• Ananke (Tadeusz Miciński) – obraz sporu dwóch koncepcji istnienia. Kłócą się gwiazdy (wytwór Boga, dowód jego doskonałości i Boskiego ładu i harmonii) z szatanem, który wyrwał się z zaczarowanego kręgu i jest wolny. Miciński umieszcza w wierszu pochwałę buntu i siły, która umie wyrwać się z ustalonych schematów, choć za swoją wolność będzie musiała zapłacić.
• Chłopi (Władysław Stanisław Reymont) – epopeja nagrodzona literackim Noblem. Na pierwszym planie zostały opisane dzieje rodziny Borynów i polskiej wsi – Lipiec. Jednak wydźwięk tej powieści obejmuje kwestie ogólnoludzkie i filozoficzne: walkę o władzę, związki chłopów z ziemią i naturą, rywalizację o kobietę oraz mentalność i system wartości chłopów.
• Deszcz jesienny (Leopold Staff) – impresjonistyczne przedstawienie świata, na które składają się trzy wizje: korowód mar, które, zawodząc, idą przez ogród, wspomnienie pogrzebu i niespełnionej miłości oraz obraz diabła płaczącego, gdy zobaczył, ile zniszczeń spowodował w pięknym ogrodzie.
• Dies irae (Jan Kasprowicz) – poemat jest artystyczną wizją Sądu Ostatecznego, a sam tytuł z łaciny znaczy tyle co gniew Boży. Kasprowiczowski Bóg jest surowy i bezlitosny, a w kontraście do niego stoi słabość ludzka reprezentowana przez Adama, wydanego na pastwę żądz i pokus. Dramat człowieka polega na rozdarciu i życiu pomiędzy wszechwładnym szatanem i obojętną surowością Boga.
• Evviva l’arte (Kazimierz Przerwa-Tetmajer) – cztero i sześciowersowe zwrotki, a każda z nich zaczyna się i kończy tytułowym okrzykiem „niech żyje sztuka!”. Podmiotem lirycznym są poeci, dla których jedynie sztuka jest wartością. Sztuka daje artystom przewagę nad „narodem nędznych filistrów” i czyni ich „królami bez ziemi”.
• Jam ciemny jest wśród wichrów płomień boży... (Tadeusz Miciński) – wiersz oparty na antynomii zła i dobra, którą opisywane jest pochodzenie Lucyfera. Raz jest określany jako „otchłań tęcz”, a potem jako „piorun burz”.
• Koniec wieku XIX (Kazimierz Przerwa-Tetmajer) – programowy wiersz Młodej Polski wyrażający Schopenhauerowski pesymizm końca wieku. Człowiek jest tylko „mrówką rzuconą na tory”, która nie ma żadnych szans w walce z „pociągiem” losu. Widoczny jest tu wpływ poglądów Baudelaire’a z wiersza Otchłań.
• Lubię, kiedy kobieta... (Kazimierz Przerwa-Tetmajer)– bardzo śmiały erotyk, w którym miłość ukazana jest jako zachwyt nad cielesnością kobiety i pobudzeniem zmysłów.
• Ludzie bezdomni (Stefan Żeromski) – dzieje społecznika,doktora Judyma, który całe swoje życie chce poświęcić leczeniu biedoty. Poświęca temu prywatność, miłość, szansę założenia rodziny – w tym sensie istotna jest kategoria „bezdomności”.
• Melodia mgieł nocnych nad Czarnym Stawem Gąsienicowym (Kazimierz Przerwa-Tetmajer) – obraz gór oglądanych nocą. Podmiot liryczny chciałby zespolić się z przyrodą,by oderwać się od ziemskich spraw i zbliżyć do tajemnicy istnienia.
• Moralność pani Dulskiej (Gabriela Zapolska) – obraz mieszczańskiej rodziny zatopionej w filisterskim kołtuństwie. Satyra na fałsz i zakłamanie mieszczaństwa, zamknięta w konwencji tragifarsy.
• Rozdzióbią nas kruki, wrony... (Stefan Żeromski) – opowieść o jednym z ostatnich uczestników powstania styczniowego, Andrzeju Boryckim (pseudonim Szymon Winrych), który usiłuje przemycić broń dla swojego oddziału. Moskale zabijają go, a jego zwłoki bezcześci kradzieżą butów ubogi chłop. Opowiadanie jest przestrogą piętnującą zły układ społeczny w kraju.
• W chałupie (Jan Kasprowicz) – tytułowy sonet cyklu, który jest zbiorem obrazków obnażających nędzę chłopów i wołających do sumień czytelników o uwagę.
• Wesele (Stanisław Wyspiański) – nastrojowo-symboliczny dramat, którego głównym tematem jest ślub inteligenta z wiejską dziewczyną (związek zgodny z młodopolską chłopomanią, według której takie małżeństwo było szansą odrodzenia społeczeństwa końca XIX w.). Postacie pojawiające się na weselu dają oraz społeczeństwa polskiego – niestety niepełny, bo złożony jedynie z inteligencji i chłopstwa.
• Ziemia obiecana (Władysław Stanisław Reymont)– tłem powieści jest Łódź, miasto rodzącego się przemysłu tkackiego i bezlitosnych układów kapitalistycznych. Miejsce,które miało być ziemią obiecaną, okazuje się jednak piekłem.W tej perspektywie oglądamy dzieje trójki głównych bohaterów: Polaka Borowieckiego, Niemca Bauma i Żyda Welta.