Początki – kolejki cukrowniane

Inicjatorem budowy kolei na tym terenie był Jan Kleniewski, miejscowy ziemianin i przemysłowiec, właściciel m.in. cukrowni Zagłoba, pierwsze kolejki powstały właśnie do obsługi tej cukrowni. W latach 1892–1893 przez krótki czas działała prowizoryczna kolejka z drewnianymi szynami pomiędzy folwarkiem Polanówka a cukrownią. Początkowo 5-6-tonowe wagoniki ciągnęły konie. W roku 1900 powstała kolej żelazna pomiędzy Zagłobą i folwarkiem w Brzozowej a przystanią w Kępie Choteckiej (750 mm). Do 1914 Kleniewscy systematycznie rozbudowywali kolejkę: w roku 1911 powstał odcinek Zagłoba-Wymysłów z odgałęzieniem Szczekarków – Wilków – brzeg Wisły. Początkowo wykorzystywano tam trakcję konną (tabor składał się wówczas z 10 wagoników, 2 platform i kilku koni), pierwsze parowozy zakupiono w roku 1912.

Równolegle powstawała oddzielna kolejka do obsługi cukrowni Opole: w roku 1908 powstała linia pomiędzy tą cukrownią a kopalnią torfu w Łaziskach, zaś w latach 1911–1913 wybudowano odcinek do portu w Piotrawinie.

Latem 1915 roku wycofujący się Rosjanie zniszczyli zarówno cukrownie, jak i ich kolejki – tory rozebrali, a tabor potopili w Wiśle^[1].

Czasy świetności – kolej publiczna

Po wycofaniu się Rosjan teren znalazł się pod okupacją austriacką. Kleniewscy odbudowali niektóre odcinki kolei, a 1 października 1916 otwarto nowy odcinek do stacji kolei normalnotorowej Wąwolnica (obecnie Nałęczów). Na trasie Wąwolnica-Opole wprowadzono regularny ruch pasażerski.

Po I wojnie światowej kolej – łącznie 54 km – została przejęta przez Ministerstwo Kolei Żelaznych, później część wróciła w ręce prywatne i w roku 1928 państwowe było 43 km. W latach 20. w dokumentach PKP kolejka widnieje jako „linja Nałęczów-Opole z odgałęzieniem Karczmiska-Rybaki”, rozkładowe pociągi pasażerskie wciąż kursowały tylko na trasie Wąwolnica/Nałęczów-Opole; obsługiwano je częściowo wagonami spalinowymi. Realizowano także przewozy turystyczne na trasie Piotrawin – Nałęczów. W roku 1938 wprowadzono nazwę „Nałęczowska Kolej Dojazdowa” i wybudowano odgałęzienie do powstających wtedy w ramach Centralnego Okręgu Przemysłowego zakładów elektrotechnicznych w Poniatowej.

Ruch prowadzony był parowozami zakupionymi w Kołomyńskiej Fabryce Parowozów w Rosji, które, zwane kołomyjkami lub samowarkami, kursowały tu do lat 50. W latach 20. sprowadzono również większe, 8- i 15-tonowe wagony, a w następnej dekadzie jeszcze jeden parowóz, tym razem był to wyprodukowany w kraju 40-tonowy Px29. W dalszym ciągu w kolejkę inwestowali Kleniewscy, zakupując m.in. 2 lokomotywy. W okresie międzywojennym dobudowali kolejne odcinki torów, do Opola Lubelskiego i Piotrawina^[1].

Oprócz linii PKP w okresie międzywojennym funkcjonowały także kolejki Cukrowni Opole: do Piotrawina i jej bocznice (trakcja konna) oraz nowo wybudowana do Świdna (trakcja parowa), na terenie samej cukrowni były też tory dla ręcznych wagoników. Na liniach cukrownianych czasami zdarzały się też przewozy pasażerskie np. pociągi kolonijne. Istniała też linia Szczekarków – Wilków – brzeg Wisły (fragment do Wisły później rozebrano) oraz prywatna kolejka konna Niezabitów – Łubki, rozebrana prawdopodobnie krótko po II wojnie.

Podczas II wojny światowej ponownie wybudowano linię Zagłoba-Kępa Chotecka (w 1942), a w Bełżycach powstała kolejka gospodarcza którą planowano połączyć z NKD. W czasie okupacji Niemcy urządzili w Poniatowej obóz dla jeńców radzieckich i Żydów, wykorzystując kolejkę do ich przewozu. W 1944 okupant nazistowski wywiózł część taboru, a część zatopił w Wiśle. Pozostałą część, dzięki ofiarności miejscowej ludności, ukryto w nadwiślańskich lasach. Stanowiące własność kolejki wagony motorowe odnaleziono po wojnie we Wrocławiu.

Po wojnie PKP przejęła ostatni odcinek należący do Kleniewskich (do Piotrawina), planując połączenie, po moście na Wiśle, ze Starachowicami (wybudowano tylko krótki odcinek Starachowice – Iłża). W okresie powojennym PKP wprowadziło do rozkładu także kursy do Poniatowej oraz do Wilkowa (w latach 50.), jednak już w latach 60. ruch pasażerski do Wilkowa zlikwidowano i ten odcinek znów służył tylko do przewozu towarów.

Na cukrownianej linii Opole – Piotrawin ze względu na zagrożenie pożarowe powodowane przez parowozy w roku 1959 zbudowano obwodnicę omijającą wieś Niezdów. Mniej więcej dekadę później cukrownia zlikwidowała swoją sieć kolejową: w roku 1968 rozebrano linię do Piotrawina, a w 1970 – do Świdna, do końca działalności zakładu pozostała jedynie bocznica stacyjna wraz z układem torowym na terenie cukrowni. W podobnym okresie rozebrano także tory do Kępy Choteckiej przez ZPOW Zagłoba – w pierwszym etapie odcinek Brzozowa-Kępa Chotecka, w drugim resztę.

PKP jednak wciąż modernizowało swoją sieć: w 1968 roku wprowadzono rumuńskie lokomotywy spalinowe Lxd2 co oznaczało początek końca trakcji parowej – ostatni parowóz Px48 wycofano w roku 1980. Wprowadzono też transportery do przewozu wagonów normalnotorowych, a także szyny cięższego typu dostosowane do nowego taboru. W roku 1988 wprowadzono nowe wagony osobowe Bxhpi, również produkcji rumuńskiej.

Szyny z czasów I wojny światowej na stacji Poniatowa

W 1990 kolejka zatrudniała 253 pracowników. Po 1989 przewozy towarowe i pasażerskie zaczęły gwałtownie spadać. W 1991 przestały kurować pociągi pasażerskie do Poniatowej, a cztery lata później zlikwidowano ostatnie stałe połączenie pasażerskie do Opola. Wprowadzono za to specjalne pociągi turystyczne. W 1994 roku przewieziono 3400 osób w 35 pociągach turystycznych, w 1998 roku 17 063 osób w 187 pociągach^[2]. W 1998 roku przewieziono też 15 tysięcy ton towarów, głównie miału węglowego^[2]. Kolej jednak wciąż przynosiła straty i z końcem roku 2001 PKP całkowicie zaprzestało ruchu. Dodatkowo, w 1999 roku samochód ciężarowy uszkodził wiadukt w Rogalowie^[2]. Ciągłe zmiany w lokalizacji trakcji spowodowały, że na przykład na stacji w Poniatowej wykorzystano szyny z różnych okresów i kilkunastu wytwórców z wielu państw: carskiej Rosji, Niemiec, Czech, USA i Węgier, w tym Lackawanna Steel Company, Maryland Steel Company, z zakładów Bochumer Verein i Diósgyőr^[3].

Historia najnowsza – kolejka turystyczna

"Stacja Kultura" w budynku dworca w Poniatowej (2024)

PKP przekazało całą kolejkę starostwu powiatowemu w Opolu Lubelskim: w roku 2002 przekazano tory i tabor, a w 2008 także grunty i zabudowania. Władze powiatu wybrały nowego operatora – Stowarzyszenie Kolejowych Przewozów Lokalnych, które prowadziło ruch w latach 2003–2008. W okresie tym prowadzone były regularne przejazdy pociągu turystycznego „Nadwiślanin”: w wybrane niedziele w sezonie od kwietnia do października na trasie Nałęczów Wąsk. – Karczmiska Polana wraz z ogniskiem organizowanym na leśnej polanie, i raz do roku we wrześniu tzw. „pociąg pielgrzymkowy” na trasie Opole Wąskotorowe – Wąwolnica – Nałęczów Wąsk. – Wąwolnica (w sezonie 2008 z powodu uszkodzenia wiaduktu trasy zostały skrócone do Wąwolnicy); na zamówienie realizowano też specjalne przejazdy na dowolnych dostępnych odcinkach. Planowano także wznowienie przewozów towarowych, w praktyce jednak jedyny taki transport wykonano w roku 2003. Z końcem roku 2008 z powodu nieopłacalności SKPL zrezygnował z zarządzania tą koleją.

Nowym operatorem został Zarząd Dróg Powiatowych w Opolu Lubelskim i latem 2011 kolejka wznowiła działalność pod nową nazwą – „Nadwiślańska Kolejka Wąskotorowa”.

W 2012 roku kolej przewiozła ponad 13 000 osób^[4]. W sezonie 2013 (maj – wrzesień) kolejka funkcjonowała na trasie Karczmiska – Polanówka, Karczmiska – Opole Lubelskie i na zamówienie Karczmiska – Poniatowa^[4]. Po odbudowie uszkodzonego wiaduktu w Rogalowie i remoncie odcinka Nałęczów – Karczmiska planowane jest przywrócenie ruchu na tym odcinku. Zgodnie z planem miało to nastąpić w latach 2017–2019, jednakże prace o wartości niemal 8,5 mln zł (w tym 5,4 mln ze środków UE) przesunięto na lata 2018–2020. Zakres prac obejmuje wymianę ok. 10 tys. podkładów kolejowych, remont trzech mostów i jednego wiaduktu, a także 39 przepustów i 21 przejazdów kolejowo-drogowych. Miały powstać nowe perony (m.in. w Kęble, w pobliżu sanktuarium maryjnego), Opolu Lubelskim, Niezabitowie, Wąwolnicy i Nałęczowie przejścia przez tory oraz parkingi^[5]. W przyszłości zrewitalizowany ma zostać także odcinek Karczmiska – Wilków wraz z odbudową toru do brzegu Wisły, jednakże nie są podawane daty realizacji tej inwestycji.

W 2018 roku kolej przewiozła 19 800 pasażerów^[6]. Eksploatowała wówczas tory o długości 20 km^[6].

W latach 2020-2021 w związku z pandemią COVID-19 kolej nie kursowała^[7].

4 lipca 2021 roku uruchomiono drezyny rowerowe^[8].

W 2024 roku Kolejka rozpoczęła sezon z dniem 1 maja. Jeździła na dwóch trasach z Karczmisk do Polanówki i z powrotem albo z Karczmisk do Poniatowej i z powrotem. W Poniatowej pociąg zatrzymywał się na około 20 minut, a turyści mogli skorzystać z zaplecza gastronomicznego w odrestaurowanym budynku dworca kolejowego^[9]. Drezyny rowerowe kursowały również na trasie do Pustelni^[10]. W gruntownie odrestaurowanym budynku dworca, z wykorzystaniem środków z Unii Europejskiej, została urządzona restauracja, hotel oraz zaplecze dla turystów przyjeżdżających kolejką^[11].

Zlikwidowane koleje Cukrowni Opole, które były połączone z NKD poprzez teren cukrowni

• Cukrownia Opole – Świdno
  • bocznica do Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Opolu Lubelskim
  • bocznica między wsiami Skoków i Puszno Skokowskie
  • bocznica we wsi Puszno Skokowskie
• Cukrownia Opole – Niezdów – Łaziska – Janiszów – Piotrawin (brzeg Wisły)
  • obwodnica omijająca wieś Niezdów
  • Łaziska – Folwark Łaziska Średnie
  • bocznica we wsi Łaziska
  • Janiszów – Głodno