Czystek
Ilustracja
Morfologia (Cistus ladaniferus)
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

różopodobne

Rząd

ślazowce

Rodzina

czystkowate

Rodzaj

czystek

Nazwa systematyczna
Cistus L.
Sp. Pl. 523. 1 Mai 1753
Synonimy
  • Rhodocistus Spach[3]
Cistus albidus
czystek żywicowy (Cistus ladanifer)
Cistus palinhae
Cistus symphythifolius

Czystek (Cistus L.) – rodzaj krzewów należący do rodziny czystkowatych (posłonkowatych). Obejmuje 29[4]–36[5] gatunków i liczne mieszańce międzygatunkowe[5]. Większość z nich rośnie w basenie Morza Śródziemnego, zwłaszcza w jego części zachodniej[6], przy czym cały zasięg rodzaju obejmuje obszar od Wysp Kanaryjskich po Iran[7]. Czystki stanowią ważny składnik formacji zaroślowych i widnych lasów[8]. W Polsce rosną tylko w uprawie[7].

Wykorzystywane są jako rośliny ozdobne, lecznicze, kosmetyczne i źródło żywicy ladanum.

Morfologia

Pokrój
Zimozielone lub półzimozielone krzewy lub półkrzewy, zwykle o wyprostowanym pokroju, niskie[7], o wysokości do 60–100 cm[8], rzadko do 4 m[6]. Pędy zwykle gruczołowato lepkie i aromatyczne[6][7]. W kątach liści wyrastają często krótkotrwałe krótkopędy z mniejszymi liśćmi[6].
Liście
Nakrzyżległe i zwykle całobrzegie[7], owłosione, równowąskie do jajowatych[6].
Kwiaty
Zwykle skupione na końcach pędów[7] w rozgałęziających się kwiatostanach, ale w kolejne dni zwykle kwiaty rozwijają się w nich pojedynczo[6]. Kielich składa się z dwóch okółków – dwie zewnętrzne działki są mniejsze od pojedynczej lub trzech działek wewnętrznych[6]. Korona spodeczkowata, o 5 płatkach w kolorze od białego przez różowy po purpurowy wielkości od 2,5 do 10 cm. U podstawy każdego płatka często znajduje się czerwona lub purpurowa plama[8][7]. Cienkie, papierzaste płatki otwierają się rano, a odpadają przed zapadnięciem zmroku. W okresie kwitnienia regularnie rozwijają się nowe pąki[8][6]. Pręciki są liczne. Słupek z krótką szyjką i główkowatym znamieniem[6].
Owoce
Torebki pękające na 5 lub 10 części[6][7], zawierających liczne nasiona[6].
Rodzaje podobne
Rośliny tego rodzaju mylone są z posłonkiem (Helianthemum)[8][7], który ma torebki otwierające się trzema klapami i są to rośliny mniejsze – byliny lub półkrzewy[7].

Biologia i ekologia

Są to krzewy raczej krótkowieczne i po pożarach zwykle zamierające – nie odbijają z szyi korzeniowej. W dodatku żywiczne pędy łatwo się palą. Rośliny korzystają z pożarów ponieważ eliminują one większe i bardziej konkurencyjne krzewy. Czystki po pożarach odnawiają się szybko z bardzo licznie wytwarzanych nasion. Ich kwiaty zapylane są przez owady, zwykle pszczoły[6].

Czystki są istotnym składnikiem garigu[6], frygany i makii oraz świetlistych lasów sosnowych i dębowych[8]. Często rosną na terenach skalistych[6].

Systematyka

Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny czystkowatych Cistaceae z rzędu ślazowców[2][3]. Jest blisko spokrewniony z Halimium (9 gatunków o mniejszych, białych lub żółtych kwiatach skupionych w luźniejszych kwiatostanach oraz trójklapowych torebkach), z którymi to roślinami czystki tworzą mieszańce ×Halimiocistus[6]. W niektórych ujęciach rodzaj Halimium włączany jest do czystka Cistus[5][4].

Wykaz gatunków[5][7][9]
  • Cistus × aguilari O.E.Warb.
  • Cistus × akamantis Demoly (= C. monspeliensis × C. parviflorus × C. salviifolius)
  • Cistus × albereensis Gaut. ex Rouy & Fouc.
  • Cistus albidus L. – czystek biały
  • Cistus × argenteus Dans. (= C. albidus × C. creticus × C. laurifolius)
  • Cistus asper Demoly & R.Mesa
  • Cistus atlanticus (Humbert & Maire) Demoly
  • Cistus atriplicifolius Lam.
  • Cistus × banaresii Demoly (= C. palmensis × C. symphytifolius)
  • Cistus × bornetianus Demoly (= C. albidus × C. laurifolius)
  • Cistus calycinus L.
  • Cistus × canescens Sweet (= C. albidus × C. creticus)
  • Cistus × cebennensis Aubin & J.Prudhomme (= C. pouzolzii × C. salviifolius)
  • Cistus × cheiranthoides Lam.
  • Cistus chinamadensis Bañares & P.Romero
  • Cistus × clausonii Font Quer & Maire (= C. albidus × C. heterophyllus)
  • Cistus clusii Dunal
  • Cistus × chnoodophyllus Demoly (= C. chinamadensis × C. symphyitifolius)
  • Cistus × conradiae Demoly (= C. creticus × C. monspeliensis)
  • Cistus creticus L. – czystek kreteński
  • Cistus × crispatus Dans. (= C. creticus × C. crispus)
  • Cistus crispus L. – czystek kędzierzawy
  • Cistus × crumleyae Demoly (= C. creticus × C. ocreatus)
  • Cistus × curvativus Demoly (= C. heterophyllus × C. ladanifer)
  • Cistus × cymosus Dunal (= C. creticus × C. parviflorus)
  • Cistus × cyprius Lam.
  • Cistus × dansereaui P.Silva (= C. inflatus × C. ladanifer)
  • Cistus × escartianus Demoly
  • Cistus × florentinus Lam.
  • Cistus formosus Curtis
  • Cistus grancanariae Marrero Rodr., R.S.Almeida & C.Ríos
  • Cistus halimifolius L.
  • Cistus heterophyllus Desf. – czystek różnokształtny
  • Cistus horrens Demoly
  • Cistus × hybridus Pourr.
  • Cistus × incanus L. – czystek szary[10]
  • Cistus inflatus Pourr. ex J.-P.Demoly
  • Cistus × ingwersenii Demoly
  • Cistus ladanifer L. – czystek żywicowy[10], cz. ladanowy
  • Cistus lasianthus Lam.
  • Cistus lasiocalycinus (Boiss. & Reut.) Byng & Christenh.
  • Cistus laurifolius L. – czystek wawrzynolistny[11]
  • Cistus × laxus Aiton
  • Cistus × ledon Lam.
  • Cistus libanotis L.
  • Cistus macrocalycinus (Pau) Byng & Christenh.
  • Cistus × matritensis Carazo Roman & Jiménez Alb.
  • Cistus monspeliensis L. – czystek monpelijski
  • Cistus munbyi Pomel
  • Cistus × nigricans Pourr.
  • Cistus × novus Rouy,Foucaud&Gaut
  • Cistus × obtusifolius Sweet
  • Cistus ocreatus C.Sm. ex Buch
  • Cistus ocymoides Lam.
  • Cistus osbeckiifolius Webb ex Christ
  • Cistus palhinhae N.D.Ingram
  • Cistus palmensis Bañares & Demoly
  • Cistus parviflorus Lam.
  • Cistus × pauranthus Demoly
  • Cistus × platysepalus Sweet
  • Cistus populifolius L.
  • Cistus × pourretii Rouy & Foucaud
  • Cistus pouzolzii Delile ex Gren. & Godr.
  • Cistus salviifolius L. – czystek szałwiolistny
  • Cistus × santae (Sauvage) Demoly
  • Cistus sintenisii Litard.
  • Cistus × skanbergii Lojac.
  • Cistus × stenophyllus Link
  • Cistus symphytifolius Lam.
  • Cistus tauricus C.Presl
  • Cistus × timbalii Demoly
  • Cistus umbellatus L.
  • Cistus × verguinii Coste
  • Cistus × vinyalsii Sennen

Zastosowanie

Czystki są popularnie uprawiane jako rośliny ozdobne, cenione ze względu na efektowne kwiaty i długotrwałe kwitnienie[8], sukcesywnie rozwijanych kolejnych kwiatów. Szczególnie długi okres kwitnienia mają zwykle sterylne mieszańce[6]. Ze względu na duże wymagania termiczne, poza klimatem ciepłym rośliny mogą być uprawiane tylko w bardzo ciepłych, suchych i nasłonecznionych miejscach, przy czym źle znoszą mrozy. W warunkach Polski zalecane są do upraw w zimnych szklarniach (przy czym źle znoszą przesadzanie)[7].

Niektóre gatunki mają własności lecznicze[12]. W ziołolecznictwie liść czystka jest źródłem naturalnych antyutleniaczy. Przeprowadzone badania na ten temat potwierdzają zasadność wykorzystania czystka w produktach ziołowych[13]. W kosmetologii czystek wykazuje działanie antyseptyczne, ściągające, przeciwzmarszczkowe, ujędrniające, napinające skórę, ułatwia usuwanie świeżych blizn[14].

Z niektórych gatunków (głównie czystka kreteńskiego i żywicowego[6]) wytwarza się żywicę ladanum[10].

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. 1 2 Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-02-11] (ang.).
  3. 1 2 United States Department of Agriculture Agricultural Research Service: Family: Malvaceae Juss.. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-02-19]. (ang.).
  4. 1 2 David J. Mabberley, Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 205, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200.
  5. 1 2 3 4 Cistus L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-01-20].
  6. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 148. ISBN 0-333-73003-8.
  7. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Włodzimierz Seneta: Drzewa i krzewy liściaste C. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 119-120. ISBN 83-01-11074-0.
  8. 1 2 3 4 5 6 7 Dr D.G. Hessayon: Krzewy kwitnące. Warszawa: Muza, 1998, s. 28. ISBN 83-7079-997-3.
  9. ↑ Taksony rodzicielskie mieszańców wg: Robert G. (“Bob”) Page: The Cistus & Halimium Website. [dostęp 2022-01-25].
  10. 1 2 3 Zofia Włodarczyk: Rośliny biblijne. Leksykon. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2011. ISBN 978-83-89648-98-3.
  11. ↑ Ludmiła Karpowiczowa (red.): Słownik nazw roślin obcego pochodzenia łacińsko-polski i polsko-łaciński. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, 1973.
  12. ↑ Dr H. Różański. Rozmyślania nad czystkiem. [dostęp 2014-11-25].
  13. ↑ M. Nicoletti, C. Toniolo, A. Venditti, M. Bruno i inni. Antioxidant activity and chemical composition of three Tunisian Cistus: Cistus monspeliensis, Cistus villosus and Cistus libanotis. „Nat Prod Res”. 29 (3), s. 223-30, Feb 2015. DOI: 10.1080/14786419.2014.947486. PMID: 25116860.
  14. ↑ Marcin Molski: Nowoczesna Kosmetologia. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2014, s. 27. ISBN 978-83-01-17976-2.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.