Türkçe
Obszar

Europa, Azja

Liczba mówiących

83 mln

Pismo/alfabet

alfabet turecki (łaciński)

Klasyfikacja genetyczna
Status oficjalny
język urzędowy Turcja, Cypr, Cypr Północny, język regionalny w Kosowie i Macedonii Północnej, uznawany za język mniejszościowy w Rumunii
Organ regulujący Instytut Języka Tureckiego
UNESCO 1 bezpieczny↗
Ethnologue 1 narodowy↗
Kody języka
ISO 639-1 tr
ISO 639-2 tur
ISO 639-3 tur
IETF tr
Glottolog nucl1301
Ethnologue tur
GOST 7.75–97 тур 693
WALS tur
SIL TRK
Występowanie
Ilustracja
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Wikipedia w języku tureckim
Słownik języka tureckiego
w Wikisłowniku
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Język turecki (tur. ⓘTürkçe, IPA: [ˈtyɾct͡ʃɛ], Türk dili) – język należący do grupy oguzyjskiej języków tureckich, ojczysty dla ponad 83 mln ludzi na całym świecie[1][2][3], co czyni go najpowszechniejszym ze swojej rodziny językowej. Turecki używany jest przede wszystkim w Turcji i na Cyprze Północnym, mniejsze skupiska mówiących znajdują się w Iraku, Grecji, Bułgarii, Macedonii Północnej, Kosowie, Albanii i w innych częściach Europy Wschodniej. Turecki jest używany także przez wielu imigrantów w Europie Zachodniej, zwłaszcza w Niemczech. Turecki dzieli się na wiele dialektów; za podstawę języka literackiego i standard uważany jest turecki stambulski[4][5].

Korzeni języka należy doszukiwać się w Azji Środkowej, skąd wywodzą się pierwsze zapisy po turecku, datowane na prawie 1300 lat wstecz. Na zachód zasięg języka osmańskotureckiego (odmiany tureckiego używanej jako język administracji i literatury Imperium Osmańskiego) rozszerzył się w momencie ekspansji terytorialnej kraju. W 1928, w wyniku jednej z reform Atatürka w czasach wczesnej Republiki Tureckiej, pismo osmańskie zastąpiono alfabetem łacińskim w konwencji francuskiej[6]. Obecnie standaryzację i dalsze reformy tureckiego prowadzi Instytut Języka Tureckiego.

Cechą wyróżniającą język turecki jest harmonia samogłoskowa i silna aglutynacyjność. Podstawowy szyk zdania to podmiot–dopełnienie–orzeczenie. Nie rozróżnia się klasy rzeczownikowej ani rodzaju gramatycznego. Istnieje silne rozgraniczenie w tytułowaniu osób („ty” – „wy”) oraz rozbudowany system wyrazów grzecznościowych. Turecki używa zaimków w drugiej osobie zależnie od stopnia zażyłości, grzeczności, dystansu społecznego albo wieku. Zaimek osobowy drugiej osoby liczby mnogiej i formy czasowników używane są także w odniesieniu do pojedynczej osoby celem okazania szacunku. Okazjonalnie można także zastosować w liczbie mnogiej zaimek drugiej osoby liczby mnogiej (sizler), aby okazać jeszcze większy dystans i szacunek.

Klasyfikacja

Turecki jest członkiem oguzyjskiej rodziny językowej, podgrupy języków tureckich. Pod wieloma względami pokrywa się z innymi językami oguzyjskimi, takimi jak azerski, turkmeński, kaszkajski, gagauski oraz bałkano-gagauski[7]. Rodzina języków tureckich zawiera około 30 języków używanych w Europie Wschodniej, Azji Środkowej i na Syberii. Według niektórych naukowców jest to podgrupa rodziny ałtajskiej[8], do której zalicza się między innymi także język mongolski oraz koreański. Około 40% użytkowników języka tureckiego to użytkownicy rodzimi, dla których jest on językiem ojczystym[2]. Cechy charakterystyczne tureckiego, takie jak harmonia samogłoskowa, aglutynacyjność i brak rodzaju gramatycznego są cechami uniwersalnymi pośród języków tureckich i ałtajskich[2].

Staroturecka inskrypcja w piśmie orchońskim, datowana na VIII wiek, Kyzył, Rosja

Historia

Język turecki rozwijał się na terenie Anatolii od XI wieku, to jest od opanowania tych terenów przez plemiona tureckie pod wodzą Seldżuków.

Etapy rozwoju języka tureckiego:
OkresNazwa polskaNazwa turecka
koniec XI w. – XIV w.seldżucki (staroanatolijski, staroosmański)Eski Anadolu Türkçesi = Eski Osmanlıca
koniec XIV w. – koniec XIX w.osmański (osmańskoturecki)Osmanlıca
od XX w.współczesny turecki (turecki Turcji)Türkiye Türkçesi = Öz Türkçe

Od XIX wieku trwał proces dostosowywania języka pisanego do mówionego, oczyszczania go z zawiłych konstrukcji oraz słów pochodzących z arabskiego i perskiego. Poszukiwano przy tym słów rdzennie tureckich lub wykorzystywano zapożyczenia z języków zachodnioeuropejskich, między innymi z języka francuskiego. Proces ów, zwany „oczyszczaniem” (sadeleşme), przybrał na sile w latach 20. i 30. XX wieku, podczas rządów prezydenta Mustafy Kemala Atatürka.

Od 1928 język turecki zapisywany jest za pomocą alfabetu tureckiego, opartego na literach łacińskich. Alfabet turecki ma 29 liter.

Zarys fonetyki

Współczesny język turecki posiada 29 głosek. Większość liter oznacza jedną, określoną głoskę, poza paroma wyjątkami[9]. Większość z nich jest podobna do polskich.

Głoska Oznaczenie w
alfabecie IPA		 Polski odpowiednik / wymowa
a a polskie a
b b polskie b
c d͡ʒ wymowa między dż a dź
ç t͡ʃ wymowa między cz a ć
d d polskie d
e e polskie e
f f polskie f
g g, ɟ polskie g (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko)
ğ j, ː (tzw. „miękkie g” – yumuşak ge) po samogłoskach: a, ı, o, u oznacza iloczas, tzn. wydłużenie poprzedniej głoski; e, i, ö, ü wymawiane jest jak polskie j[10]
h h wymawiane jako dźwięczne h, jak w wyrazie hak
ı ɯ wymawiane podobnie do rosyjskiego ы, tylko bardziej tylne[11]
i i polskie i
j ʒ wymowa między ż a ź
k k, c polskie k (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko)
l ɫ, l polskie l (w otoczeniu samogłosek a, ı, o, u wymawia się twardo; w otoczeniu samogłosek e, i, ö, ü wymawia się miękko)
m m polskie m
n n polskie n
o o polskie o
ö œ wymawiane jak e przy wargach ułożonych jak przy wymowie polskiego o
p p polskie p
r ɾ podobne do polskiego r
s s polskie s
ş ʃ wymowa między sz a ś
t t polskie t
u u polskie u
ü y wymawiane jako y przy wargach ułożonych jak przy wymowie u
v v polskie w
y j polskie j
z z polskie z

Cyrkumfleks nad samogłoskami a, u (â, û) oznacza długość tych samogłosek i jednocześnie zmiękczenie wymowy poprzedzającej spółgłoski, np. kâr [kʲaːr] 'zysk'; î zaś oznacza długą samogłoskę, np. resmî [rɛsˈmiː] 'oficjalny', dinî [diˈniː] 'religijny'. Samogłoska i nie zmiękcza poprzedzającej ją spółgłoski s (jak w pol. sinus)[12].

Znak apostrofu ’ wskazuje granicę między nazwą własną a sufiksem, który jest do niej dołączony, np. İstanbul'da 'w Stambule', TRT'de 'w TRT (turecka telewizja)'[13].

W języku tureckim akcent pada z reguły na ostatnią sylabę.

Gramatyka

Liczebniki

Lp Liczebnik główny Liczebnik porządkowy
0 sıfır (brak)
1 bir birinci
2 iki ikinci
3 üç üçüncü
4 dört dördüncü
5 beş beşinci
6 altı altıncı
7 yedi yedinci
8 sekiz sekizinci
9 dokuz dokuzuncu
10 on onuncu
11 on bir on birinci
20 yirmi yirminci
30 otuz otuzuncu
40 kırk kırkıncı
50 elli ellinci
60 altmış altmışıncı
70 yetmiş yetmişinci
80 seksen sekseninci
90 doksan doksanıncı
100 yüz yüzüncü
200 iki yüz iki yüzüncü
1000 bin bininci
10000 on bin on bininci

Miesiące

Polski Turecki
styczeń Ocak
luty Şubat
marzec Mart
kwiecień Nisan
maj Mayıs
czerwiec Haziran
lipiec Temmuz
sierpień Ağustos
wrzesień Eylül
październik Ekim
listopad Kasım
grudzień Aralık

Dni tygodnia

Polski Turecki
poniedziałek pazartesi
wtorek salı
środa çarşamba
czwartek perşembe
piątek cuma
sobota cumartesi
niedziela pazar

Święta religijne i państwowe

Polski Turecki
Wszystkich Świętych Azizler Günü
Święto Wniebowstąpienia Miraç Kandili
Wigilia Bożego Narodzenia Noel Arifesi
Boże Narodzenie Noel Günü
Wielkanoc Paskalya
Wielka Niedziela Paskalya Pazartesi
Wielki Piątek Mübarek Cuma Günü
wielki post Büyük Perhiz
Niedziela Palmowa Palmiye Pazarı
Nowy Rok Yılbaşı
Ramadan Ramazan
Święto Ofiary Kurban Bayramı
Święta Noc Kandil Gecesi
Święto Republiki Cumhuriyet Bayramı
Dzień zwycięstwa Zafer Bayramı

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Komisja Europejska: Special Eurobarometer 243: Europeans and their Languages. Europa, 2010-02-14.
  2. 1 2 3 Kenneth Katzner: Languages of the World, Third Edition. Routledge, przedruk z Taylor & Francis Books Ltd.. ISBN 978-0415250047.
  3. ↑ Turkish Language Program. newlll.syr.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-08-23)]., Uniwersytet w Syracuse
  4. ↑ Geoffrey Lewis, The Turkish Language Reform: A Catastrophic Success, Oxford University Press, 2002, str. 26
  5. ↑ Corpus analysis and variation in ... – Yuji Kawaguchi, Makoto Minegishi, Jacques Durand – Google Books. Books.google.com. [dostęp 2011-11-03].
  6. ↑ Hanioglu, Sükrü (2011). Ataturk: An Intellectual Biography. Princeton University Press. p. 153.
  7. ↑ Language Materials Project: Turkish. Międzynarodowy Instytut UCLA, Centrum Języków Świata, luty 2007. [dostęp 2007-04-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-10-11)].
  8. ↑ Gordon, Raymond G., Jr. (ed.): Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Language Family Trees – Altaic. 2005. [dostęp 2007-03-18].
  9. ↑ Stachowski 2007 ↓, s. 5.
  10. ↑ Göksel i Kerslake 2005 ↓, s. 7-8.
  11. ↑ Stachowski 2007 ↓, s. 6.
  12. ↑ Türk Dil Kurumu – Düzeltme İşareti [online], web.archive.org [dostęp 2023-01-23] [zarchiwizowane z adresu 2007-02-21] (tur.).
  13. ↑ Stachowski 2007 ↓, s. 14.

Bibliografia

  • Marek Stachowski, Gramatyka języka tureckiego w zarysie, Kraków 2007.
  • B. Podolak, P. Nykiel: Kieszonkowy słownik turecko-polski polsko-turecki, Kraków 2008.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.