba oficjalnie oświadczył (przedstawiając pisma uwierzytelniające), że od tej chwili – od 28 kwietnia 1945 roku, godzina 1415 – władzę cywilną w Szczecinie obejmują władze polskie, działające w imieniu pełnomocnika rządu na okręg Pomorza Zachodniego. Wspólnie ustalono, że władze polskie zajmują trzy gmachy przy Hakenterrasse – późniejsze budynki Urzędu Wojewódzkiego, Muzeum Pomorza Zachodniego i Wyższej Szkoły Morskiej (poza nimi – zachowany gmach przy ulicy Małopolskiej, przeznaczony dla polskich organów bezpieczeństwa[15])[11]. Piotr Zaremba przyjechał do Szczecina ponownie 30 kwietnia, tym razem z kilkudziesięcioosobową ekipą. Z tego dnia pochodzi pierwszy urzędowy dokument[16]:

Fotokopia raportu wysłanego ze Szczecina 30 kwietnia 1945 r.

Dziś o godz. 815 wciągnięto flagę polską
na gmachu Urzędu Pełnomocnika Rządu Rzeczypospolitej w Szczecinie
inż. Piotr Zaremba
tymcz. Prezydent m. Szczecina

Dokument – napisany ręcznie – jest opatrzony godłem państwowym. Datę poprzedza wymowna informacja o miejscu jego wydania – wydrukowany napis „Piła” został ręcznie skreślony. Ponad nim napisano „Szczecin”. Nad pieczęcią o treści „inż. Piotr Zaremba, Prezydent m. Szczecina” ręcznie dopisano „tymcz. prezydent Miasta Szczecina”.

Fragment pierwszego numeru, pierwszej polskiej gazety w Szczecinie

Oficjalnie pilski urząd wojewódzki[uwaga 10] przeniósł się na lewy brzeg Odry 8 maja, wraz z przyjazdem do miasta ppłk Leonarda Borkowicza[uwaga 11]. W pierwszym numerze „Wiadomości Szczecińskich”[uwaga 12], który wydano 9 lipca 1945[uwaga 13] – po krymskiej konferencji wielkiej trójki, lecz przed rozpoczęciem konferencji poczdamskiej (zob. stanowisko polskich władz) – zamieszczono odezwę[20]

Polacy!
Nasz wysiłek, nasza praca i trudy nie poszły na marne. W dniu 6 VII br. nastąpiło objęcie miasta Szczecina przez Rzeczpospolitą Polską. Szczecin jest polski! Tym większy zapał, tym większy entuzjazm winien nam wszystkim odtąd przyświecać w pracy nad utrwaleniem potęgi Rzeczypospolitej na Jej zachodnich rubieżach. Wszystkie nasze siły, nasze myśli i czyny winny być zespolone w tej historycznej chwili. Liczę na gotowość wszystkich do pracy nad zwiększeniem potęgi Rzeczypospolitej Polskiej.
Niech żyje Rzeczpospolita Polska i Polski Szczecin! Niech żyje Rząd Jedności Narodowej.
inż. Piotr Zaremba, Prezydent Miasta Szczecina

Okólnik z 9 lipca 1945, podpisany przez Piotra Zarembę, o przejęciu Zarządu Miejskiego przez władze polskie

W Poczdamie wschodnia granica Niemiec nie została ostatecznie ustalona – pozostał niepewny nie tylko los ziem, leżących po zachodniej stronie Odry, lecz całej „granicy na Odrze i Nysie”[18][uwaga 14]. Na konferencji nie podjęto decyzji dotyczących „ziem oddanych pod polską administrację”, w tym Szczecina – miały być podjęte na planowanej konferencji pokojowej, która nie odbyła się. O wytyczeniu granicy polsko-niemieckiej na zachód od Szczecina i Świnoujścia zdecydował Stalin. Dokument o delimitacji granicy – niezgodnie z prawdą powołujący się na „ustalenia konferencji poczdamskiej” – podpisali 21 września 1945 roku w Schwerin[18]:

Winston Churchill dostrzegł w tym początek żelaznej kurtyny[18].

1
A
B
3
C
A. kwiecień 1946 roku – Defilada wojskowa w czasie zlotu „Trzymamy Straż Nad Odrą” (część wystawy historycznych fotografii w szczecińskiej Różance, 2015)
B. 20 kwietnia 1947 – Uroczystości Tygodnia Ziem Zachodnich w Szczecinie; lotnisko Dąbie; powitanie wicepremiera i ministra Ziem Odzyskanych Władysława Gomułki (tyłem) przez wojewodę szczecińskiego Leonarda Borkowicza (z lewej), i prezydenta miasta inż. Piotr Zaremba (z prawej)
C – Piotr Zaremba (po prawej) i Leonard Borkowicz (kadr z filmu Andrzeja Androchowicza pt. „Pełnomocnik rządu”)
Działania Zarządu Miasta w „Kopalni Szczecin”
Propagandowe hasło „Cały naród buduje swoją stolicę” było narzędziem nacisku, aby uznać Szczecin, zbombardowany w roku 1944, za dostawcę cegieł dla odbudowywanej Warszawy
Piotr Zaremba starał się ochraniać i odnawiać zabytki miasta, jednak planował rezygnację z odtwarzania XIX-wiecznej zabudowy nabrzeża Odry na rzecz realizacji perspektywicznej wizji urbanistycznej (odsłonięcie zabytków, otwarcie widoku na Odrę i port).

Tymczasowa Rada Miejska obradowała początkowo w byłej sali sejmu niemieckiej prowincji pomorskiej, w jednym ze skrzydeł dzisiejszego budynku Urzędu Miasta (późniejszej sali Filharmonii Szczecińskiej). Protokoły posiedzeń sporządzała Janina Szczycińska, pisząc na niemieckiej maszynie do pisania, na odwrocie dokumentów hitlerowskiego gauleitera Schwedego-Coburga. Zachował się m.in. protokół z posiedzenia w 1946 roku, w czasie którego prezydent Zaremba (wchodził w skład rady jako „bezpartyjny”) wyliczał wydatki miasta: „500 tysięcy na usunięcie ruin domów grożących zawaleniem, 100 tysięcy na remont zniszczonych słupów tramwajowych i usunięcie zwisających przewodów, 800 tysięcy na usunięcie powalonych drzew i ekshumacje wojennych mogił w centrum miasta, a 300 tysięcy na usunięcie zapór przeciwczołgowych i zwalonych pomników niemieckich”. W protokołach znajdują się też różnorodne wzmianki o codziennych szczecińskich problemach, np. o zbiorach w muzeum przy Wałach Chrobrego, które ulegają zniszczeniu lub giną na skutek włamań marynarzy sowieckich i innych „czynników niepowołanych” lub o bardzo niskim poziomie bezpieczeństwa w północnych dzielnicach miasta (np. Stołczyn zamieszkiwało wówczas 11 tysięcy Niemców, ochranianych przez sześciu milicjantów). Przez kilka miesięcy na posiedzenia Rady powracała sprawa jeńców niemieckich, którzy idąc do pracy pod strażą radzieckich żołnierzy śpiewali pieśni hitlerowskie (kilkukrotne interwencje prezydenta i wojewody L. Borkowicza były nieskuteczne)[22]. Dyskutowano również o konieczności zachęcania Polaków (m.in. wielu repatriantów z Wileńszczyzny i innych części Kresów Wschodnich) do osiedlania się na stałe w Szczecinie (atmosfera niepewności granic nie skłaniała do takich decyzji). Bardzo aktywny w tym zakresie był wojewoda Borkowicz, któremu udało się zachęcić do zamieszkania w Szczecinie Konstantego Gałczyńskiego, Jerzego Andrzejewskiego, Edmunda Osmańczyka, Witolda Wirpszę, Franciszka Gila i wielu innych.

Trudnym zadaniem polskiej administracji, działającej pod kierownictwem Piotra Zaremby, była inwentaryzacja zniszczeń miejskiej infrastruktury[23]. Stwierdzono m.in., że zniszczeniu uległy 54 mosty i wiadukty oraz 8,4 tys. budynków (> 60%). Wśród zinwentaryzowanych 6,3 tys. posesji było tylko 32,5% nieuszkodzonych. Niepewność granic sprawiała, że szczecińskie ruiny władze centralne traktowały jako „kopalnię cegieł” dla stolicy i innych miast[18]. Prezydent zabiegał o zmniejszenie obowiązujących dostaw u Stanisława Tołwińskiego (prezydenta Warszawy, swojego przyjaciela), jednak bezskutecznie[24].

Prezydent miasta był równocześnie dyrektorem Biura Planowania Regionalnego, naczelnikiem Wydziału Komunikacyjno-Budowlanego w Urzędzie Pełnomocnika Rządu oraz konsultantem Miejskiej Pracowni Urbanistycznej (1946–1954), Miastoprojektu i Szczecińskiego Przedsiębiorstwa Budownictwa Komunalnego. Podejmował liczne decyzje w sprawach prac rozbiórkowych, biorąc pod uwagę przyszły kształt przestrzenny miasta. Zabiegał o uruchomienie kształcenia kadr dla budownictwa – w 1946 roku współtworzył Wyższą Szkołę Inżynierską (od roku 1955 – Politechnika Szczecińska)[2].

Piotr Zaremba i gen. Jan Mierzycan w drodze na uroczystości grunwaldzkie (15 lipca 1945 r.)
Piotr Zaremba wita Bolesława Bieruta podczas Święta Morza w Szczecinie w 1947 r.

Miarą sukcesów Piotra Zaremby i jego współpracowników z lat 1945–1947 jest m.in. zestawienie faktów[25]:

  • liczba mieszkańców wzrosła z 25 tys. w końcu 1945 roku do 132 000 w końcu 1947
  • liczba dzieci, uczących się w polskich szkołach, wzrosła z 200 we wrześniu 1945 do 9200 we wrześniu 1947
  • w końcu 1947 roku Szczecin mógł czerpać ponad milion m³ wody i uzyskiwać 980 000 m³ gazu z odbudowanej gazowni
  • długość czynnych linii tramwajowych wzrosła z 12 km w końcu 1945 roku do 34 km w 1947 roku

Opinie Prezydenta Szczecina w sprawach dotyczących jego rozwoju nie zawsze były uwzględniane (trudności narastały). Zachowaniu możliwości zarządzania miastem sprzyjało wstąpienie w 1947 roku do PPR (po kongresie Zjednoczeniowym PP i PPS stał się automatycznie członkiem PZPR[2][26]). Mimo że uważano go za „politycznie klasowo obcego”, apolitycznego – za typowego „przedwojennego prezydenta” (określenia z opinii służbowej z 1951 roku) – w latach 1962–1979 był członkiem Komitetu Wojewódzkiego PZPR w Szczecinie[2]. Sojusznikiem Zaremby w staraniach o zachowanie niezależności był Leonard Borkowicz. Ochraniał on prezydenta również przed represjami, grożącymi mu z powodu kontaktów z bratem Pawłem, działaczem antykomunistycznym na Zachodzie[2].

Koncepcje urbanistyczne

Wraz ze szczecińskimi urbanistami Piotr Zaremba opracowywał koncepcje planistyczne, oparte na wiedzy na temat rozwoju wielkich aglomeracji miejskich, takich jak Szanghaj lub Kanton. Realizacja napotykała poważne trudności (władze przyznawały pierwszeństwo takim miastom, jak Warszawa, Gdańsk, Wrocław). Wymieniane są np.[24]:

  • projekt przeprowadzenie estakad ponad portem i wyprowadzenie głównej drogi wjazdowej do miasta w pobliżu stoczni (w oś ulicy Emilii Plater)
  • koncepcja wyburzenia nadodrzańskiej części Starego Miasta i przeprowadzenie jednej z głównych arterii komunikacyjnych wzdłuż Odry (Arteria Nadodrzańska, która miała obsługiwać ruch z Polic w kierunku Gryfina)[25][27]
  • budowa przeprawy mostowej z Nowego Warpna w kierunku wyspy Uznam (ok. 6 km)
  • budowa Szybkiej Kolei Miejskiej od Polic do Stargardu

Koncepcja stworzenia Arterii Nadodrzańskiej do dzisiaj budzi kontrowersje[27][uwaga 15]. Piotr Zaremba wyrażał swoją gorycz z powodu formułowanych brutalnych zarzutów m.in. słowami[25][uwaga 16]

Nie zgadzam się z twierdzeniem, że arteria spowodowała odwrócenie miasta od rzeki. Wręcz przeciwnie szerokie, zadrzewione pasmo bulwaru pozwoli na stworzenie wzdłuż Podzamcza nowej nadrzecznej fasady miasta. […] Nieprawdą jest bym jako prezydent miasta Szczecina powziął decyzję o zrównaniu Podzamcza z ziemią. Twierdzenie, że tym samym miałbym przyczynić się do barbarzyńskiego zniszczenia dzielnicy jest więcej niż nieprawdą – jest zniewagą.

Po latach atmosferę pionierskiego okresu polskiego Szczecina opisywał m.in. Stefan Bratkowski (Wprost 2004) w artykule zatytułowanym Ziemie obiecane. Prawdziwa historia polskich ziem zachodnich[30].

Pionierzy nie rozpamiętywali krzywd, nie było czasu – żyli nowymi zadaniami. PPR-owski wojewoda Szczecina, były major milicji Leonard Borkowicz, popierał wspaniałego pioniera, pierwszego prezydenta Szczecina, urbanistę Piotra Zarembę, sprzyjał idei inżyniera Kędzierskiego, by Odrę uczynić wielkim szlakiem żeglugi śródlądowej (Borkowicza potem odesłano do Pragi, Zarembę w 1950 r. usunięto, Kędzierskiego zamknięto i torturowano).

Stanowisko Prezydenta Miasta zostało zlikwidowane w roku 1950, po wejściu w życie Ustawy z 20 marca 1950 roku o terenowych organach jednolitej władzy państwowej; Dz.U. Nr 14, poz. 130 (zniesienie samorządów terytorialnych, działających początkowo na podstawie dekretu z 23 listopada 1944 roku o organizacji i zakresie działania samorządu terytorialnego; Dz.U. Nr 14, poz. 74)[31].

Po wielu latach Piotr Zaremba pisał[25]:

Władze centralne miały nam za złe, że w 1945 roku samorzutnie zorganizowaliśmy w Szczecinie samorząd miejski oparty na wypróbowanym przed wojną systemie poznańskim – i że tej samorządności broniliśmy do 13 kwietnia 1950, gdy został uchwalony przez Sejm radziecki system administracji miast.

Broniąc szczecińskiego samorządu nie dopuściłem do upaństwowienia przedsiębiorstw miejskich, zarządu budynków mieszkalnych, gospodarstw i lasów miejskich. Sprzeciwiłem się likwidacji miejskiej pracowni urbanistycznej, składnicy map i planów, archiwum miejskiego, miejskiego biura pomiarów, miejskiego zarządu wód i nabrzeży odrzańskich. Miałem w tym pełne poparcie Rady Miejskiej i organizacji społecznych.

Nauczyciel akademicki, naukowiec, współtwórca Politechniki Szczecińskiej

Piotr Zaremba prowadził wykłady na „swojej” uczelni – w szczecińskiej Szkole Inżynierskiej – już od roku 1948. Był zatrudniony jako profesor kontraktowy i kierownik Katedry Budowy Miast i Osiedli do 1952 roku[6][24]. W tymże roku otrzymał stopień doktora na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej[6]. W latach 1953–1960 zajmował stanowisko profesora urbanistyki na Wydziale Architektury Politechniki Wrocławskiej[6].

W okresie od 1953 do 1959 roku wielokrotnie przebywał za granicą, m.in. przez trzy lata w Korei Północnej (kierownik polskiej Grupy Urbanistycznej), Chinach (1954–1956 – wykładowca na Uniwersytecie Tsinghua w Pekinie) i Wietnamie. Jako ceniony w świecie specjalista w dziedzinie urbanistyki współpracował z ONZ i UNESCO[6]. Tytuł profesora nauk technicznych został mu nadany w roku 1954[32].

Do „swojej uczelni” (od roku 1955 – Politechniki Szczecińskiej) Piotr Zaremba wrócił w roku 1960, obejmując funkcję kierownika Katedry Budowy Miast i Osiedli na Wydziale Budownictwa Lądowego i Wodno-Melioracyjnego, w roku 1969 przemianowanym na Wydział Budownictwa i Architektury („reaktywacja architektury”[24])[6][24]. Pełnił tę funkcję do roku 1970. W latach 1971–1980 był dyrektorem Instytutu Architektury i Planowania Przestrzennego[6][uwaga 17]. W roku 1967 został członkiem korespondentem, a w roku 1977 – członkiem rzeczywistym PAN[6].

Zajmował stanowiska[6]:

  • dziekana Wydziału Inżynierii Lądowej i Wodnej (1960–1962 i 1965–1967)
  • rektora Politechniki Szczecińskiej (1962–1965)
  • kierownika Międzynarodowego Podyplomowego Studium Urbanistyki i Planowania Regionalnego (od 1965)

W 1980 roku przeszedł na emeryturę, nie przerwał jednak pracy na uczelni. W kwietniu 1982 został powołany przez Prezesa Rady Ministrów w skład 26-osobowej Konsultacyjnej Rady Gospodarczej pod przewodnictwem prof. Czesława Bobrowskiego[33]. W roku 1985 był przewodniczącym Komitetu Organizacyjnego Uniwersytetu Szczecińskiego[6]. Pełnił funkcję promotora prac doktorskich[32]:

  • 1985–1990 – Suwattan Thadaniti, Zmiany sposobu użytkowania obszarów rolnych na obrzeżu miast dużych na przykładzie Bangkoku,
  • 1989–1991 – Tadeusz Edward Palmowski, Przestrzenne kształtowanie nadmorskich układów osadniczych ze szczególnym uwzględnieniem małych miast portowych

Publikacje

Piotr Zaremba jest autorem ponad 250 opublikowanych prac (książki, artykuły naukowe i popularyzacyjne, monografie i rozprawy), w tym m.in. „Dziennik wydarzeń i dokumenty historyczne. Szczecin 1945 – 1950” (XV tomów, 3077 stron) oraz książki[2]:

  • 1946 – Polska flaga w Szczecinie
  • 1946 – Polski Szczecin. Rys historyczny Pomorza Zachodniego. Chronologiczny przebieg wydarzeń w roku 1945–1946 (wspólnie z Cz. Piskorskim)
  • 1965 – Urbanistyczny rozwój Szczecina (wspólnie z H. Orlińską)
  • 1966 – Pierwszy szczeciński rok 1945
  • 1967 – Problemy przyszłości miast dużych
  • 1970 – Szczecińskie lata 1946–1948
  • 1974 – Szczecińskie lata 1948–1950
  • 1974 – Urbanizacja Polski i środowisko człowieka
  • 1977, 1980 – Wspomnienia prezydenta Szczecina 1945–1950
  • 1980 – Pierwsze poznańskie dni 1945 roku; styczeń–marzec
  • 1986 – Kronika Miasta Szczecina 1984
  • 1986 – Walka o polski Szczecin
  • 1986 – Urban Ecology in Planning
  • 1986 – podręcznik planowania urbanistycznego i regionalnego dla planistów chińskich. Wydanie I w języku chińskim. Ministerstwo Budowy Miast i Osiedli Wiejskich oraz Ochrony Środowiska ChRL. Pekin 1986 (wspólnie z W. Pęskim i P. Zarembą jr)

1996 – Dziennik 1945

Spośród opracowań dotyczących kształtowaniu środowiska zurbanizowanego są wymieniane[2]:

  • 1946 – Planowanie zieleni krajobrazu
  • 1960 – Małe miasto i strefa jego wpływu (wspólnie z A. Morawskim i B. Sekułą)
  • 1962 – Urbanistyka miast portowych
  • 1965 – Urbanistyczny rozwój Szczecina (wspólnie z H. Orlińską)
  • 1967 – Problemy przyszłości miast dużych
  • 1976 – Planowanie przestrzenne w kształtowaniu środowiska zurbanizowanego
  • 1974 – Urbanizacja Polski i środowisko człowieka (wspólnie z W. Pęskim i B. Sekułą)
  • 1976 – Kryteria rozwojowe obszarów nadmorskich Polski (wspólnie z L. Czernikiem, K. Mieszkowską i W. Pęskim)
  • 1981 – City management
  • 1986 – Urban Ecology in Planning
  • 1992 – Moyens d’apaiser le conflicts ecologiques

Odznaczenia i wyróżnienia

Bolesław Bierut dekoruje Piotra Zarembę Orderem Odrodzenia Polski podczas obchodów pierwszej rocznicy wyzwolenia Szczecina

Odznaczony m.in.[26]:

15 listopada 1989 roku Politechnika Poznańska przyznała mu tytuł doktora honoris causa[35].

Wspomnienia i upamiętnienie

Tablica poświęcona Piotrowi Zarembie na gmachu Urzędu Miejskiego w Szczecinie

Żegnając zmarłego metropolita szczecińsko-kamieński, Marian Przykucki powiedział[3]:

… z uczuciem wielkiej wdzięczności dziękujemy Bogu za wszystko, co zrobił świętej pamięci Profesor dla naszego miasta (…). Mimo zwątpień działał, umiał działać (…). Należy wspomnieć wielkie zasługi dla życia intelektualnego miasta (…). Świętej pamięci profesor Piotr Zaremba jest opoką polskości Szczecina.

Imię Piotra Zaremby nosi wybudowana w latach 1978–1996 Trasa Zamkowa w Szczecinie[36].

W roku 1999 pierwszy prezydent polskiego Szczecina zajął pierwszą pozycję na liście „Szczecinianie Stulecia”, stworzonej na podstawie wyników plebiscytu Gazety Wyborczej (wyd. szczecińskie), Polskiego Radia Szczecin i TVP3 Szczecin[3], uzyskując 8180 głosów. Uzyskał znaczną przewagę nad następnymi na tej liście: Hermannem Hakenem (6694), Friedrichem Ackermannem (4102), Aleksandrem Wolszczanem (2996), Kazimierzem Majdańskim (2904) i Konstantym Maciejewiczem (2088). Zajął również pierwsze miejsce w konkursie „Pomorzanin Naszych Czasów”, zorganizowanym przez Głos Szczeciński.

Biografie Piotra Zaremby, napisane przez dwóch współpracowników (Stanisław Latour i Wojciech Pęski) ukazały się w czasopiśmie PAN Nauka[37][38]. Biogram, umieszczony w Centrum Dialogu „Przełomy”, wywołał gorącą polemikę[39].

Imię prof. Piotra Zaremby nosi Liceum Społeczne w Dziwnowie (województwo zachodniopomorskie)[40].

Życie prywatne

Ożenił się 3 kwietnia 1945 roku (imię żony – Barbara[2]). Młodszy syn (Paweł) został architektem. Wnukiem jest Krzysztof Zaremba – polityk.

Pozasłużbową pasją Piotra Zaremby była filatelistyka (uczestniczył w wystawach zagranicznych, otrzymywał dyplomy)[24].

Zmarł 8 października 1993 w Szczecinie. Pochowany został na cmentarzu Centralnym w Szczecinie (kwatera 31b)[41].

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ Jadwiga von Herwarth była prawdopodobnie kuzynką Hansa von Hervartha – niemieckiego oficera i dyplomaty, który poinformował Anglików o podpisaniu tajnego protokołu paktu Ribbentrop-Mołotow[1].
  2. ↑ Tym samym kontrtorpedowcem odpłynął z Murmańska starszy brat przyszłego prezydenta Szczecina, Jerzy Zaremba – syn pułkownika Zaremby i jego pierwszej żony, Marii Nowickiej – później żołnierz zawodowy, ranny jako obrońca Belwederu w maju 1926, uczestnik wojny obronnej 1939 roku, szef sztabu Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich, uczestnik bitew o Tobruk i Ankonę, który nie wrócił do Polski (do 1949 roku mieszkał w Anglii, a następnie w Kanadzie)[1].
  3. ↑ Młodszy brat przyszłego prezydenta Szczecina został prawnikiem. W roku 1939 był żołnierzem 15 Pułku Ułanów Poznańskich i jeńcem oflagu Murnau. Po wojnie należał do redakcji Orła Białego w Londynie. Pracował w Sekcji Polskiej BBC. W końcu lat 70. był zastępcą Jana Nowaka-Jeziorańskiego w Radio Wolna Europa. Jego teksty były publikowane w paryskiej Kulturze[1].
  4. ↑ Po wojnie Eugeniusz Kwiatkowski (jeden z twórców polskiej gospodarki morskiej) został Delegatem Rządu ds. Wybrzeża[2]
  5. ↑ Wcześniej był osobistym sekretarzem gen. Józefa Hallera[2] (zob. Józef Haller – Protektor Korporacji Akademickiej[2]).
  6. ↑ Pierwszym pełnomocnikiem, powołanym 14 marca 1945, był Aleksander Kaczocha-Józefski (SL). Dnia 11 kwietnia awansował on na wiceministra Rządu Tymczasowego[10]. 14 kwietnia zastąpił go Leonard Borkowicz, który dotychczas był Pełnomocnikiem Rządu RP przy I Froncie Białoruskim (zob. Wojewodowie w Polsce (1944–1950), Województwo Szczecińskie
  7. ↑ Międzypaństwowy układ graniczny między Polską Ludową i NRD (układ zgorzelecki) zawarto w lipcu 1950 roku.
  8. ↑
    • Zarząd Miejski Szczecina (1945–1950)[4]
      – polski organ administracyjny, działający od 30 kwietnia 1945 do 20 marca 1950 pod kierownictwem Piotra Zaremby
    • Szczeciński Zarząd Miejski, niem. Stettiner Stadtverwaltung[5]
      – niemiecki organ administracyjny, działający oficjalnie od 19 maja do 5 lipca 1945 roku, kierowany kolejno przez Ericha Spiegela i Ericha Wiesnera.
  9. ↑ W podobnych okolicznościach trafiły do Szczecina Helena Kurcyuszowa (architekt-urbanistka, malarka, animatorka kultury w powojennym Szczecinie) oraz Janina Szczerska nauczycielka-polonistka, założycielka pierwszej w powojennym Szczecinie polskiej szkoły ponadgimnazjalnej później – I LO).
  10. ↑ Oficjalna nazwa: Urząd Pełnomocnika Rządu RP na Pomorze Zachodnie[17].
  11. ↑ Sprawa polskości miasta jeszcze długo nie była ostatecznie rozstrzygnięta. Wkrótce – pod wpływem nacisków zachodnich członków koalicji antyniemieckiej – urząd przeniesiono do Stargardu (17–23 maja 1945), a następnie zlokalizowano w Koszalinie, gdzie działał do 15 stycznia 1946 roku jako Grupa Operacyjna „Szczecin” (Zarząd Miejski w Szczecinie został formalnie rozwiązany 16 maja)[4]. Od 19 maja Szczecinem zarządzały ponownie wojskowe władze radzieckie we współpracy ze Szczecińskim Zarządem Miejskim, utworzonym głównie przez ukrywających się przed nazistami działaczy komunistycznych[5]. Z końcem maja wyjechała większość Polaków, równocześnie przedwojenni mieszkańcy miasta zaczęli masowo powracać (w połowie czerwca zarejestrowano 53 935 Niemców). Szczecińską Delegaturę Urzędu Pełnomocnika utworzono 3 listopada 1945 roku. Dopiero w lutym 1946 roku urząd ponownie działał na Wałach Chrobrego[17][18].
  12. ↑ Biuletyn Urzędu Informacji i Propagandy na okręg Pomorze Zachodnie.
  13. ↑ Wydarzenia w lipcu 1945[5]:
    „Wendenschloss” – zamek Wendów, a więc słowiański. Co za ironia losu – Rzesza Niemiecka, która zmieniała nazwy najmniejszej wioski w Polsce, przeoczyła tę nazwę w obrębie swej stolicy chyba po to, aby właśnie tu dokonał się ostatni akt naszego powrotu nad Odrę[19].
    Pasja onomastyczna Zaremby znalazła później wyraz w konsekwencji nadawania dzielnicom i ulicom powojennego Szczecina nazw zgodnych z umieszczonymi w „Atlasie nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej”[7][8][9] ks. Stanisława Kozierowskiego)[19].
    • 4 lipca 1945 – przedstawiciele Polski zostali poinformowani w Berlinie, że Szczecin przyznano Polsce
    • 5 lipca 1945, godz. 1800 – w siedzibie Komendanta Wojennego Miasta (gmach obecnego urzędu miejskiego) Erich Wiesner (niemiecki burmistrz) uroczyście przekazał władzę nad Szczecinem polskiemu prezydentowi, inż. Piotrowi Zarembie (zlikwidowano urząd niemieckiego burmistrza)
  14. ↑ Zob. umowa graniczna pomiędzy Polską a ZSRR z 16 sierpnia 1945 roku, korekty granicy z NRD od roku 1945, układ PRL-RFN z 7 grudnia 1970 roku; w późniejszych latach zostały zawarte[18]:
    • 12 września 1990 roku – „Umowa o końcowej regulacji w sprawie Niemiec” (tzw. traktat 2+4)
    • 14 listopada 1990 roku – traktat polsko-niemiecki o potwierdzeniu istniejącej granicy (Dz.U. 1992 nr 14, poz. 54)[21]
  15. ↑ Współcześnie realizowany jest projekt pod nazwą „Modernizacja dostępu drogowego do Portu w Szczecinie: przebudowa układu komunikacyjnego w rejonie Międzyodrza”[28][29].
  16. ↑ Obszerniejszy fragment artykułu–odpowiedzi na krzywdzące oskarżenia[25]:
    Nie zgadzam się z twierdzeniem, że arteria spowodowała odwrócenie miasta od rzeki. Wręcz przeciwnie szerokie, zadrzewione pasmo bulwaru pozwoli na stworzenie wzdłuż Podzamcza nowej nadrzecznej fasady miasta.[…] Nieprawdą jest bym jako prezydent miasta Szczecina powziął decyzję o zrównaniu Podzamcza z ziemią. Twierdzenie, że tym samym miałbym przyczynić się do barbarzyńskiego zniszczenia dzielnicy jest więcej niż nieprawdą – jest zniewagą. […] Nie było inspiracji lub nacisków aby polskie władze miejskie niszczyły polski Szczecin. O takich insynuacjach nie będę się więcej wypowiadał.[…] Władze centralne miały nam za złe, że sami pokusiliśmy się zrealizować Arterię Nadodrzańską w Szczecinie – w czasie gdy według oficjalnej wykładni, jedynie warszawska Arteria W-Z oraz krakowska Nowa Huta miały być sztandarowymi budowlami Polski. W czasie przygotowań do budowy Arterii Nadodrzańskiej zaczęły mnożyć się naciski centralne aby dać spokój tym mrzonkom. Naciski te zwiększały się w miarę postępu robót; coraz to trudniej było o materiały z centralnego rozdzielnika i o sprzęt budowlany. Jedynie pomoc finansowa Eugeniusza Kwiatkowskiego, kierującego Delegaturą Rządu do spraw Wybrzeża, pozwoliła przetrwać rok 1947. […] Nie brakło innych nacisków i przeszkód zwłaszcza w odbudowie i poszerzeniu portu szczecińskiego i toru wodnego: po co wydawać pieniądze na modernizację portu u ujścia dalekiej od Warszawy Odry, kiedy są porty u ujścia Wisły. Już w końcu 1949 roku słychać było złowieszcze zapowiedzi likwidacji w Szczecinie Wydziału Architektury: po co on ma istnieć, jeśli istnieje taki wydział w Gdańsku.
  17. ↑ Według innych źródeł Instytut Architektury i Planowania Przestrzennego – „ukochane dziecko” prof. Zaremby – został utworzony w roku 1972[24].

Przypisy

  1. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Wojciech Banaszak: Pierwszy polski prezydent Szczecina (1). [w:] Sedina.pl Portal miłośników dawnego Szczecina rok = 2006 [on-line]. [dostęp 2016-09-11].
  2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 Wojciech Banaszak: Piotr Zaremba. [w:] pomeranica.pl [on-line]. [dostęp 2016-09-10].
  3. 1 2 3 4 Kazimierz Kozłowski, Stanisław Latour: Piotr Zaremba. Prezydent. W: Szczecinianie stulecia. Wyd. Piątek trzynastego, 2000, s. 11–12. ISBN 83-87735-63-9.
  4. 1 2 3 4 Wojciech Banaszak: Zarząd Miejski Szczecina (1945 – 1950). [w:] pomeranica.pl [on-line]. [dostęp 2017-01-03].
  5. 1 2 3 4 5 Wojciech Banaszak: Szczeciński Zarząd Miejski, niem. Stettiner Stadtverwaltung (1945). [w:] pomeranica.pl [on-line]. [dostęp 2017-01-03].
  6. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Wojciech Pęski: Zaremba Piotr. W: red. Tadeusz Białecki: Encyklopedia Szczecina. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, Instytut Historii, Zakład Historii Pomorza Zachodniego, 2000, s. 683. ISBN 83-7241-089-5. (pol.).
  7. 1 2 Stanisław Kozierowski: Atlas Słowiańszczyzny Zachodniej. cz. I, Słupsk, Kołobrzeg, Piła, Szczecin. Poznań: Wyd. z Zasiłku Fundacji „Nauka i Praca” im. P.H. Święcickiego i Funduszu Naukowego Senatu Uniwersytetu Poznańskiego; Zakłady Graficzne S.A. Książnica Atlas we Lwowie, 1935.
  8. 1 2 Stanisław Kozierowski: Atlas Słowiańszczyzny Zachodniej. cz. IIA Rugja. Poznań: Wyd. z Zasiłku Fundacji „Nauka i Praca” im. P.H. Święcickiego I Funduszu Naukowego Senatu Uniwersytetu Poznańskiego; Zakłady Graficzne S.A. Książnica Atlas we Lwowie, 1935.
  9. 1 2 Stanisław Kozierowski: Atlas Słowiańszczyzny Zachodniej. cz. Strzałów, Utyń, Strzelce Nowe, Zwierzyn. Poznań: Wyd. z Zasiłku Fundacji „Nauka i Praca” im. P.H. Święcickiego I Funduszu Naukowego Senatu Uniwersytetu Poznańskiego; Zakłady Graficzne S.A. Książnica Atlas we Lwowie, 1935.
  10. ↑ Wojciech Banaszak i Jan Skolimowski: Województwo Zachodniopomorskie. [w:] pomeranica.pl [on-line]. [dostęp 2016-09-10]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-09-20)].
  11. 1 2 3 4 Piotr Zaremba (fragmenty książki Wspomnienia prezydenta Szczecina 1945–1950, opubl. przez Torney): Pierwszy szczeciński dzień Piotra Zaremby. [w:] Sedina.pl Portal miłośników dawnego Szczecina [on-line]. 28 kwietnia 2005. [dostęp 2016-09-14].
  12. 1 2 Finkenwaldczyk: Ostatnie miesiące niemieckiego Szczecina. [w:] Sedina.pl Portal miłośników dawnego Szczecina [on-line]. 14 sierpnia 2005. [dostęp 2016-09-14].
  13. ↑ Erich Wiesner. [w:] pomeranica.pl [on-line]. [dostęp 2016-09-17].
  14. ↑ Wojciech Banaszak: Komendant Wojenny Szczecina (1945). [w:] Encyklopedia Pomorza Zachodniego – pomeranica. pl [on-line]. Książnica Pomorska i Fundacja sedina.pl. [dostęp 2016-09-20].
  15. ↑ Małopolska Szczecin, Województwo zachodniopomorskie. [w:] Mapa [on-line]. google.pl/maps, lipiec 2015. [dostęp 2016-09-14].
  16. ↑ Dziś o godz. 8:30 wciągnięto flagę.... [w:] Kopia pierwszego urzędowego pisma Prezydenta Piotra Zaremby [on-line]. Agora SA. [dostęp 2016-09-13].
  17. 1 2 Paweł Gut: Urząd Wojewódzki Szczeciński 1945–1950. W: red. Tadeusz Białecki: Encyklopedia Szczecina. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, Instytut Historii, Zakład Historii Pomorza Zachodniego, 2000, s. 571. ISBN 83-7241-089-5. (pol.).
  18. 1 2 3 4 5 6 Michał Paziewski. Kopalnia Szczecin. Dlaczego jesteśmy tu, gdzie jesteśmy. „wyborcza.pl Magazyn Szczeciński”, 2015-11-13.
  19. 1 2 3 Beata Afeltowicz. Piotr Zaremba jako „onomasta”. „pace & FORM / przestrzeń i FORMa”. 22 (3), s. 133–144, 2014. Uniwersytet Szczeciński.
  20. ↑ Piotr Zaremba. Odezwa Prezydenta Szczecina z dnia 9 lipca 1945 „Polacy! Szczecina jest polski!”, inż. Piotr Zaremba. „Biuletyn ‘Wiadomości Szczecińskie’”. 1 (1), 9 lipca 1945. Urząd Informacji i Propagandy na okręg Pomorze Zachodnie (kopia w encyklopedia.szczecin.pl).
  21. ↑ Traktat między Rzecząpospolitą Polską a Republiką Federalną Niemiec o potwierdzeniu istniejącej między nimi granicy, podpisany w Warszawie dnia 14 listopada 1990 r.. [w:] Dz.U. 1992 nr 14, poz. 54 [on-line]. Internetowy System Aktów Prawnych, 1992-02-17. [dostęp 2016-09-17].
  22. ↑ Heil Hitler, a na odwrocie stenogramy z sesji. Czym zajmowali się pierwsi szczecińscy radni?. „Wyborcza.pl / Szczecin / Magazyn Szczeciński”, 2016-04-07.
  23. ↑ Powojenna inwentaryzacja ruin. [w:] Wyborcza.pl Szczecin [on-line]. Agora SA. [dostęp 2016-09-17].
  24. 1 2 3 4 5 6 7 Wojciech Banaszak: Pierwszy polski prezydent Szczecina (2). [w:] Sedina.pl Portal miłośników dawnego Szczecina [on-line]. 2006. [dostęp 2016-09-11].
  25. 1 2 3 4 5 Krasiu: Prezydent Piotr Zaremba odpiera atak. [w:] Sedina.pl Portal miłośników dawnego Szczecina (opubl. w Architektura i Urbanistyka) [on-line]. 6 stycznia 2007. [dostęp 2016-09-18].
  26. 1 2 Kto jest kim w Polsce 1984. Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Interpress, 1984, s. 1129–1130. ISBN 83-223-2073-6.
  27. 1 2 Torney: Arteria Nadodrzańska w planie odbudowy Szczecina. [w:] Opracowanie na podstawie: P. Knap, Koncepcje zagospodarowania szczecińskiego Podzamcza po II wojnie światowej, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. E. Włodarczyka, Szczecin 2005 [on-line]. 2006. [dostęp 2016-09-11].
  28. ↑ Przybliżmy miasto do Odry – projekt koncepcyjny inż. Macieja Sochanowskiego (koncepcja przebudowy układu drogowego zakładająca możliwość odbudowy części kwartałów nad samą rzeką). [w:] Strona internetowa SENS [on-line]. Stowarzyszenie Estetycznego Nowoczesnego Szczecina SENS, 2013-03-11. [dostęp 2016-09-18].
  29. ↑ Andrzej Kraśnicki jr. Koniec arterii nadodrzańskiej przesądzony. Przetarg na wielki projekt. „Wyborcza.pl Szczecin”, 2014-09-29. Agora SA.
  30. ↑ Stefan Bratkowski. Ziemie obiecane. Prawdziwa historia polskich ziem zachodnich. „Wprost”, 4 kwietnia 2004. PMPG Polskie Media.
  31. ↑ Gracjana Dutkiewicz. Dzieje samorządu terytorialnego w Polsce po II wojnie światowej. „Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych”. Rocznik II/2010, s. 193–206. Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych AMW. ISSN 2081-3813.
  32. 1 2 Piotr Zaremba, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) [dostęp 2009-07-11].
  33. ↑ Zadania i cele Konsultacyjnej Rady Gospodarczej /w/ "Trybuna Robotnicza", nr 70, 8 kwietnia 1983, str. 1-2
  34. ↑ Lista odznaczonych w Belwederze. „Nowiny”, s. 2, nr 201 z 22 lipca 1972.
  35. ↑ Doktorzy honoris causa Politechniki Poznańskiej. [dostęp 2016-09-20].
  36. ↑ Szczecin – Międzyodrze-Wyspa Pucka > Ulica Trasa Zamkowa im. Piotra Zaremby. [w:] fotopolska.eu; galeria historycznych zdjęć terenu obecnej Trasy Zamkowej widoki współczesne [on-line]. Neo & Siloy. [dostęp 2016-09-10].
  37. ↑ Stanisław Latour. Piotr Zaremba 1910–1993. „Nauka. Polska Akademia Nauk”, s. 247–252, 1996. ISSN 1231-8515.
  38. ↑ Wojciech Pęski. Piotr Zaremba 1910–1993. „Nauka. Polska Akademia Nauk”, s. 242–250, 1997. ISSN 1231-8515.; zob. też: prof. dr hab. inż. arch. Wojciech Pęski, Aktualność idei oraz prac prof. Piotra Zaremby. Działalność profesora jako inspiracja dla młodego pokolenia w: „Przestrzeń i forma” 10, s. 89–96 ISSN 1895-3247.
  39. ↑ Piotr Zaremba. [w:] Wyborcza.pl > polemika nt. biogramu zamieszczonego w Centrum Dialogu Przełomy [on-line]. Agora SA. [dostęp 2016-09-19].
  40. ↑ mzk: Jubileuszowy Zjazd Absolwentów Liceum Społecznego im. prof. Piotra Zaremby w Dziwnowie. [w:] iKamień.pl [on-line]. 2017-11-10. [dostęp 2020-08-01].
  41. ↑ Zaremba Piotr. [w:] Cmentarz Centralny w Szczecinie, Groby zasłużonych Szczecinian [on-line]. [dostęp 2016-09-10].

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.