• Dworzanin polski (Łukasz Górnicki) – ze spotkania i rozmów dworzan Zygmunta Augusta w willi biskupa Maciejowskiego w Prądniku pod Krakowem w 1549 r. wyłonił się obraz idealnego, wzorcowego dworzanina. Powinien być doskonale wykształcony (znać nie tylko łacinę, ale też język niemiecki, angielski, włoski i hiszpański), umieć posługiwać się w przemówieniach retoryką oraz grać na lutni i śpiewać. Konieczne są też wytworne maniery, posługiwanie się bronią,a także wierność, męstwo i dbanie o honor.
• Fraszki Jana Kochanowskiego – pisał je przez całe życie,zawierając w tych krótkich utworach renesansowy obraz świata. Dominuje tu tematyka kondycji ludzkiej, oczywiście w różnym ujęciu, co pozwala podzielić fraszki na:
— biesiadne, np. O doktorze Hiszpanie – obrazek, którego bohaterem jest prawnik królewski, który nie chciał świętować z kompanami; biesiadnicy wyłamali jednak jego drzwi i zmusili nieszczęśnika do zabawy,
— filozoficzne, np. Na swoje księgi (fraszka programowa,w której autor bagatelizuje swoją twórczość, bo sensem życia nie jest sława, ale radość) i Na lipę (życie w zgodzie z prawami natury zapewnia człowiekowi spokój i szczęście),
— miłosne, np. O miłości – poeta podkreśla potęgę tego uczucia, używając antytezy dla wzmocnienia obrazu,
— patriotyczne, np. Na sokalskie mogiły – zbiorowy bohater tekstu (polegli pod Sokalem w 1519 r.) poucza odwiedzającego groby, że nie powinien niepotrzebnie „łez nad nimi tracić”.
• Kazania sejmowe (Piotr Skarga) – nie były wygłoszone na żadnym sejmie, choć są doskonale (także retorycznie) ułożonym programem politycznym dla Polski. W cyklu ośmiu kazań autor pokazał, że opowiada się za silną władzą króla, protestuje przeciwko szlacheckiemu rozpasaniu i przyznawaniu szlachcie zbyt wielu przywilejów. Wady społeczeństwa polskiego nazwał „sześcioma chorobami Rzeczypospolitej”. Nawiązywał do proroctw Starego Testamentu, zapowiadających przyszły upadek grzesznej Jerozolimy i narodu izraelskiego, dlatego po rozbiorach mówiono o nim jak o proroku, choć jemu współcześni nazywali go jedynie „tyranem dusz i złotoustym kaznodzieją”.
• Krótka rozprawa między trzema osobami: Panem, Wójtem a Plebanem (Mikołaj Rej) – jesteśmy świadkami rozmowy przedstawicieli trzech stanów społecznych: kleru (Pleban), szlachty (Pan) i chłopstwa (Wójt). Wytykają sobie wady, przez co mamy okazję przyjrzeć się panoramie stosunków społecznych w XVI w. Oczywiście okazuje się, że najbardziej uciskany jest chłop.
• Odprawa posłów greckich (Jan Kochanowski) – pierwszy polski dramat nowożytny to opowieść o tym, co się działo w Troi, gdy król Menelaos wysłał posłów greckich do Priama i Parysa, by ten ostatni oddał mu porwaną żonę, Helenę. Utwór ma oczywiście także przesłanie ukryte – Kochanowski posługuje się aluzjami, by akcję przenieść do XVI-wiecznej Polski; przestrzega władców i posłów oraz gromi prywatę.W kompozycji dramatu zachowano reguły klasycznej tragedii greckiej (zasadę trzech jedności, obecność chóru, podział na epizody, komentarz oraz zasadę decorum, czyli dopasowanie stylu wypowiedzi do wagi tematu i osoby przemawiającej).
• O poprawie Rzeczypospolitej (Andrzej Frycz Modrzewski)– jest to pięć ksiąg wydanych w 1554 r., zawierających śmiały program reform społeczno-politycznych, w tym demokratyczny postulat równości wszystkich obywateli wobec prawa.
• Pieśni Jana Kochanowskiego – pisał je przez całe swoje życie, a bogata tematyka pozwala podzielić je na filozoficzno-refleksyjne, miłosne, biesiadne, religijne (ale i chwalące świeckie postacie). Największy ich zbiór został wydany w 1586 r.
— „Czego chcesz od nas, Panie...” – pieśń o charakterze modlitewnym, która wylicza przykłady dobroci i władzy Boga. To dzięki Niemu człowiek może być szczęśliwy i spokojny.
— Muza – manifest poetycki Kochanowskiego, w którym krytycznie ocenia pogoń za sukcesem i pieniędzmi, wyrzeka się dworskich przyjemności oraz zapewnia, że nie będzie rywalizowało sławę i laur pierwszeństwa na niwie literackiej.
— O spustoszeniu Podola przez Tatarów – przejmujący obraz klęski, jaka spotkała Polskę podczas najazdu tatarskiego.Według źródeł historycznych Tatarzy pojmali wtedy ponad 50 000 jeńców.
— Pieśń świętojańska o Sobótce – jest to cykl 12 sielankowo-tanecznych pieśni opartych na motywach pogańskiego święta obchodzonego 23 czerwca, w wigilię św. Jana. Utwory chwalą życie ziemiańskie, a najpopularniejsza z całego cyklu jest pieśń „Wsi spokojna, wsi wesoła...”.
• Sonety Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego – to utwory renesansowo-barokowe – nową epokę zapowiada zmiana tematyki. Cechy renesansowe to: obraz silnego i szlachetnego człowieka i doskonałość formy. Natomiast barok zapowiada motyw szatana, śmierci i znikomości spraw ziemskich, widzenia życia jako obowiązku, który trzeba wypełnić. Dominuje też niepokój i poczucie zagubienia. Nową epokę zapowiada też język utworów:zmiana szyku zdania, zabawy słowne i używanie paradoksów.
— O nietrwałej miłości rzeczy świata tego – miłość jest niepewna i na pewno nie dana nam na zawsze. To, co możemy posiąść za życia – pieniądze, władza – jest nieważne, bowiem liczy się tylko miłość Boga. Wyłącznie ona może rozprawić się z naszymi niepokojami i dać nam coś, co zastąpi wszystko, co przemija. Jak widać, tylko miłość boska jest trwała i wieczna.
— O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem – ta walka toczy się o zbawienie duszy po śmierci. Szatan stwarza pokusy i namawia do czynienia zła, by odsunąć człowieka od szansy na zbawienie. Walka ta jest o tyle trudna, że człowiek ma dwojaką naturę – jedna chce korzystać z ziemskich, cielesnych, przemijających atrakcji, a druga zwraca się do Boga, ale gubi się między wartościami najwyższymi a chwilowymi.
• Treny (Jan Kochanowski) – bohaterką trenów jest zmarła córeczka Kochanowskiego, Urszulka, ale też i sam poeta zmagający się z cierpieniem, które wiele zmieniło w jego życiu.Kochanowski czuje się „ze stopni ostatnich zrzucony” i zaczyna wątpić w przyszłe życie. Z bliska obserwujemy, jak dotychczasowe stoickie zasady rozsypują się w starciu z osobistą tragedią.Pęknięcie tej gładkiej renesansowej filozofii zapowiada lęk, obawy i problemy egzystencjalne następnej epoki, baroku.Cykl trenów obejmuje 19 utworów – w pierwszych dominują opisy córki, jej talentów, wyglądu, przedmiotów, które lubiła.Cierpienie ojca narasta, by osiągnąć największe natężenie w trenach IX i X, gdzie prawie buntuje się przeciwko Bogu. Po przesileniu powoli przychodzi uspokojenie (jak w naturalnym cyklu żałoby po stracie bliskiej osoby), które w końcu prowadzi do powrotu do Boga (w trenie XIX we śnie przychodzi do Kochanowskiego jego matka z Urszulką na ręku).
• Żeńcy (Szymon Szymonowic) – przykład antysielanki, gdzie na pierwszym planie przedstawiono trudy pracy, okrucieństwo stosowane przez dozorcę i konflikty społeczne. Jedna z bohaterek – Pietrucha, młoda wiejska dziewczyna, śpiewa przekorną piosenkę o słoneczku, która wyraża jej stosunek do nadzorcy. Piosenka nieco łagodzi antyfeudalną wymowę tekstu, bo posługuje się obrazem ładu przyrody, która może stać się przykładem na uporządkowanie stosunków między ludźmi.
• Żywot człowieka poczciwego (Mikołaj Rej) – utwór parenetyczny,czyli pouczający, jak wychowywać młodzież, jak żyć i gospodarować, czyli jak być poczciwym człowiekiem. Rej porównuje cztery okresy życia człowieka z porami roku i czterema żywiołami. Pokazuje, że życie w harmonii z naturą może ukoić wszystkie lęki człowieka, także ten przed śmiercią, która jest naturalną częścią życia. Utwór składa się z trzech części – w pierwszej dominują wskazówki wychowawcze, w kolejnej Rej omawia wiek dojrzały, a w nim małżeństwo,obowiązki obywatelskie i rozrywki. Ostatnia księga to rozważania o starości i spokojnym pożegnaniu z życiem.