Mapa przedstawiająca obszar kontrolowany przez Filistynów oraz tereny będące pod ich wpływami

Filistyni (hebr. ‏פְּלִשְׁתִּים‎ Pəlištîm – „przybysze”, „wędrowcy”; eg. P-r-s-t; arab. ‏فلستيون‎ Filastin) – starożytny lud o nieokreślonym pochodzeniu, który zamieszkiwał południowe wybrzeża Kanaanu, w okresie pomiędzy XII a VII wiekiem p.n.e.[1][2] Zaliczali się do tzw. Ludów Morza, po klęsce zadanej im przez Egipcjan osiedlili się w Lewancie, gdzie szybko zasymilowali się z miejscową ludnością kananejskiego pochodzenia[3]. Na zajmowanym przez siebie obszarze Filistyni stworzyli konfederację miast-państw. W VIII wieku p.n.e. miasta filistyńskie dostały się pod panowanie Asyrii. W VII wieku p.n.e. zostali włączeni do państwa nowobabilońskiego, ostatecznie tracąc swoją niezależność. Głównym źródłem informacji na temat Filistynów jest biblijny Stary Testament, jednak najstarszymi przekazami odnośnie do tego ludu są płaskorzeźby umieszczone w świątyni faraona Ramzesa III w Medinet Habu, w którym zostają przedstawieni jako Peleset. W III wieku p.n.e. Filistyni ulegli hellenizacji, całkowicie tracąc swoją odrębność kulturalną.

Od tego starożytnego ludu pochodzi nazwa „Palestyna”, natomiast od arabskiej formy pochodzi termin obyczajowy „filister”[uwaga 1].

Relief ścienny z Medinet Habu, pochodzący z okresu panowania faraona Ramzesa III, przedstawiający Filistynów (Peleset) wziętych do niewoli przez Egipcjan
Stela z Saba'a, zawierająca termin Pa-la-áš-tu, który przez część badaczy tłumaczony jest jako „Palestyna” lub „Filistea”[4]

Terytorium

Ziemia Filistynów stanowiła wąski pas ziemi wzdłuż wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego (zwanego w Starym Testamencie niekiedy „Morzem Filistynów”[5]). Zgodnie z przekazem biblijnym Filistyni zamieszkiwali tereny od Szichoru, na granicy Egiptu, aż do granicy Ekronu na północy[6]. Rzekę Szichor utożsamia się czasem z Rzeką Egipską (Wadi al-Arisz)[7]. Późniejsi komentatorzy identyfikowali „Potok Egipski” z Wadi al-Arisz, a także z potokiem Besor wspomnianym w 1 Księdze Samuela. Jednocześnie Księga Rodzaju podaje granicę z Egiptem jako Nahar Micrajim („Rzeka Egipska”). Jako że hebrajski wyraz nahar (נהר) oznacza dużą rzekę, zrozumiałe wydaje się, iż chodzi o Nil. Granice ziemi Izraela według Księgi Rodzaju sięgają dalej na zachód. Mniejszość badaczy utożsamia oba określenia – „Potok” i „Rzekę” – z wadi. Za północną granicę terytorium filistyńskiego uważa się niekiedy górę Karmel[8]. Na tym obszarze mieściło się pięć głównych miast filistyńskich: Askalon, Gaza, Aszdod, Ekron i Gat. Tworzyły one związek nazywany pentapolis[9]. Filistynom podlegały również miejscowości nieobwarowane[10]. Od wschodu ziemia Filistynów graniczyła z obszarami zamieszkiwanymi przez pokolenia Judy, Dana i Symeona[7].

Pochodzenie Filistynów

Istnieje kilka teorii na temat pochodzenia Filistynów. Biblijna, starotestamentowa Księga Amosa (z VIII wieku p.n.e.) wspomina, że pochodzili z Kaftoru (przez część badaczy identyfikowanego z wyspą Kretą)[11][12]. Sugeruje to egejskie pochodzenie tego starożytnego ludu.

W 2016, w pobliżu miasta Aszkelon, odnaleziono duży cmentarz filistyński z XI wieku p.n.e., gdzie znajdowało się około 150 zmarłych, pochowanych w owalnych grobach[13][14][12]. W 2019 przeprowadzono badania genetyczne szczątków, które wykazały pokrewieństwo z ludnością Europy Południowej[15][16][17].

Historia

Przekaz biblijny

Według Biblii Filistyni zamieszkiwali tereny Kanaanu już podczas inwazji Hebrajczyków pod wodzą Jozuego, jednak nie zostali podbici[18]. Księga Sędziów wymienia ich wśród narodów, które Bóg pozostawił w Kanaanie, by wystawiały na próbę Izraelitów[19]. Ucisk Izraelitów przez Filistynów miał według Biblii zacząć się po śmierci sędziego Jaira[20]. Po długoletniej niewoli walkę wyzwoleńczą z Filistynami podjął Samson, jednak dostał się on do niewoli[uwaga 2]. Za życia arcykapłana Helego pokonali Izraelitów pod Afek, zabijając kapłanów Chofniego i Pinchasa oraz zdobywając Arkę Przymierza[21], którą jednak zwrócili Izraelitom[uwaga 3]. Filistyni zostali pokonani przez Izraelitów pod wodzą Samuela pod Eben-Haezer i utracili swe zdobycze, a nawet część własnych terytoriów[22]. Wkrótce jednak ponownie urośli w potęgę. U zarania monarchii w Izraelu posiadali swą załogę w Gibea[23] oraz wprowadzili swój monopol na usługi kowalskie, czym ograniczyli dostęp Izraelitów do broni wykonanej z metalu[24]. Król Saul musiał walczyć z Filistynami przez niemal cały okres swojego panowania[7], aż wreszcie popełnił samobójstwo podczas bitwy na wzgórzu Gilboa, nie chcąc wpaść w ich ręce; zginęli wówczas również synowie Saula[25].

Z większym powodzeniem zmagał się z Filistynami król Dawid[7]. Z początku Filistyni nie sprzeciwiali się objęciu przez niego władzy królewskiej w Judzie. Zdaniem Alfreda Tschirschnitza wciąż uważali oni Dawida, który przez pewien czas pozorował służbę dla Akisza, króla Gat, za swojego wasala. Na dodatek sprzyjało im rozbicie Izraela na dwa skonfliktowane państwa. Jednak zdobycie pełni władzy zaniepokoiło Filistynów, którzy wyruszyli do walki z Dawidem. Ponieśli jednak klęskę w dwóch decydujących bitwach: pod Baal-Perasim i pod Gibeonem[26][27]. Dawid ujarzmił Filistynów i zmusił ich do uległości[28], podbijając przy tym Gat i okoliczne miejscowości[29]. Filistyni bez powodzenia próbowali zrzucić z siebie zwierzchnictwo Izraela pod koniec panowania Dawida[30]. Sądzi się przy tym, że w zdobytych przez Izraelitów miastach na wybrzeżu pozostała część ludności filistyńskiej, która, w przeciwieństwie do Hebrajczyków, była obeznana z żeglarstwem[31].

W okresie królestwa podzielonego relacje Izraelitów z Filistynami kształtowały się różnie. Juda w czasach króla Jozafata pobierała trybut od Filistynów[uwaga 4][32], a już za panowania następcy Jozafata, Jorama, poniosła klęskę w wojnie z filistyńsko-arabską koalicją[33]. W okresie rządów króla Joasza Gat zostało zdobyte przez króla Aramu Damasceńskiego, Chazaela[34]. Ziemię Filistynów podbił król Azariasz (Ozjasz)[35], jednak jego wnuk Achaz utracił nad nimi zwierzchnictwo, a nawet utracił w walce z nimi kilka miast judzkich[36]. Filistynów pokonał natomiast następca Achaza, Ezechiasz[37]. Znaleziony w miejscowości Mesad Hashavyahu (na południe od Jafy) ostrakon z imieniem judejskiego namiestnika sugeruje kontrolowanie części terytorium Filistynów przez króla Jozjasza[38]. Państwo północne, Izrael, toczyło zaś długotrwały konflikt z Filistynami o miasto Gibbeton[39][40].

Źródła pozabiblijne

Początki spisanych dziejów Filistynów datują się na czasy inwazji Ludów Morza na Egipt. Pokonani przez faraona Ramzesa III w 1190 p.n.e., osiedli w zachodnim Kanaanie. Według źródeł egipskich zostali tam osadzeni przez zwycięskiego władcę Egiptu[9]. Osłabienie Egiptu w okresie rządów następców Ramzesa III pozwoliło Filistynom na prowadzenie własnej polityki i ekspansji militarnej. Wskutek wypraw do Kanaanu doszło do kontaktu ze wschodnim sąsiadem, Izraelitami[8].

Ziemia Filistynów była podbijana przez wojska egipskie i asyryjskie[7]. W źródłach asyryjskich Filistyni są wzmiankowani po raz pierwszy w inskrypcjach Adad-nirari III, który wymienia Filisteę wśród podbitych i zhołdowanych przez siebie krajów. Późniejsze inskrypcje wymieniają również poszczególnych władców filistyńskich, np. Mitintiego z Askalonu czy Hanunu z Gazy, którzy płacili trybut Asyrii. Wtedy to ziemia Filistynów stała się zależna od Asyrii[41]. W 734 p.n.e. Gaza i Askalon odmówiły płacenia danin królowi Tiglat-Pileserowi III, co spowodowało szybką interwencję Asyrii. Król Gazy Hanunu został zmuszony do ucieczki do Egiptu, a w mieście wprowadzony został kult bóstw asyryjskich[42]. W 720 p.n.e. król Sargon II pokonał koalicję Hanunu i nieznanego z imienia faraona Egiptu[uwaga 5] pod Rafią (obecnie Tell Refah w okolicach Rafah, 30 km na południe od Gazy). Hanunu został wzięty do niewoli. W latach 712–711 p.n.e. Sargon zdobył Aszdod[43]. W roku 701 p.n.e. Sennacheryb w ramach tłumienia powstania antyasyryjskiego zdobył Askalon. Król Sydka został zesłany do Asyrii wraz z rodziną, a na jego miejsce władcą ustanowiony został Szarru-Ludari[44]. Po upadku Asyrii Filistea stała się częścią państwa nowobabilońskiego, a następnie perskiego[45]. W III w. p.n.e. Filistyni ulegli hellenizacji[46].

Społeczeństwo

Ceramika filistyńska datowana na okres XII-XI wieku p.n.e.

Religia

Filistyni po osiedleniu się w Kanaanie przyjęli wierzenia kananejskie. Najważniejszymi bogami czczonymi przez niech byli Dagon, Baal, Asztarte i Isztar[47]. Nie są znane żadne filistyńskie bóstwa o nazwach niesemickich[48][49]. Stary Testament w 1 Księdze Samuela mówi o istnieniu wśród Filistynów zorganizowanej warstwy kapłańskiej, a także wróżbitów[50].

Ustrój

Muzeum Kultury Filistynów w Aszdod

Według Biblii, do czasów króla Dawida Filistyni mieli być rządzeni kolegialnie przez kilku władców (zwanych seranim). Później każde z filistyńskich miast posiadało już własnego króla[49]. Biblia mówi o wpływie społeczeństwa na życie polityczne, między innymi o zwoływaniu zgromadzeń władców przez lud[51].

Gospodarka

Filistyni długo posiadali monopol w regionie Kanaanu na kucie żelaza. Umiejętność tę posiedli prawdopodobnie w Anatolii[49]. Według Biblii, Filistyni razem z Fenicjanami zajmowali się handlem żydowskimi niewolnikami, których sprzedawali Grekom[52].

Język

Wiadomo niewiele na temat języka używanego przez Filistynów. Prawdopodobnie został zastąpiony przez języki kananejskie, aramejski, a później grecki. Nie przetrwały dokumenty w języku filistyńskim, ale zachowały się niewielkie inskrypcje w piśmie przypominającym pismo cypro-minojskie i w pewnym stopniu pismo linearne A. W X wieku p.n.e. Filistyni przyjęli alfabet hebrajski[49].

W 2005 w Tall as-Safi, miejscu gdzie najprawdopodobniej znajdowało się starożytne miasto Gat, odnaleziono ułamek ceramiki z zapisanym imieniem Goliat[53]. Chociaż większość znanych nam imion filistyńskich jest semicka, niektóre (takie jak Goliat, Akisz, Pikol), wydają się mieć zupełnie inne pochodzenie. Zasugerowano ich indoeuropejską etymologię[54][55].

W 2016 Giancarlo T. Tomezzoli i Reinhardt S. Stein ogłosili, że badane przez nich inskrypcje z ceramiki filistyńskiej zapisane są w języku podobnym do dialektów słowiańskich. Może być to dowód na indoeuropejskie korzenie Filistynów[1].

Wojskowość Filistynów

Filistyni posiedli umiejętność obróbki żelaza, najprawdopodobniej podczas pobytu na obszarach zamieszkiwanych przez Hetytów, źródła biblijne wskazują wszakże na stosowanie również brązu. Wygląda na to, że w czasach biblijnych Filistyni posiadali niewielką liczbę rydwanów bojowych, wzorowanych na rydwanach Hetytów, a także lekką i ciężką piechotę[56]. Relief z Medinet Habu przedstawia jedynie jeden typ wojownika filistyńskiego: ciężkozbrojnego piechura uzbrojonego w dwa oszczepy (służące jako broń miotana krótkiego zasięgu) oraz miecz. Miał on hełm z pióropuszem i lekki puklerz[57]. Źródła biblijne wspominają również o filistyńskich łucznikach[58], rydwanach i jeździe[59]. Opisywany przez Biblię wojownik filistyński, Goliat, miał być uzbrojony w ciężką włócznię o żelaznym grocie, wykonany z brązu zakrzywiony nóż, hełm, pancerz łuskowy i nagolenniki z tego samego metalu, a także tarczę[60].

Filistyńscy najemnicy służyli w Egipcie jako jednostka do walki wręcz[56]. Być może Filistynami byli cudzoziemscy najemnicy, którzy służyli w armii Dawida, wśród nich Ittaj z Gat[61].

Archeologia

Osadnictwo

Spośród pięciu miast filistyńskiego pentepolis dotarto do warstw filistyńskich jedynie w Aszdod, Ekronie i częściowo w Askalonie. Aszdod, powstały na ruinach osady z epoki brązu, był z początku osadą o powierzchni 20 akrów, którą w XII w. p.n.e. otoczono murem obronnym. Pod koniec X w. p.n.e. rozrósł się do 100 akrów. Ekron z początku zajmował powierzchnię 50 akrów, następnie miasto było stopniowo fortyfikowane.

Na północ od pentapolis odnaleziono między innymi miasta: Afek, Tel Garisa i Tel Qasile. Tel Qasile wyróżnia się tym, że nie powstało na ruinach wcześniejszej osady, lecz zostało założone bezpośrednio przez Filistynów.

W wielu miastach Szefeli i północno-zachodnim Negebie odnaleziono ślady osadnictwa filistyńskiego, między innymi ceramikę i rzeźbę[62].

Architektura i sztuka sakralna

Jedynym znanym przykładem filistyńskiego budownictwa sakralnego są świątynie z Tel Qasile, budowane na przestrzeni 150 lat. Pierwsza z tych świątyń zbudowana była z cegły, obejmowała jedno pomieszczenie i miała wymiary 6,4 na 6,6 m. Druga została wzniesiona z kamienia i zajmowała większą powierzchnię. Trzecia posiadała już przedsionek, a dach pomieszczenia głównego wznosił się na dwóch słupach z drewna cedrowego.

Ani w Filistei, ani nigdzie indziej poza Egiptem nie znaleziono śladów świątyń mogących pomieścić 3 tys. ludzi, o których mówi biblijna relacja dotycząca Samsona[63].

Dla filistyńskiej sztuki sakralnej charakterystyczne są figurki siedzącej bogini, zwane „Aszdoda”, maski ludzkie i zwierzęce oraz naczynia libacyjne[64].

Domostwa

Bogate domostwa filistyńskie miały kształt prostokąta lub kwadratu i posiadały wewnętrzny, zadaszony dziedziniec. Ściany zbudowane były z cegły, a dach wznosił się na drewnianych słupach osadzonych na bazach z nieobrobionego kamienia. W centrum dziedzińca znajdowały się otoczone otynkowanym murem paleniska, nieznane w kulturze kananejskiej, spotykane natomiast na Cyprze, w Anatolii i basenie Morza Egejskiego[65].

Ceramika

Ceramika filistyńska zachowuje formy ceramiki mykeńskiej, ale wyróżnia się nowymi motywami dekoracyjnymi. Niekiedy bardzo przypomina ceramikę mykeńską występującą na Rodos i Cyprze. Do produkcji tej ceramiki wykorzystywano jednak rodzimy surowiec, co oznacza, że nie była to ceramika importowana.

Z początku ceramika filistyńska zawierała wzory jednokolorowe, później zastępuje ją ceramika dwubarwna. Wśród naczyń pojawiają się kratery[66].

Cmentarzyska

Odkryto stosunkowo nieliczne filistyńskie cmentarzyska. Filistyni byli grzebani indywidualnie w grobach wykopanych w ziemi albo prostokątnych grobowcach. Czasami ciało zmarłego układano w wielkich dzbanach, w innych wypadkach w glinianych trumnach z antropoidalnymi wiekami[67].

Zobacz też

Uwagi

  1. ↑ źródło?
  2. ↑ Według Biblii Samson odniósł liczne zwycięstwa nad Filistynami dzięki swej nadludzkiej sile. Filistyni by go pojmać wykorzystali jego ukochaną, Dalilę, która poznała jego sekret. Pojmany bohater miał zginąć w samobójczym ataku na świątynię Dagona w Gazie. Por. artykuł Samson i Sdz 13-16.
  3. ↑ Przyczyną tego była według Biblii plaga guzów hemoroidalnych zesłana przez Jahwe. Por. 1 Sm 5-6.
  4. ↑ Dwukrotnie podczas oblężeń Gibbetonu dochodziło w Izraelu do zamachu stanu.
  5. ↑ W źródłach asyryjskich zwanego Re’e. Być może chodzi o faraona Osorkona IV, w Biblii (2 Krl 17,4) wzmiankowanego jako So.

Przypisy

  1. 1 2 Giancarlo T. Tomezzoli, Reinhardt S. Stein (2016) The Philistine Inscription 4.5 from Ashkelon (Israel). Advances in Anthropology.
  2. ↑ Biblisch-historisches Handwörterbuch. Bo Reicke, Leonhard Rost (redaktorzy). T. III. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1962-1979, s. 1455. (niem.).
  3. ↑ Agnieszka Krzemińska, Rozmowa o biblijnych Filistynach [online], www.polityka.pl, 2013 [dostęp 2020-12-01] (pol.).
  4. ↑ H. TADMOR, A Note on the Saba'a Stele of Adad-nirari III, „Israel Exploration Journal”, 19 (1), 1969, s. 46–48, ISSN 0021-2059, JSTOR: 27925163 [dostęp 2021-05-26].
  5. ↑ PISMO ŚWIĘTE - Wj 23 [online], biblia.deon.pl [dostęp 2020-12-04].
  6. ↑ PISMO ŚWIĘTE - Joz 13 [online], biblia.deon.pl [dostęp 2020-12-04].
  7. 1 2 3 4 5 Filistynowie. W: Encyklopedia kościelna. T. V, s. 389–391.
  8. 1 2 Tschirschnitz, s. 151.
  9. 1 2 Joanna Kociszewska: Kilka słów o Filistynach. [w:] Podbój Kanaanu – fakt historyczny czy legenda? [on-line]. biblia.wiara.pl. [dostęp 2009-06-18].
  10. ↑ Biblia Tysiąclecia - Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu - 1 Sm 6 [online], biblia.deon.pl [dostęp 2020-12-04].
  11. ↑ Biblia Tysiąclecia - Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu - Am 9 [online], biblia.deon.pl [dostęp 2020-12-04].
  12. 1 2 Discovery of Philistine Cemetery May Solve Biblical Mystery
  13. ↑ Piotr Kościelniak, Skąd przychodzą Filistyni [online], www.rp.pl [dostęp 2020-12-01] (pol.).
  14. ↑ Archeolodzy odkryli cmentarz Filistynów. Biblijna zagadka bliska rozwiązania? [online], Onet Wiadomości, 11 lipca 2016 [dostęp 2020-12-01] (pol.).
  15. ↑ Michal Feldman i inni, Ancient DNA sheds light on the genetic origins of early Iron Age Philistines, „Science Advances”, 5 (7), 2019, DOI: 10.1126/sciadv.aax0061, PMID: 31281897, PMCID: PMC6609216 [dostęp 2020-12-01] (ang.).
  16. ↑ Ancient DNA may reveal origin of the Philistines
  17. ↑ Rinat Harash, Ari Rabinovitch, Biblical bad guys the ancient Philistines came from Europe, DNA shows, „Reuters”, 3 lipca 2019 [dostęp 2020-12-01] (ang.).
  18. ↑ Joz 13,1-2 w przekładach Biblii.
  19. ↑ Sdz 3,1-4 w przekładach Biblii.
  20. ↑ Sdz 10,5-7 w przekładach Biblii.
  21. ↑ 1 Księga Samuela, Rozdział 4 w przekładzie Biblii Tysiąclecia.
  22. ↑ 1Sm 7,7-14 w przekładach Biblii.
  23. ↑ 1Sm 9,5 w przekładach Biblii.
  24. ↑ 1Sm 13,19-22 w przekładach Biblii.
  25. ↑ 1 Księga Samuela, Rozdział 31 w przekładzie Biblii Tysiąclecia.
  26. ↑ Tschirschnitz, s. 237.
  27. ↑ 2Sm 5,17-25 w przekładach Biblii.
  28. ↑ 2Sm 8,1 w przekładach Biblii.
  29. ↑ 1Krn 18,1 w przekładach Biblii.
  30. ↑ 2Sm 21,15-22 w przekładach Biblii.
  31. ↑ Gądecki, s. 292.
  32. ↑ 2Krn 17,11 w przekładach Biblii.
  33. ↑ 2Krn 21,16-17 w przekładach Biblii.
  34. ↑ 2Krl 12,18 w przekładach Biblii.
  35. ↑ 2Krn 26,6 w przekładach Biblii.
  36. ↑ 2Krn 28,18 w przekładach Biblii.
  37. ↑ 2Krl 18,8 w przekładach Biblii.
  38. ↑ Gądecki, s. 334.
  39. ↑ 1Krl 15,27 w przekładach Biblii.
  40. ↑ 1Krl 16,14 w przekładach Biblii.
  41. ↑ Tschirschnitz, s. 151–152.
  42. ↑ Tschirschnitz, s. 73–74.
  43. ↑ Tschirschnitz, s. 75–76.
  44. ↑ Tschirschnitz, s. 78.
  45. ↑ Tschirschnitz, s. 152.
  46. ↑ Filistyni, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2009-06-18].
  47. ↑ Erwin Fahlbusch i inni, The Encyclopedia of Christianity, Wm. B. Eerdmans Publishing, 1999, ISBN 978-0-8028-2416-5 [dostęp 2020-12-03] (ang.).
  48. ↑ Philistines. [w:] Catholic Encyclopedia [on-line]. www.newadvent.org. [dostęp 2009-07-25]. (ang.).
  49. 1 2 3 4 Philistine. [w:] Britannica Online Encyclopedia [on-line]. britannica.com. [dostęp 2009-07-25]. (ang.).
  50. ↑ Biblia Tysiąclecia - Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu - 1 Sm 6 [online], biblia.deon.pl [dostęp 2020-12-03].
  51. ↑ Biblia Warszawska - I Księga Samuela - Rozdział: 5 [online], biblia-online.pl [dostęp 2020-12-03].
  52. ↑ Jl 4,4-6 w przekładach Biblii.
  53. ↑ Tall tale of a Philistine: researchers unearth a Goliath cereal bowl [online], The Sydney Morning Herald, 15 listopada 2005 [dostęp 2020-12-03] (ang.).
  54. ↑ Timothy P. Harrison, NEO-HITTITES IN THE "LAND OF PALISTIN": Renewed Investigations at Tell Taʿyinat on the Plain of Antioch, „Near Eastern Archaeology”, 72 (4), 2009, s. 174–189, DOI: 10.1086/NEA25754026, ISSN 1094-2076 [dostęp 2020-12-03].
  55. ↑ Jeffrey P. Emanuel, King Taita and his “Palistin” : philistine state or neo-hittite kingdom?, „Antiguo Oriente: Cuadernos del Centro de Estudios de Historia del Antiguo Oriente 13, 2015”, 2015, ISSN 1667-9202 [dostęp 2020-12-03].
  56. 1 2 Wise, s. 26.
  57. ↑ Wise, s. 37.
  58. ↑ 1Sm 31,3 w przekładach Biblii.
  59. ↑ 1Sm 13,5 w przekładach Biblii.
  60. ↑ 1Sm 17,4-7 w przekładach Biblii.
  61. ↑ Por. wersety 1 Sm 8,18 i 1 Sm 15,18 oraz przypisy do nich w Biblii Tysiąclecia.
  62. ↑ Gądecki, s. 256–257.
  63. ↑ Gądecki, s. 257–259.
  64. ↑ Gądecki, s. 263.
  65. ↑ Gądecki, s. 259.
  66. ↑ Gądecki, s. 260–261.
  67. ↑ Gądecki, s. 263–264.

Bibliografia

  • Stanisław Gądecki: Archeologia biblijna. T. I. Gniezno: Gaudentinum, 1994. ISBN 83-85654-24-0.
  • Alfred Tschirschnitz: Dzieje ludów biblijnych. Wyd. I. Warszawa: M. Sadren i S-ka, 1994. ISBN 83-86340-00-3.
  • Terence Wise: Ancient armies of the Middle East. Angus McBride (ilustracje), Martin Windrow (redaktor). Londyn: Osprey Publishing, 1981, seria: Man-at-Arms. ISBN 0-85045-384-4.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.