Teoria muzyki i szkoły

W Mezopotamii powstały zręby pierwszego systemu teoretycznego, łączącego muzykę, magię, astrologię i matematykę. Przez swój uporządkowany charakter muzyka łączona była z kosmosem, czyli ładem wszechświata; np. interwały muzyczne (unison, oktawa, kwinta, kwarta), będące niczym innym jak proporcjami matematycznymi, wynikłymi z podziału struny na części, łączono z porami roku. W ten sposób muzyka odbijała harmonię makrokosmosu. Te zagadnienia przejęli i rozwinęli w następnym tysiącleciu greccy pitagorejczycy. Przez swój związek z magią muzyka dostępna była wyłącznie kapłanom. W zasadzie praktyka muzyczna (śpiewy, tańce) uznawana była za działanie magiczne, a więc posiadające moc sprawczą na równi z zaklęciami. Muzycy szkoleni byli w szkołach, początkowo istniejących wyłącznie przy świątyniach, gdzie oprócz wiedzy muzycznej szkolono ich w zakresie teologii, kosmologii czy wiedzy o demonach. W Mezopotamii nie znano notacji muzycznej, stąd wszystkie utwory przekazywane były na drodze pamięciowej.

Instrumentarium i formy muzyczne

Znano liczne instrumenty, zbliżone do instrumentów starożytnego Egiptu (lira, harfa, flet, obój). Przedmioty te traktowane były jak obiekty magiczne o wielkiej mocy. W ciągu wieków ich konstrukcja ulegała zmianie; np. lira ewoluowała z postaci 3-strunowej (ok., 3000 p.n.e.) do 15-strunowej (ok. 2300 p.n.e.), podobnie jak harfa (ewolucja od 4 do 22 strun). W mezopotamskich instrumentach strunowych po raz pierwszy zastosowano progi na gryfach. Z form muzycznych znano monodię oraz responsorium. Dominowała muzyka wokalna (zaklęcia, inkantacje).

Raga

Dwuczęściowy utwór śpiewany, czasem instrumentalny.

I część – alapa.

Fragment, w którym prezentowano melodię i ją modyfikowano w oparciu o skale. Pojawiały się różne warianty melodii, często improwizowane. Służyło to nawiązaniu kontaktu z odbiorcami. Wykonawcom nie chodziło o aplauz publiczności; próbowano raczej wprowadzić słuchacza w pewnego rodzaju hipnozę, czemu miało służyć powtarzanie melodii i wykorzystywanie wciąż tego samego schematu rytmicznego. Celem ragi był trans zarówno odbiocy, jak i twórcy muzyki.

II część – prabandha.

Muzyk, który nawiązał więź z odbiorcą, starał się utrzymać ją i pogłębiać. Służyło temu wprowadzenie instrumentów perkusyjnych. Tempo utworu zwiększało się, ale schemat rytmiczny, zwany tala, pozostawał niezmienny. Ragom towarzyszyło wiele gestów, śpiew zaś charakteryzował się ozdobnością i melizmatycznością.

Instrumentarium

• Sarangi – (sto barw) – instrument smyczkowy, strunowy. Gra się, siedząc w pozycji kwiatu lotosu. Lewa ręka skraca struny, prawa posługuje się smyczkiem. Instrument ma 40 strun, dlatego też ma grubą szyjkę. Mimo dużej ilości strun, gra się tylko na 3, reszta to struny rezononsowe. Instrument ma duże możliwości kolorystyczne. Można na nim wydobywać dźwięki na wiele sposobów, a najpopularniejszym z nich jest glissando.
• Tabla – bęben. Uderzany dłonią lub palcami. Nie jest strojony. Często bębny są łączone w pary, z czego jeden jest wyższy, a drugi niższy. Są wykorzystywane w drugiej części ragi.
• Surmandala – podobna do cytry. Jest wykorzystywana jako tło harmoniczne, ponieważ długo brzmi.
• Vina – gra się, siedząc w pozycji kwiatu lotosu. Pudło instrumentu wykonane jest z tykwy.
• Bansuri – flet wykonywany z drewna lub bambusa. Podobno najstarszy instrument świata. Według wierzeń hinduizmu ulubiony instrument Kryszny.
• Sitar – rodzaj lutni z dodatkowymi strunami burdonowymi.
• Dżaltarang – zespół miseczek porcelanowych, w które uderza się bambusową pałeczką. Aby uzyskać efekt tremola, uderza się w boki miseczek. Instrument pochodzi z Chin.

Teoria muzyki

W Indiach znano wiele skal. Każda z nich zbudowana jest z 22 ćwierćtonów, zwanych śruti.

Skale

Grecy stworzyli szereg skal, a fundamentem ich systemu był tetrachord, dokładniej cztery kolejne dźwięki w obrębie kwarty. Skale greckie miały charakter opadający. Pierwszy dźwięk skali był najwyższy.

Istniały 4 skale główne (autentyczne):

• dorycka: d1 – d
• frygijska: e1 – e
• lidyjska: f1 – f
• miksolidyjska: g1 – g

Ponadto Grecy stworzyli 8 skal plagalnych. Skale z przedrostkiem hypo- były położone o kwintę w dół od skali głównej, zaś skale z przedrostkiem hyper- o kwintę w górę od skali głównej:

• hypodorycka: a – A
• hyperdorycka: h1 – h
• hypofrygijska: g – G
• hyperfrygijska: a1 – a
• hypolidyjska: f – F
• hyperlidyjska: g1 – g
• hypomiksolidyjska: e – E
• hypermiksolidyjska: f1 – f

Tetrachordy zestawiano obok siebie albo łączono wspólnym dźwiękiem. Istniały skale diatoniczne, chromatyczne, enharmoniczne. Uprawiano muzykę heterofoniczną – śpiewano melodię, której towarzyszył akompaniament, wykonujący warianty tej melodii.

Obliczenia matematyczne dotyczące proporcji muzycznych dokonywano na monochordzie - instrumencie jednostrunowym, który służył tylko do tego celu, a nie do wykonywania muzyki. Badaniami zajmował się Pitagoras, który ustalił system kwintowy, oraz Didymos – system tercjowy.

Rytm

Stosowano rytmikę poetycką. Używano poetyckich stóp metrycznych, czyli głosek długo- i krótkobrzmiących: trochej, jamb, amfibrach, daktyl, spondej. Długość sylab była zależna od tempa.

Notacja

Stosowano notację literową, używając alfabetu greckiego.

Taniec

• solowy – archezis
• zbiorowy – choreja
• taniec chłopców – gymnopedia – pokaz sprawności i siły

Teoria muzyki

Muzykę traktowano jako element kosmosu. Potwierdzały to badania Pitagorasa, który stworzył kwintowy system dźwiękowy i uważał, że proporcje dźwiękowe są odzwierciedleniem proporcji kosmicznych. Stąd pochodzi pogląd o doskonałości harmonii muzycznej.

Damon z Aten (V w. p.n.e.) stworzył podstawy teorii etosu. Był to sposób oddziaływania na człowieka. Każda skala i utwór oparty na tej skali miał mieć różny wpływ na psychikę odbiorcy. I tak skala:

• dorycka oznaczała męstwo i odwagę;
• frygijska – zachwyt;
• lidyjska – trwogę i strach;
• miksolidyjska – smutek, żałobę, powagę.

Dopatrywano się moralnego i leczniczego działania muzyki, dlatego rozwinęły się takie dziedziny jak muzykoterapia, muzykologia, teoria muzyki, pedagogika muzyczna, instrumentologia, akustyka.

Ruch amatorski

Wędrowni instrumentaliści i śpiewacy, do których zalicza się rapsodów, wagantów i eodów.

Dramat starogrecki

We wcześniejszych okresach, przed powstaniem dramatu, istniała liryka z udziałem aulosu czy kitary, wykonywana przez eodów i rapsodów. Uprawiano trzy rodzaje dramatu: tragedia, komedia i dramat satyrowy. W okresie hellenistycznym w dramacie brały udział grupy śpiewaków, tancerzy i aktorów.

Próba nawiązania do dramatu starogreckiego u progu baroku przyczynił się do powstania opery. Dramat satyrowy zainspirował w XVIII w. w Londynie tzw. operę żebraczą.

Najwybitniejsi twórcy muzyki starożytnej

• Safona
• Ajschylos – przewaga chórów
• Sofokles – zrównoważenie roli chórów i solistów
• Eurypides – przewaga solistów

Zabytki muzyki starożytnej

• dwa Hymny delfickie ku czci Apollina (II w p.n.e.), wyryte na skarbcu w Delfach
• Hymn chrześcijański z Oksyrynchos
• Hymn do Muzy
• Hymn do Słońca
• Hymn do Nemezis
• Skolion zapisany w formie epitafium na grobowcu Seikilosa – II w p.n.e.

Epitafium Seikilosa
Jak długo żyjesz, raduj się życiem
i niczym się nie smuć.
Życie dane nam jest na krótko,
czas zażąda jego zwrotu.