Świadkowie Jehowy w Hiszpanii
Państwo

 Hiszpania

Liczebność
(2023)

122 061

 % ludności kraju
(2023)

0,25%

Liczba zborów
(2023)

1397

Rozpoczęcie działalności

1916

Mapa konturowa Hiszpanii
Niektóre miejscowości w Hiszpanii, w których znajdują się Sale Zgromadzeń Świadków Jehowy oraz zaznaczone na niebiesko Biuro Oddziału

Świadkowie Jehowy w Hiszpanii – społeczność wyznaniowa w Hiszpanii (wraz z Wyspami Kanaryjskimi), należąca do ogólnoświatowej wspólnoty Świadków Jehowy, licząca w 2023 roku 122 061 głosicieli, należących do 1397 zborów[1][uwaga 1][uwaga 2]. W 2023 roku na dorocznej uroczystości Wieczerzy Pańskiej zebrały się 201 792 osoby[2].

Biuro Oddziału, koordynujące działalność miejscowych głosicieli oraz Świadków Jehowy w Andorze i w Gibraltarze znajduje się w Torrejón de Ardoz pod Madrytem[3]. Korzystają też z pięciu Sal Zgromadzeń, które znajdują się m.in. w Benidorm, Ajalvir i Barcelonie[4]. Jedna z 27 wspólnot Świadków Jehowy na świecie, których liczebność przekracza 100 000 głosicieli[5].

Historia

Początki

Literaturę biblijną na język hiszpański rozpoczęto tłumaczyć w 1909 roku[6], a w 1916 roku zapoczątkowano regularną działalność kaznodziejską w tym kraju. Sporą ilość publikacji tego wyznania wysłał do Hiszpanii J.L. Mayer z Nowego Jorku. W 1920 roku Juan Muñiz, za namową Josepha F. Rutherforda powrócił ze Stanów Zjednoczonych do Hiszpanii, by tam zorganizować działalność kaznodziejską. Ale pomimo starań osiągnął skromne rezultaty, ponieważ ciągle śledziła go policja. W 1924 roku został przeniesiony do Argentyny[7][8].

W latach 20. XX wieku rozpoczęto wyświetlanie Fotodramy stworzenia w hiszpańskich miastach

W latach 20. i 30. XX wieku działalność w Hiszpanii podjęli również niemieccy współwyznawcy. Należał do nich m.in. Willy Unglaube.

W roku 1925 współwyznawca z Kanady – George Young przybył do Hiszpanii, by kontynuować działalność. W Madrycie i Barcelonie zorganizowali serię przemówień Josepha F. Rutherforda, które opublikowano również w prasie hiszpańskiej, a w formie traktatu (ulotki) – rozesłano pocztą po całym kraju w nakładzie ponad 75 tysięcy egzemplarzy. W tym też roku w Madrycie otwarto biuro Towarzystwa Strażnica[9]. W sierpniu 1925 w Madrycie ukazał się pierwszy numer europejskiego wydania czasopisma „La Torre del Vigía” w języku hiszpańskim (dzisiejszej „La Atalaya” – „Strażnicy”)[uwaga 3].

„Strażnica” [La Torre del Vigía]
w j. hiszpańskim wydanie madryckie
(styczeń 1926, rok II)

W 1926 roku rozpoczęto nadawanie audycji radiowych oraz wyświetlanie filmu Fotodrama stworzenia. Francisco Corzo i Máximo prowadzili działalność w prowincjach Alicante, Tarragona i Walencja, a Saturnino Fernández w innych prowincjach Katalonii. W roku 1927 w Hiszpanii było ponad 400 stałych czytelników „La Torre del Vigía”. Powstało kilka grup głosicieli, rozsianych po całym kraju (głównie w miastach: Madryt, Barcelona, Malaga i Huesca).

Wiosną 1930 do Hiszpanii z Litwy przeniesiono Herberta F. Gablera, który został mianowany nadzorcą oddziału. Utworzył on małą drukarnię i rozpoczął druk hiszpańskojęzycznej edycji czasopisma „Złoty Wiek” (obecnie Przebudźcie się!). Pierwsze wydanie osiągnęło nakład pół miliona egzemplarzy[10]. W latach 30. XX wieku do pomocy w działalności przybyło kilkunastu brytyjskich współwyznawców (m.in. John Cooke i Eric Cooke), którzy działali w okolicach Bilbao. Powstały nowe grupy głosicieli w miastach: León, Palencia, Burgos, Valladolid, Salamanka, Segovia i w stolicy[7].

Represje

W roku 1936 władze zamknęły Biuro Oddziału, a zagraniczni pionierzy musieli opuścić Hiszpanię[11]. Od roku 1937 aresztowano kilkunastu młodych głosicieli, ponieważ odmówili służby wojskowej w oddziałach militarnych gen. Franco podczas wojny domowej. Niektórzy z nich zostali skazani na śmierć. Pierwszym z nich był Antonio Gargallo, który w roku 1937 został rozstrzelany w Saragossie[12][13]. Od tego czasu działalność prowadzona była w podziemiu[14]. W lipcu 1936 roku O.E. Rosselli, który powrócił ze Stanów Zjednoczonych, rozpoczął działalność na Wyspach Kanaryjskich. 2 lutego 1939 roku wszystkie religie niekatolickie w Hiszpanii zostały uznane za nielegalne[9].

W 1946 roku władze hiszpańskie ponownie rozpoczęły prześladowania Świadków Jehowy. Kler katolicki wywierał presję na urzędników świeckich, by zahamować rozwój działalności głoszenia. Przerywano zebrania zborowe Świadków Jehowy. Wydalono ich misjonarzy[7]. W roku 1948 działało 34 głosicieli, większość należała do zboru w Barcelonie. W ośmiu miastach odbywały się zebrania zborowe[11].

W latach 1947, 1952, 1953, 1955 i 1957 w Hiszpanii zorganizowano spotkanie z przybyłymi przedstawicielami Biura Głównego Świadków Jehowy[15][16].

W roku 1949 zanotowano liczbę 53 głosicieli, dwa lata później – 121. W 1954 roku przekroczono liczbę 300 głosicieli. Do roku 1956 miejscowi głosiciele kilkakrotnie spotkali się z odmową prawnej rejestracji ich związku wyznaniowego. W roku 1956 w Hiszpanii było 514 głosicieli, głównie w Madrycie, Barcelonie, Walencji oraz w Palma de Mallorca. W 1958 roku liczba głosicieli przekroczyła 1000 osób.

Przybyłych na przełomie lat 40. i 50. XX wieku misjonarzy Szkoły Gilead w roku 1960 wydalono z kraju. Nastąpiły masowe aresztowania Świadków Jehowy. Nadal potajemnie organizowano zebrania religijne i prowadzono działalność kaznodziejską[17]. W roku 1959 minister Camilo Alonso Vega nakazał policji przystąpić do „rozbicia” działalności Świadków Jehowy. Byli oni osadzani w więzieniach pod zarzutem naruszania duchowej jedności kraju[18]. W latach 1950–1970 za samo studiowanie Biblii we własnym domu ścigano, karano grzywną i więziono mężczyzn, kobiety, a nawet dzieci. Młodzi mężczyźni spędzili ponad 10 lat w więzieniach wojskowych za odmowę służby wojskowej[19][20]. W latach 50. XX w. pierwsi Świadkowie Jehowy w Galicji w czasie zakazu działalności organizowali zebrania w spichrzach (hórreo)[21], większe zgromadzenia w lasach[22]. W roku 1955 w Hiszpanii działało około 3000 głosicieli[23].

W roku 1952 pojawili się pierwsi głosiciele na Balearach, w 1959 roku na Wyspach Kanaryjskich, a w roku 1969 w północnoafrykańskich enklawach hiszpańskich.

W 1964 roku liczba głosicieli w całym kraju przekroczyła 3600, a w roku 1966 – 4300. W następnych latach w kraju zaczęto organizować potajemne zgromadzenia, a niektórym udawało się uczestniczyć w zgromadzeniach za granicą, m.in. we Francji, Włoszech oraz w Szwajcarii i Belgii.

W latach 60. XX wieku w zamku de Santa Catalina w Kadyksie więziono około 300 Świadków Jehowy. Byli oni wielokrotnie sądzeni i skazywani za odmowę pełnienia służby wojskowej[24]. W dniach od 24 października do 17 grudnia 2017 roku, na zamku urządzono wystawę pod hasłem: „Prawda uczyniła ich wolnymi”, którą otworzył burmistrz José María González. Przedstawia ona postawę tych więźniów. W otwarciu wzięło udział kilkudziesięciu głosicieli więzionych na zamku za czasów dyktatury Francisco Franco[25]. Również w więzieniach Al-Ujun i Villa Cisneros (w Saharze Zachodniej) oraz w Rostrogordo w Melilli[22], przebywali młodzi hiszpańscy Świadkowie Jehowy, odbywający kary więzienia za odmowę pełnienia służby wojskowej. Prowadzili tam nieoficjalną działalność kaznodziejską, dzięki czemu niektórzy więźniowie przyjęli ich wierzenia. Zagraniczni głosiciele wydaleni z Hiszpanii rozpoczęli działalność w Maroku.

W 1961 roku na łamach „Przebudźcie się!” opisano brutalne prześladowania hiszpańskich Świadków Jehowy. Z całego świata do miejscowych władz napłynęły tysiące listów protestacyjnych. Ponad 500 takich listów napisali członkowie Senatu Stanów Zjednoczonych, a prawie 400 deputowani do Kongresu i do parlamentów stanowych. Listy protestacyjne napisali również m.in. parlementarzyści brytyjscy i kanadyjscy oraz duchowni protestanccy[26].

Przed rokiem 1960 hiszpańscy Świadkowie Jehowy rozpoczęli działalność w Andorze. W 1962 roku przeniosła się tam pewna rodzina z Barcelony i zaczęła prowadzić regularne głoszenie nauk Świadków Jehowy.

Uznanie prawne i rozwój działalności

Jedna z Sal Królestwa (Tolosa)
Publiczna działalność kaznodziejska z publikacjami Świadków Jehowy w języku katalońskim
Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata (wyd. hiszpańskojęzyczne z 1967 roku)
„Codziennie badanie Pism” – jedna z publikacji Świadków Jehowy – w języku hiszpańskim
Pismo Święte w Przekładzie Nowego Świata (wyd. katalońskojęzyczne z 2022 roku)

Lata 70. i 80.

10 lipca 1970 roku władze hiszpańskie zarejestrowały prawnie działalność Świadków Jehowy w tym kraju[9][22]. Otwarto 482 Sale Królestwa oraz Sale Zgromadzeń. 2 czerwca 1972 roku otwarto Biuro Oddziału. W dniach od 2 do 6 sierpnia 1978 roku w Fira de Barcelona odbył się kongres pod hasłem „Zwycięska wiara”. Uczestniczyły w nim 54 283 osoby. W 1982 roku otwarto Biuro Oddziału z drukarnią (rozbudowane w 1998 roku).

Lata 90.

Liczba głosicieli wzrosła z 50 tysięcy w roku 1982 do 100 tysięcy w roku 1995.

W lutym 1996 roku w okolicach Bailén w wypadku autobusowym zginęło 26 Świadków Jehowy. Na ich pogrzeb przybyło kilka tysięcy osób – w tym przedstawiciele hiszpańskiego rządu[27]. W marcu 1998 roku z okazji wizyty członka Ciała Kierowniczego na dwóch stadionach – Camp Nou w Barcelonie i na madryckim Estadio Vicente Calderón – zebrało się przeszło 120 tysięcy osób[12].

XXI wiek

Od 2003 roku Biuro Oddziału zorganizowało 48 kursów w 10 językach (również w j. polskim), w których początkowo prowadzona była działalność kaznodziejska i zebrania zborowe.

W roku 2003 w Barcelonie, Madrycie i Sewilli oddbył się kolejny kongres międzynarodowy, pod hasłem „Oddajcie chwałę Bogu”[28]. W roku 2010 działalność kaznodziejską prowadziło 112 810 głosicieli.

W 2013 roku Świadkowie Jehowy w Hiszpanii odwiedzali 68 zakładów karnych, w których prowadzili bezpłatne studium Biblii z około 600 więźniami[29].

W październiku 2015 roku delegacja Świadków Jehowy z Hiszpanii uczestniczyła w kongresie specjalnym pod hasłem „Naśladujmy Jezusa!” na Malcie, a w lipcu 2017 roku w kongresie specjalnym pod hasłem „Nie poddawaj się!” w Mediolanie[30]. W lipcu 2018 roku w Tbilisi w Gruzji odbył się kongres specjalny pod hasłem „Bądź odważny!” z udziałem delegacji z Hiszpanii[31].

29 maja 2013 roku hiszpańskojęzyczny Dział Tłumaczeń przeniesiono z Portoryko do nowego domu na terenie hiszpańskiego Biura Oddziału. W dziale tym znalazły się osoby z różnych krajów hiszpańskojęzycznych o odmiennej kulturze i historii: z Argentyny, Gwatemali, Hiszpanii, Kolumbii, Meksyku, Portoryko, Salwadoru, Stanów Zjednoczonych, Urugwaju i Wenezueli[6].

Od 2015 roku ponad 10 500 ochotników będących Świadkami Jehowy brało udział w 70 budowach lub remontach Sal Królestwa[32].

5 listopada 2016 roku ogłoszono wydanie Chrześcijańskich Pism Greckich w Przekładzie Nowego Świata (Nowy Testament) w języku katalońskim[33].

16 grudnia 2018 roku w Madrycie ogłoszono wydanie Ewangelii według Mateusza i Jana w Przekładzie Nowego Świata w hiszpańskim języku migowym[34].

Od 19 do 21 lipca 2019 roku w Madrycie odbył się kongres międzynarodowy pod hasłem „Miłość nigdy nie zawodzi!”. Uczestniczyło w nim 52 516 osób, w tym 6300 zagranicznych delegatów z 64 krajów. 19 lipca 2019 roku Gerrit Lösch, członek Ciała Kierowniczego ogłosił wydanie zrewidowanej wersji Pisma Świętego w Przekładzie Nowego Świata w języku hiszpańskim. Niektóre części programu były transmitowane do 11 miejsc w Hiszpanii, w których odbywały się kongresy regionalne[35][36][37]. W latach 1967–2019 wydrukowano około 62 miliony egzemplarzy „Pisma Świętego w Przekładzie Nowego Świata” w języku hiszpańskim, którym posługuje się ponad 2 550 000 głosicieli na świecie[38]. W 2019 roku delegacje z Hiszpanii uczestniczyły w kongresach międzynarodowych w Argentynie, Ekwadorze, Meksyku, Portugalii i Stanach Zjednoczonych[10].

2 kwietnia 2022 roku Alberto Rovira, członek hiszpańskiego Komitetu Oddziału, w internetowym przekazie na żywo, ogłosił wydanie Pisma Świętego w Przekładzie Nowego Świata w języku katalońskim. Językiem tym posługuje się 2327 głosicieli w 32 zborach w kilku regionach w Hiszpanii i w Andorze[39][40]. Od maja do października 2022 roku liczba bezpłatnych kursów biblijnych wzrosła o 4%[41]. W połowie października w byłym więzieniu La Modelo w Barcelonie otwarto trzymiesięczną wystawę pt. „Więzieni z powodu sumienia”. Została poświęcona historii Świadków Jehowy, którzy odmówili służby wojskowej ze względu na sumienie przekonania i z tego powodu od latach 30. do lat 70. XX wieku byli uwięzieni[42][43].

Zebrania zborowe są organizowane w ponad 30 językach[32] (m.in. w angielskim, arabskim, bambara, baskijskim, bengalskim, bułgarskim, chińskim (mandaryńskim), duńskim, fińskim, francuskim, galicyjskim, hindi, hiszpańskim, hiszpańskim migowym, japońskim, katalońskim, koreańskim, nepalskim, niemieckim, norweskim, pendżabskim, polskim, portugalskim, pular, rosyjskim, rumuńskim, szwedzkim, tagalskim, tarifit, twi, ukraińskim, urdu, walenckim i włoskim).

Kongresy odbywają się w kilku językach: angielskim, arabskim, bułgarskim, chińskim, duńskim, francuskim, hiszpańskim, hiszpańskim migowym, katalońskim, niemieckim, polskim, portugalskim, rosyjskim i rumuńskim.

W hiszpańskim Biurze Oddziału literatura biblijna jest tłumaczona na język baskijski, galicyjski, hiszpański, kataloński, walencki oraz na hiszpański język migowy. Transkrybuje się też hiszpańskojęzyczne publikacje na brajla[3]. Na koniec 2025 roku zaplanowano zakończenie projektu renowacyjnego Biura Oddziału[44].

Zbory polskojęzyczne

Zbory polskojęzyczne działają w miastach Móstoles (koło Madrytu) i San Isidro (Teneryfa, Wyspy Kanaryjskie). Do roku 2021 grupy polskojęzyczne działały w miastach: Barcelona, Benidorm, Burriana, Moguer i Tarragona[45]. Zbory i grupy polskojęzyczne zostały przydzielone do obwodu polskojęzycznego: EU Polish 1C. Program kongresów odbywających się do roku 2019 w stolicy był tłumaczony na język polski. Zgromadzenia obwodowe w języku polskim odbywały się w Sali Królestwa w Ajalvir.

Uwagi

  1. ↑ Oprócz krajów hiszpańskojęzycznych, zbory i grupy hiszpańskojęzyczne działają również w Andorze, Australii, Austrii, Belgii, Brazylii, Czechach, Danii, Falklandach, Finlandii, Francji, Gwadelupie, Haiti, Holandii, Irlandii, Islandii, Izraelu, Japonii, Kanadzie, Korei Południowej, Luksemburgu, Martynice, Niemczech, Nowej Zelandii, Norwegii, Polsce (Warszawa, Kraków, Słupsk), Portugalii, Rosji, Stanach Zjednoczonych, Szwajcarii, Szwecji, Ukrainie, Węgrzech, Wielkiej Brytanii i we Włoszech.
  2. ↑ W związku z pandemią COVID-19 od 14 marca 2020 do 31 sierpnia 2022 roku działalność od domu do domu była zawieszona (prowadzona była listownie, telefonicznie, w formie elektronicznej, od 31 maja 2022 roku wznowiono publiczną działalność ewangelizacyjną). Od 1 kwietnia 2022 roku zebrania zborowe odbywają się w formie hybrydowej (również w formie wideokonferencji). Do końca 2022 roku wstrzymano organizowanie kongresów regionalnych i zgromadzeń obwodowych z osobistym udziałem obecnych. Ich program został zamieszczony w oficjalnym serwisie internetowym jw.org.
  3. ↑ Amerykańskie wydanie „Strażnicy” w języku hiszpańskim ukazywało się od roku 1917.

Przypisy

  1. ↑ Hiszpania – Ilu tam jest Świadków Jehowy [online], jw.org [dostęp 2024-04-14].
  2. ↑ Watchtower, Sprawozdanie z działalności Świadków Jehowy na całym świecie w roku służbowym 2023 [online], jw.org.
  3. 1 2 Watchtower, Biuro Oddziału W Hiszpanii [online], jw.org [dostęp 2014-08-29].
  4. ↑ Rocznik Świadków Jehowy 1996, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 1996, s. 26.
  5. ↑ Watchtower, Coraz więcej krajów w „klubie stutysięczników” [online], jw.org, 2015 [dostęp 2015-09-06].
  6. 1 2 Watchtower, Przeprowadzka hiszpańskojęzycznych tłumaczy do Hiszpanii [online], jw.org, sierpień 2014 [dostęp 2014-08-29].
  7. 1 2 3 Skorowidz: Hiszpania, [w:] Świadkowie Jehowy – głosiciele Królestwa Bożego, Nowy Jork: Towarzystwo Strażnica, 1993, s. 384, 424, 430, 436, 437, 494, ISBN 83-903551-0-8.
  8. ↑ Tudor Petcu, Persecutarea Martorilor lui Iehova - Vol. I [online], issuu.com, 1 lutego 2022, s. 193 [dostęp 2022-08-02] (rum.).
  9. 1 2 3 Status prawny w Unii Europejskiej, Watchtower, 2016, s. 4 (ang.).
  10. 1 2 Watchtower, Kongresy międzynarodowe 2019 [online], jw2019.org, 8 sierpnia 2018 [dostęp 2019-07-20].
  11. 1 2 1949 Yearbook of Jehovah's Witnesses, Watchtower, 1949, s. 67, 68 (ang.).
  12. 1 2 El País, Los testigos de Jehová se reúnen en Madrid y Barcelona [online], elpais.com, 30 marca 1998 [dostęp 2016-07-25] (hiszp.).
  13. ↑ Watchtower, Wybrał posłuszeństwo Bogu, „Przebudźcie się!”, Towarzystwo Strażnica, 8 marca 2003, s. 32, ISSN 1234-1169.
  14. ↑ Rocznik Świadków Jehowy 1978, Watchtower, 1978, s. 137–257 (ang.).
  15. ↑ Watchtower, Wywiad z wiernymi siostrami – wdowami po członkach Ciała Kierowniczego [online], jw.org, 3 stycznia 2017 [dostęp 2017-01-20].
  16. ↑ Watchtower, Ciało Kierownicze dba o jedność — część 1 [online], jw.org, 2022 [dostęp 2022-09-05].
  17. ↑ Watchtower, „Mając to usługiwanie (...), nie dajemy za wygraną”, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, 1 lutego 1995, s. 20–25.
  18. ↑ Watchtower, Tolerancja religijna po 500 latach!, „Przebudźcie się!”, 8 stycznia 1993, s. 32.
  19. ↑ Watchtower, „Najczęstsze ofiary prześladowań religijnych”, „Przebudźcie się!”, 8 listopada 1988, s. 22–25.
  20. ↑ El Espaňol, Los 1.000 testigos de Jehová que Franco encarceló por no hacer la mili: regreso al penal de Cádiz [online], elespanol.com, 9 grudnia 2017 [dostęp 2018-01-13] (hiszp.).
  21. ↑ Watchtower, Ze spichlerzy na stadiony, „Przebudźcie się!”, 8 czerwca 1990, s. 24.
  22. 1 2 3 Watchtower, „Jehowa ocalił mnie w najmroczniejszym okresie mojego życia” [online], jw.org [dostęp 2022-07-26].
  23. ↑ Rezultaty głoszenia dobrej nowiny — „pola (...) są białe ku zżęciu”, [w:] Królestwo Boże panuje!, Towarzystwo Strażnica, 2004, s. 93.
  24. ↑ Antonio Zoido, El castillo de Santa Catalina y la memoria histórica [online], elpais.com, 7 września 2005 [dostęp 2018-08-19] (hiszp.).
  25. ↑ Watchtower, Zamek, w którym została wypróbowana wiara [online], jw.org, 20 sierpnia 2018 [dostęp 2018-08-21].
  26. ↑ Watchtower, Hiszpania gwałci wolność religijną, „Przebudźcie się!”, czerwiec 1962.
  27. ↑ Watchtower, Jehowa dodaje sił w obliczu tragedii, „Przebudźcie się!”, 22 sierpnia 1996, s. 26, 27.
  28. ↑ Rocznik Świadków Jehowy 2004 [online], 2004, s. 6, 7.
  29. ↑ Watchtower, Więźniowie zmieniają życie [online], jw.org [dostęp 2013-10-04].
  30. ↑ Watchtower, Kongresy specjalne 2017 [online], jw2017.org, 1 października 2016 [zarchiwizowane z adresu 2018-08-29].
  31. ↑ Watchtower, Kongresy specjalne 2018 [online], jw2018.org, 10 września 2017 [zarchiwizowane z adresu 2018-06-21].
  32. 1 2 Z wizytą w Hiszpanii, „Przebudźcie się!”, 2/2017, Towarzystwo Strażnica, s. 12, 13, ISSN 1234-1169.
  33. ↑ Watchtower, Una Bíblia en la llengua que ens arriba al cor, „Strażnica Zwiastująca Królestwo Jehowy”, luty 2017, s. 26, 27.
  34. ↑ Watchtower, Wydanie Przekładu Nowego Świata w języku kabre i hiszpańskim języku migowym [online], jw.org, 17 grudnia 2018 [dostęp 2018-12-17].
  35. ↑ Watchtower, Discurso de presentación: revisión de la Traducción del Nuevo Mundo en español [online], jw.org, 19 lipca 2019 [dostęp 2019-07-20] (hiszp.).
  36. ↑ Watchtower, Historyczne wydarzenie: Świadkowie Jehowy wydają zrewidowany Przekład Nowego Świata w języku hiszpańskim [online], jw.org, 19 lipca 2019 [dostęp 2019-07-25].
  37. ↑ Watchtower, Kongres międzynarodowy w roku 2019 pod hasłem „Miłość nigdy nie zawodzi!” — Madryt (Hiszpania) [online], jw.org, 26 lipca 2019 [dostęp 2019-07-27].
  38. ↑ Watchtower, “Completamente preparado para realizar todo tipo de buenas obras”. Presentación de la edición revisada de la Traducción del Nuevo Mundo [online], jw.org, 19 lipca 2019 [dostęp 2020-05-02] (hiszp.).
  39. ↑ Watchtower, Wydanie Pisma Świętego w Przekładzie Nowego Świata w języku katalońskim [online], jw.org, 14 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-14].
  40. ↑ Watchtower, Una fita històrica en sentit espiritual! Presentació de La Bíblia. Traducció del Nou Món [online], jw.org, 14 kwietnia 2022 [dostęp 2022-04-19].
  41. ↑ Watchtower, Sprawozdanie Ciała Kierowniczego nr 1/2023 [online], jw.org, 6 stycznia 2023 [dostęp 2023-01-06].
  42. ↑ La Model acoge la exposición “Empresonats per la seva consciència” [online], ajuntament.barcelona.cat, 15 października 2023 (hiszp.).
  43. ↑ Watchtower, Specjalna wystawa na temat historii Świadków Jehowy więzionych z powodu sumienia w Hiszpanii [online], jw.org, 5 grudnia 2023 [dostęp 2023-12-11].
  44. ↑ Watchtower, Renowacja Biura Oddziału w Hiszpanii usprawnia prace tłumaczeniowe [online], jw.org, 19 września 2022 [dostęp 2022-09-24].
  45. ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2022-11-16].

Bibliografia

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.