Kolegiata

Kolegiata w Tarnowie w formie, jaką uzyskała pod koniec XV w. i posiadała do początku XIX w.

W 1400 r. biskup krakowski Piotr Wysz na prośbę Jana z Tarnowa podniósł tarnowski kościół parafialny do godności kolegiaty i powołał przy nim kapitułę kolegiacką z trzema prałaturami oraz dwiema kanoniami, na czele której stał prepozyt sprawujący jurysdykcję nad duchowieństwem w siedmiu parafiach^[3].

W związku z podniesieniem rangi kościół został zapewne rozbudowany o prezbiterium, zakrystię kanonicką i prawdopodobnie wieżę przybudowaną do zachodniej fasady, o dolnych kondygnacjach murowanych i górnych drewnianych. W następnych latach za kolegiatą przy murze miejskim budowane były domy kanoników, czyli członków kapituły.

Była to pierwsza kolegiata na prawym brzegu Wisły w diecezji krakowskiej i pierwsza fundacji możnowładczej w tej diecezji. W 1415 r. wojewoda krakowski Jan Tarnowski i jego brat Spytek ufundowali w kolegiacie przy grobie ojca kaplicę z ołtarzem pod wezwaniem Rozesłania Apostołów dla zbawienia jego duszy, a także innych ich przodków. Kanonik zobowiązany do opieki nad kaplicą uposażony został wsią Łukowa. Wezwanie kaplicy Rozesłania Apostołów odnosiło się do święta, które obchodzone jest w liturgii Kościoła rzymskokatolickiego 15 lipca, a ponieważ tego właśnie dnia w 1410 r. stoczono bitwę pod Grunwaldem, w której obaj Leliwici wzięli udział, można interpretować tę fundację także jako wotum za zwycięstwo w tej bitwie. Obecnie stanowi ona część nawy południowej.

Prawdopodobnie w zbliżonym czasie jak kaplica Rozesłania Apostołów powstaje kaplica św. Anny. Świadczy o tym m.in. identyczne sklepienie gwiaździste. Obecnie kaplica stanowi część nawy północnej.

Nie wiadomo jak bardzo pożary całego miasta w 1483 i 1494 r. uszkodziły kolegiatę. Nie wykluczone, że po nich z inicjatywy Jana Amora z Tarnowa, zwanego Młodszym, powstały niezachowana górna część wieży, sieciowe sklepienie nawy głównej, kaplica Matki Bożej Szkaplerznej (obecnie część nawy południowej), skarbiec (obecnie część nawy północnej), stalle kanonickie (obecnie pod chórem muzycznym) oraz portal południowy, najbogatszy pod względem rzeźbiarskim i symbolicznym w tej świątyni.

Pomnik Jana Amora i Jana Krzysztofa Tarnowskich w bazylice katedralnej w Tarnowie

Kolejny właściciel miasta i patron kościoła Jan Amor Tarnowski, hetman wielki koronny i kasztelan krakowski ufundował kilka wspaniałych pomników, czyniąc z wnętrza kolegiaty mauzoleum rodowe. Proboszczem kolegiaty był w tym czasie jego syn (zm. 1537) o tym samym imieniu, który również mógł partycypować w fundacji. Kolejno powstawały pomniki: Barbary z Rożnowa, wnuczki Zawiszy Czarnego i matki Jana Amora Tarnowskiego (1520-24), Barbary z Tęczyńskich, syna Jana Aleksandra, ojca Jana Amora i przyrodniego brata Jana (1525-1536). Pomniki poza pierwszym gotycko-renesansowym powstały prawdopodobnie w pracowni Bartłomieja Berecciego. Pierwotnie zostały umieszczone w prezbiterium kolegiaty. W 1528 r. król Węgier Jan Zápolya ufundował dla kolegiaty ołtarz (niezachowany) w podziękowaniu za gościnę jaką udzielono mu w Tarnowie.

W 1559 r. hetman Jan Amor Tarnowski podarował kolegiacie srebrną sukienkę na obraz Matki Bożej w ołtarzu (skradziona w 1693 r.). Według inwentarza kolegiaty spisanego w tym roku na zlecenie Rady Miejskiej miała ona 13 ołtarzy pod opieką poszczególnych bractw religijnych (Bożego Ciała, św. Szkaplerza, Literackiego i św. Anny) oraz bractw cechowych^[4]. Po śmierci hetmana Jana Amora Tarnowskiego w 1561 r. prace nad budową jego pomnika nagrobnego kontynuował włoski architekt i rzeźbiarz Jan Maria Padovano. Nadzór nad nimi miał sprawować starosta Adam Trzemeski. Padovano przekomponował przy tej okazji także pomniki Barbary z Tęczyńskich, Jana Aleksandra, Jana Amora i Jana Tarnowskich, które zostały przeniesione do bocznych kaplic, aby zrobić miejsce dla pomnika hetmana inspirowanego wielkimi pomnikami dożów weneckich z 2. połowy XV stulecia. Ponieważ syn hetmana Jan Krzysztof zmarł już w 1567 r. przed zakończeniem prac nad pomnikiem jego szwagier Konstanty Wasyl Ostrogski zlecił artyście przekomponowanie pomnika hetmana na piętrowy, aby umieścić w nim także postać Jana Krzysztofa Tarnowskiego. W ten sposób powstał najwyższy (13,8 m) w Polsce pomnik renesansowy, przedłużony jeszcze w dolnej partii o część poświęconą Zofii Ostrogskiej, po jej śmierci w 1570 r.

Pomnik prepozyta ks. Marcina Łyczki

Pierwszym pomnikiem w kolegiacie tarnowskiej nie należącym do Tarnowskich był pomnik prepozyta Marcina Łyczki (obecnie w nawie południowej), który zmarł w 1578 r. i był m.in. fundatorem murowanego budynku szkoły parafialnej. Autorstwo tego pomnika przypisywane jest Wojciechowi Kuszczycowi, który też wykonał najstarsze zachowane epitafium w tym kościele, poświęcone rzeźbiarzowi Wojciechowi (obecnie pod wieżą przed wejściem do nawy głównej).

15 kwietnia 1617 r. pożar dachu nad prezbiterium spowodował stopienie dwóch dzwonów i upadek dwóch następnych. Zniszczeniu uległy akta i przywileje kościelne. Odbudowa trwała kilka lat. W tym czasie do prezbiterium od północy dobudowano skarbiec i kapitularz. Zamontowano w nim też naprzeciwko pomnika hetmana dorównujący my prawie wielkością monumentalny pomnik księcia Janusza Ostrogskiego (zm. 1620) i jego żony Zuzanny z Serédych (zm. 1596) wykonany w stylu manieryzmu gdańskiego. Autorem pomnika był wrocławianin Jan Pfister. Pomnik wykonywany był od 1612 r. w Brzeżanach i przywieziony stamtąd na wozach przez mieszkańców podtarnowskiej Strusiny.

Ołtarz z 1986 r. z Pietą z początku XVII w.

Epitafium Ziębów z początku XVII w. z najstarszą panoramą Tarnowa

W 1622 r. w kaplicy Rozesłania Apostołów umieszczono nagrobek upamiętniający zmarłego razem z żoną Katarzyną z Passerów. Postacie zmarłych ukazano na tle najstarszej panoramy Tarnowa. W zbliżonym czasie powstała też Pieta czczona do dnia dzisiejszego w katedrze tarnowskiej.

W 1644 r. zamontowano w prezbiterium nowy główny ołtarz.

W 1663 r., nazajutrz po uroczystości Bożego Ciała, pożar zniszczył miasto wraz z kolegiatą. Ocalały ołtarze i pomniki. Odbudowa rozpoczęła się w 1667 r. i dokonywana dzięki ofiarom kapituły i wiernych trwała przez kilka lat^[5].

W 1690 r. papież Aleksander VIII nadał prepozytom tarnowskim tytuł infułata z prawem używania pontyfikaliów, jak również infuły i pastorału. Z podziękowaniem do Rzymu udał się prepozyt tarnowski ks. Piotr Stanisław Orłowski. Obdarowany został przez papieża licznymi relikwiami, w tym całym ciałem bł. Felicissimusa, męczennika z 258 roku. W 1700 r. uroczyście wprowadzono je do kolegiaty tarnowskiej. Na oprawę relikwii zużyto złom srebrny ze skarbca kościelnego i wota z ołtarzy. Przy tej okazji po raz pierwszy zagrała profesjonalna kapela kolegiacka.

8 września 1712 r. do nowej kaplicy wybudowanej nad skarbcem wprowadzono relikwie przywiezione z Rzymu przez ks. Piotra Stanisława Orłowskiego, których obecności tarnowianie przypisywali szybkie zakończenie zarazy w 1705 r. Ołtarz w niej powstał w 1733 r.^[6]

Na początku XVIII w. duchowieństwo kolegiaty tarnowskiej składało się z 34 księży (7 prałatów, 10 kanoników, 7 wikariuszy, 5 mansjonarzy i 5 psałterzystów). Dzieliło się ono na cztery kolegia: kolegium prałatów i kanoników tzw. kapituła większa; kolegium wikariuszy, tzw. kapituła mniejsza, kolegium mansjonarzy i kolegium psałterzystów. Prałaci i kanonicy mieli rezydować w Tarnowie zmieniając się co miesiąc. Duszpasterstwo parafii było zadaniem kolegium wikariuszy i było wykonywane pod kierunkiem prepozyta^[7].

W 1725 r. wizytację kolegiaty tarnowskiej przeprowadził biskup krakowski Konstanty Szaniawski. Zastał w niej czterech wikarych, trzech mansjonarzy i dwóch psałterzystów, nieobecni w ogóle byli prałaci i kanonicy, a nabożeństwa mające być przez nich odprawiane były zaniedbywane. W dekrecie reformacyjnym biskup ustanowił m.in. nowy porządek codziennego nabożeństwa i sankcje finansowe za jego naruszanie. Zalecił też pokrycie świątyni materiałem ogniotrwałym. Scholastykowi nakazał, by z pomocą mieszczan i kapituły kolegiackiej w ciągu roku odnowił zdewastowaną szkołę.

Po pożarze miasta w 1735 r. przystąpiono do pokrycia kolegiaty materiałem ogniotrwałym w postaci dachówki. Prace ukończono w 1740 r., jednak nowy dach przeciekał i w 1757 r. prezbiterium pokryto blachą miedzianą. W tym roku zamontowano też nowe organy. 10 lat później wykonano nową posadzkę za pieniądze uzyskane ze sprzedaży kosztowności ze skarbca kolegiackiego^[8]. Odnowiono też przy okazji pomniki.

Katedra

Plan kolegiaty tarnowskiej w 1785 r. według F. Herziga. 1. Nawa (chór większy), 2. Kaplica św. Krzyża, 3. Babiniec, 4. Przedsionek południowy, 5 i 6. Zakrystia, 7. Przedsionek północny (dawny), 8. Kaplica Rozesłania Apostołów, 9. Wieża, 10. Prezbiterium (chór mniejszy), 11. Kaplica Matki Bożej Szkaplerznej, 12. Kaplica św. Anny, 13. Skarbiec i kapitularz, 14. Przedłużenie prezbiterium, 15.Przedsionek skarbca, Nad nr 5. Kaplica Świętych Relikwii.

Dekretem z dnia 20 września 1783 r. cesarz Józef II utworzył diecezję tarnowską obejmującą całą zawiślańską część diecezji krakowskiej wcielonej do Austrii jako Galicja. Tarnowska kolegiata miała pełnić funkcję katedry. W następnym roku nakazem tegoż cesarza zlikwidowano także wszystkie cmentarze przykościelne, także przy tarnowskiej katedrze. W roku 1785 rząd austriacki skonfiskował prawie cały skarbiec kolegiacki (m.in. relikwiarze, kielichy, szaty srebrne z ołtarzy, wota). Postanowiono, że duchowny nie może posiadać więcej niż jedno beneficjum. Nowe rozporządzenie doprowadziło do likwidacji kapituły w dotychczasowym kształcie. Uposażenie tarnowskich prałatów i kanoników rząd austriacki włączył do Funduszu Religijnego, z którego członkowie nowo utworzonej kapituły katedralnej mieli otrzymywać od tego czasu stałe płace. Skonfiskowano także budynki należące do kapituły kolegiackiej. W tym roku spłonął też główny ołtarz katedry.

13 marca 1786 r. papież Pius VI erygował kanonicznie diecezję tarnowską, włączając ją do metropolii lwowskiej, a dotychczasowej kolegiacie nadał godność katedry biskupiej. 24 września 1786 r. odbył się uroczysty ingres biskupa Floriana Amanda Janowskiego, pierwszego ordynariusza tarnowskiego z udziałem tysięcy wiernych. Kiedy jednak ustały przyczyny powołania do życia diecezji tarnowskiej, rząd austriacki nie zawahał się doprowadzić do jej likwidacji i dlatego w 1808 r. po 22 latach przestała istnieć.

Tarnowska katedra stała się świątynią parafialną w diecezji przemyskiej, a od 1822 r. w diecezji tynieckiej.

Siedmiopolowe sklepienie dawnej kaplicy św. Krzyża

Na początku XIX w. połączono kaplice Matki Bożej Szkaplerznej i św. Krzyża w jedną pw. św. Walentego (obecnie część nawy południowej). W 1810 r. z powodu złego stanu wieży rozebrano jej górną część aż do kalenicy dachu. W 1821 r. prywatnym nakładem nieco podwyższono ją i nakryto kopulastym dachem^[9].

Remont i przebudowa 1827-1832

Katedra tarnowska w latach 1827-1890. Widok od północy

W 1826 r. dzięki inicjatywie biskupa tynieckiego Grzegorza Tomasza Zieglera postanowiono przenieść katedrę biskupa z powrotem do Tarnowa.

28 kwietnia 1827 r. biskup Grzegorz Tomasz Ziegler wmurował kamień węgielny pod przebudowę katedry. Po jego odejściu w tym samym roku pracami trwającymi do 1832 r. kierowali wikariusz generalny ks. Jan Chrzciciel Fukier i proboszcz ks. Stanisław Kostka Zabierzewski. W jej ramach przedłużono prezbiterium (zakończone do tego czasu płaską ścianą, zastąpiono wieloboczną bez okien), wstawiono nowy główny ołtarz o wysokości zbliżonej do pomników Tarnowskich i Ostrogskich z obrazem Wniebowzięcia Matki Bożej sprowadzonym z Wiednia, przebudowano i poszerzono chór muzyczny, na którym umieszczono nowe organy. Kaplicę, zakrystię i obniżoną kaplicę św. Relikwii po północnej stronie nawy głównej połączono w jedno wnętrze nawy północnej nazwaną kaplicą św. Anny. Po stronie południowej powiększoną o część wschodnią kaplicę św. Walentego przemianowano na kaplicę św. Benedykta tworząc nawę południową. Całość zewnętrznej elewacji pokryto zaprawą wapienną. W ten sposób katedra otrzymała układ bazylikowy z dwiema nawami, zatracając jednocześnie gotyckie cechy stylowe. Podczas prac uszkodzono pomniki w prezbiterium^[10].

Katedra wzbogaciła się o antepedium wykonane ze srebrnej blachy w latach 1753-55 we Wrocławiu i Augsburgu, ufundowane pierwotnie dla klasztoru tynieckiego przez opata Stanisława Benedykta Bartoszewskiego herbu Bończa. Prawdopodobnie również wtedy umieszczono w katedrze wielki krucyfiks przy wejściu południowym.

Restauracja 1850-1853

Ołtarz św. Kazimierza Królewicza z 1850 r. z herbem Polski, który przetrwał czasy rozbiorów i okupacji niemieckiej.

Kolejne prace w katedrze podjęto z inicjatywy i pod kierunkiem proboszcza Michała Króla. W 1850 r. zamówił on dwa ołtarze boczne u Danasiewicza z Nowego Sącza dopasowane stylistycznie do ołtarza głównego. Stojące do dnia dzisiejszego. Po lewej z obrazem św. Józefa (obecnie Matki Bożej Częstochowskiej), po prawej z Ukrzyżowanym pędzla nieznanego malarza z Kalwarii Zebrzydowskiej. Trzeci ołtarz boczny z obrazem św. Kazimierza pędzla Ksawerego Marynowskiego ufundował ks. Walenty Kostkowicz. Z powodu umieszczenia herbu Polski w obrazie tego Świętego ks. Michał Król musiał zmagać się z oskarżeniami o nielojalność wobec cesarza^[11]. Ksiądz Król wymienił też ołtarze w kaplicach św. Anny i Benedykta. W pierwszym z nich umieszczono obraz Najświętszego Serca Pana Jezusa pędzla Wiesława Zarzyckiego z Krakowa.

W 1853 r. ułożono w katedrze nową posadzkę zakupioną ze zrujnowanego pałacu Lubomirskich w Dąbrowie Tarnowskiej^[12]. Dobudowano też drugą zakrystię mającą służyć kanonikom i naprawiono pomniki nagrobne doklejając rozbite w 1827 r. fragmenty i usuwając z nich warstwę gliny i farby. Księdzu Królowi nie udało się doprowadzić do odbudowy górnej części wieży katedry, na czym bardzo mu zależało.

29 września 1869 r. doszło do celowego podpalenia poddasza prezbiterium, które jednak udało się ugasić^[13].

Przebudowa 1890-1900

Zdjęcie prezbiterium z 1889 r. katedry tarnowskiej sprzed przebudowy w stylu neogotyckim

W 1884 r. w 30. rocznicę ogłoszenia dogmatu o Niepokalanym Poczęciu biskup tarnowski Józef Pukalski ufundował figurę Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, która stanęła na kolumnie na pl. Katedralnym. W tym czasie ideę odbudowy wieży katedry podjął kanonik ks. Stanisław Walczyński, który z powodzeniem zaczął prowadzić składkę na ten cel. Pierwotnie - według projektu Feliksa Księżarskiego - miała ona przypominać wieżę kościoła mariackiego w Krakowie.

Wieża katedry w Tarnowie.

W 1886 r. nowy tarnowski biskup ordynariusz Ignacy Łobos uznał restaurację katedry za jedno z najpilniejszych zadań i przyjął patronat nad zbiórką funduszy na ten cel. Proboszczem katedry był w tym czasie ks. Franciszek Leśniak. Projekt neogotyckiej przebudowy powierzono Julianowi Zachariewiczowi ze Lwowa. Dofinansowanie prac z budżetu gminy przyjęto w Radzie Miejskiej jednomyślnie. Do odnowy katedry przyczyniła się zatem przynajmniej połową tej sumy także społeczność żydowska Tarnowa. W 1890 r. powołano w tym celu dwa komitety, restauracyjny (zajął się w I fazie prac głównie nowym prezbiterium i wnętrzem) i parafialny (zajął się w I fazie prac wieżą). Prace prowadziło przedsiębiorstwo budowlane Franciszka Hackbeila starszego. Z woli biskupa pierwszym przedsięwzięciem było postawienie ołtarza Najświętszego Sakramentu według proj. Tadeusza Błotnickiego w nawie południowej. W 1891 r. zakończono wzmocnienie i przebudowę wieży katedry, po której liczy ona 72 m wysokości. Umieszczono na niej duży dzwon „Ignacy Józef” z dwoma mniejszymi oraz zegar z czterema tarczami. Ukończono też renowację pomników Tarnowskich i Ostrogskich. Usunięto warstwę farby pokostowej oraz dorabiane części z gipsu i drzewa, zastępując je oryginalnymi marmurowymi lub alabastrowymi, które zachowano z poprzedniej restauracji. Przeniesiono też pomnik Barbary z Rożnowa z nawy południowej do prezbiterium. W nawie głównej zeskrobano polichromię wykonaną 40 lat temu i pomalowano ją na biało. Zdecydowano się też na odbicie tynku z całości elewacji budowli i położenie na części ścian okładziny z nowej cegły.

31 października 1891 r. ukończono budowę nowego trójbocznego prezbiterium (od tego czasu prezbiterium i nawa główna liczą łącznie 45 m długości) i nowej zakrystii kanonickiej. Na ścianach prezbiterium umieszczono sześć figur wykonanych w pracowni krakowskiego rzeźbiarza Zygmunta Langmana. Przedstawiają one świętych, którzy w diecezji tarnowskiej żyli lub przebywali: Stanisława i Wojciecha, biskupów i męczenników, Kingę i Szymona z Lipnicy, Kazimierza Królewicza i Jana Kantego. Przed końcem roku umieszczono w jego oknach pięć witraży ufundowanych przez p. Bidzińską a wykonanych przez fabrykę Jelego w Innsbrucku^[14]. W prezbiterium ustawiono też nowe stalle kanonickie wykonane w pracowni Wakulskiego w Krakowie, a w nawie głównej ambonę pochodząca z tej samej pracowni.

W 1893 r. staraniem komitetu restauracyjnego pokryto prezbiterium blachą, a mur działowy między nim a nawą główną wzmocniono i ozdobiono sterczynami.

W 1896 r. w katedrze umieszczono 14 stacji drogi krzyżowej w płaskorzeźbie, ufundowanych przez ks. infułata Stanisława Walczyńskiego. W znacznej części odbudowano grożące zawaleniem ściany zakrystii i nawy północnej.

Witraż w przedsionku południowym

W 1897 r. komitet restauracyjny postawił przedsionek północny. W okna wstawiono nowe witraże: Pokłon Trzech Króli (1891) w przedsionku południowym, Chrystus Dobry Pasterz (1899) w nawie Najświętszego Sakramentu od strony zachodniej; w nawie północnej trzy witraże: św. Stanisław (1891), św. Tomasz z Akwinu, św. Hieronim i św. Alfons Liguori (1896) oraz św. Anny (1899). Witraże w prezbiterium zostały wykonane w 1895 r. i przedstawiają: Niepokalane Poczęcie NMP, św. Wawrzyńca, św. Błażeja, św. Józefa i św. Ignacego, św. Barbarę i św. Helenę.

Wejście główne po neogotyckiej przebudowie katedry z nieistniejącym już maswerkiem.

Plan katedry po przebudowie ukończonej w 1900 r. według F. Herziga

W 1899 r. Staraniem komitetu restauracyjnego na pamiątkę 50. rocznicy panowania cesarza Franciszka Józefa I przypadającej w poprzednim roku umieszczono na iglicy wieży katedralnej pozłacaną koronę ufundowaną przez duchowieństwo diecezji tarnowskiej. Prace ukończono przed 1900 r., w którym katedra obchodziła 500-lecie erygowania tarnowskiej kolegiaty. Z tej okazji wydano też monografię świątyni autorstwa Franciszka Herziga Katedra, niegdyś kollegiata w Tarnowie. W tym czasie na zewnętrznej ścianie nawy południowej katedry umieszczono wizerunek Chrystusa ukrzyżowanego ufundowany przez Janusza Rypuszyńskiego, wykonany przypuszczalnie według projektu Antoniego Madeyskiego. Nie był to jednak ostateczny koniec prac w świątyni.

W latach 1904-1905 z funduszy zebranych na restaurację katedry położono nową posadzkę, wykończono cokół wokół budowli i zainstalowano główny portal od strony zachodniej według projektu Juliana Zachariewicza.

Pomnik księcia Eustachego Sanguszki autorstwa Antoniego Madeyskiego.

W 1910 r. w kaplicy Najświętszego Sakramentu w nawie południowej umieszczono pomnik nagrobny księcia Eustachego Sanguszki dłuta Antoniego Madeyskiego. W tym samym roku z okazji 500-lecia bitwy pod Grunwaldem odsłonięto pamiątkową tablicę na ścianie katedry, a dokładnie dawnej kaplicy Rozesłania Apostołów ufundowanej przez uczestników bitwy pod Grunwaldem z rodu Tarnowskich.

W 1913 r. rozpoczęto malowanie nowej polichromii, która jednak budziła poważne zastrzeżenia Centralnej Komisji Opieki nad Pomnikami w Wiedniu, jako mało odpowiednia dla tego kościoła. 10 lipca 1914 r. prawie w przeddzień wybuchu I wojny światowej piorun, który uderzył w wieżę katedry wyrwał prawie połowę tarczy zegarowej od strony wschodniej.

W czasie I wojny światowej katedrę ominęły zniszczenia.

Wnętrze krypty biskupów tarnowskich

3 listopada 1918 r. biskup Leon Wałęga w wolnym już od obcej władzy Tarnowie celebrował w katedrze uroczyste nabożeństwo w intencji zjednoczenia ziem polskich.

Restauracja 1957-1960

Bazylika katedralna widziana z wieży ratusza

W listopadzie 1944 r. zaczęto zabezpieczanie wnętrza katedry przed nadchodzącym frontem, m.in. za pomocą budowy murów przy pomnikach i wypełnianie przestrzeni między nimi workami z piaskiem. Zniszczeniu uległ tylko zespół witraży od wybuchu bomby 10 stycznia 1945 r. W 1957 r. pod kierunkiem proboszcza ks. Jana Bochenka. przystąpiono do prac remontowych w katedrze. Planowano m.in. ujednolicenie stylistyczne wnętrza przez zastąpienie klasycystycznych ołtarzy bocznych tryptykami i obniżenie łuków w wejściach prowadzących do naw bocznych, ale ostatecznie z tego zrezygnowano.

W czasie prac trwających do 1960 r. m.in. wymieniono posadzkę na granitową umieszczając pod nią ogrzewanie kościoła oraz wymieniono oświetlenie wnętrza, oczyszczono pomniki w prezbiterium i zrekonstruowano freski znajdujące się wokół nich, podobnie jak fragmenty polichromii ściennej z XVI w. w dawnej kaplicy Matki Bożej Szkaplerznej. Przeołowiono też witraże i wykonano nowe ławki, wzorując się na dawnych rokokowych. W przedsionku północnym umieszczono tablicę z nazwiskami księży diecezji tarnowskiej zamordowanych podczas okupacji niemieckiej. Najważniejszym efektem prac była nowa polichromia zdobiąca wnętrze świątyni, której poszczególne części wykonali: Józef E. Dutkiewicz, Adam Marczyński i Wacław Taranczewski^[15].

Na pamiątkę 1000-lecia chrześcijaństwa w Polsce w 1970 r. wstawiono nowe drzwi do nawy głównej pod wieżą, wykonane z trybowanej blachy miedzianej, według proj. Bogdany i Anatola Drwalów w pracowni Mariana Biedrońskiego^[16]. 14 czerwca 1972 r. papież Paweł VI nadał tarnowskiej katedrze tytuł bazyliki mniejszej.

Restauracja 1981-1987

29 czerwca 1981 r. na pl. Katedralnym odsłonięto pomnik Jana Pawła II autorstwa Bronisława Chromego. W tym samym roku na polecenie biskupa Jerzego Ablewicza przystąpiono do pierwszych poważniejszych prac remontowych we wnętrzu. Pomysłodawcą ich był inż. arch. Edward Dutkiewicz, syn wcześniejszego restauratora katedry i współautora polichromii Józefa E. Dutkiewicza. Prace nadzorował proboszcz ks. Kazimierz Kos.

W dniach 1-8 września 1982 r. w ramach ogólnopolskich obchodów 600-lecia klasztoru jasnogórskiego trwało nawiedzenie bazyliki katedralnej przez kopię Ikony Matki Bożej Częstochowskiej. W uroczystościach na pl. Katedralnym uczestniczyło codziennie tysiące wiernych. Po zakończeniu nawiedzenia w jednym z bocznych ołtarzy figurę Matki Bożej z Lourdes zastąpiła kopia jasnogórskiej ikony pędzla Kazimierza Rydla z Krakowa, dar ks. Franciszka Korty.

Drzwi od strony południowej ze scenami z życia Maryi

W 1986 r. przed obchodami 200-lecia istnienia diecezji tarnowskiej ukończono prace restauracyjne w bazylice katedralnej. W ich ramach m.in. odnowiono pomniki, zabielono polichromię w nawie głównej i w prezbiterium (w tym ostatnim podniesiono poziom podłogi), ustawiono nowy ołtarz główny przesuwając go w stronę nawy (1982 - umieszczono w nim relikwie bł. Karoliny Kózkówny), przeniesiono figurę Matki Bożej Bolesnej – Pietę sprzedsionka południowego do nowego ołtarza w nawie południowej wykonanego z brązu według projektu Czesława Dźwigaja. Artysta ten zaprojektował także troje brązowych drzwi o bogatej symbolice umieszczonych w wejściach do katedry. Przy przedsionku północnym ze scenami Męki Pańskiej z odniesieniami do polskiej martyrologii (1983), przy przedsionku zakrystii z wyobrażeniem Stworzenia świata i pierwszych ludzi (1984) i przy wejściu południowym dwuskrzydłowe ze scenami z życia Maryi (1985). Drzwi zostały wykonane w pracowni Stanisława Kowalówki.

Monstrancja wykonana z okazji 200-lecia diecezji tarnowskiej

W oknach nawy południowej umieszczono nowe witraże zaprojektowane przez Józefa Furdynę i wykonane w pracowni Anny i Ireneusza Zarzyckich (169-170). W ten sposób zmienioną i upiększoną katedrę odwiedził papież Jan Paweł II 10 czerwca 1987 r., odprawiając na pl. Katedralnym nieszpory eucharystyczne z wykorzystaniem monstrancji o wysokości 1,5 m z wyobrażeniami orłów z herbów Polski zaprojektowaną przez Czesława Dźwigaja i ufundowaną przez duchowieństwo diecezji tarnowskiej^[17].

Po 2000 r.

Scena Zwiastowania w przedsionku południowym.

W 2000 r. z okazji Wielkiego Jubileuszu na ścianie przedsionka południowego w miejscu, gdzie przedtem był ołtarz z Pietą umieszczono rzeźbę ze sceną Zwiastowania wykonaną w brązie według proj. Marka Benewiata. W tym samym roku ukończono remont organów (40 głosów), przebudowano też elementy szafy organowej i umieszczono na niej figurę muzykującego anioła. W 2002 r. wykonano rzeźbioną nakładkę na wewnętrzną stronę drzwi pod chórem według proj. Kazimierza Klimkiewicza. Umieszczono na niej symbole czterech Ewangelistów oraz herby: papieski i biskupi. 2 lutego 2006 r. biskup Wiktor Skworc wydał dekret erygujący sanktuarium Matki Bożej Bolesnej w kościele katedralnym p.w. Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Tarnowie. Stanowił on oficjalne zatwierdzenie kultu Piety z XVII w.

W latach 2005-2007 pod nadzorem proboszcza ks. Stanisława Salaterskiego przeprowadzono wymianę dachu z blachy miedzianej nad nawą główną bazyliki katedralnej oraz wymianę deskowania, blachy miedzianej dachu. Ponownie pozłocono także banię znajdującą się u podstawy krzyża i koronę na wieży, oczyszczono mury i naprawiono ich zniszczone fragmenty. 31 marca 2009 r. z inicjatywy biskupa Wiktora Skworca ekshumowane doczesne szczątki biskupów Franciszka Lisowskiego i Jana Stepy umieszczono w krypcie grobowej biskupów tarnowskich w bazylice katedralnej, jedynej dostępnej z siedmiu istniejących w katedrze. Spoczywają w niej także ks. prepozyt Andrzej Tarło i arcybiskup Jerzy Ablewicz.