Systematyka[1][2] | |||
Domena | |||
---|---|---|---|
Królestwo | |||
Podkrólestwo | |||
Nadgromada | |||
Gromada | |||
Podgromada | |||
Nadklasa | |||
Klasa | |||
Nadrząd | |||
Rząd | |||
Rodzina | |||
Rodzaj | |||
Gatunek |
tojad mocny | ||
Nazwa systematyczna | |||
Aconitum firmum Rchb. | |||
Synonimy | |||
|
Tojad mocny (Aconitum firmum Rchb.) – gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych. Występuje w strefie klimatu umiarkowanego Europy i Azji. W Polsce występuje w Sudetach i Karpatach: w Tatrach, na Gubałówce, na Babiej Górze i w Paśmie Policy, na Pilsku, i na Baraniej Górze[3]. Zdziczały z uprawy występuje (ergazjofigofit) również na niżu[4].
Morfologia
- Łodyga
- Wzniesiona i zwykle nierozgałęziająca się. Jest gruba, sztywna, naga i pusta w środku. Osiąga wysokość do 150 cm.
- Liście
- Ulistnienie skrętoległe. Liście duże, dłoniaste, głęboko podzielone na kilka odcinków, 5–7 sieczne, głęboko ząbkowane.
- Kwiaty
- Kwiatostan znajdujący się na górnej części łodygi składa się z grona lub kilku gron o fioletowo-granatowej barwie. Kwiaty grzbieciste, o opadającym okwiecie, do 5 cm długości i do 2 cm szerokości. Górna część okwiatu hełmowata, zawiera wewnątrz dwa miodniki na długich trzonkach. Miodniki pochodzą z przekształconych płatków korony, mieszczą się w nieco zgiętej ostrodze. Natomiast cały barwny kwiat, na który składają się 4 płatki i hełm, pochodzi z przekształconego kielicha. Charakterystyczną cechą gatunkową, po której najłatwiej rozróżnić go od innych bardzo podobnych gatunków tojadu jest jego hełm. U tojadu mocnego ma on taką samą wysokość, jak szerokość. W środku kwiatu od 3 do 5 słupków otoczonych licznymi pręcikami z ciemnymi pylnikami, na szerokich, czarno-białych nitkach.
- Owoc
- Mieszek zawierający liczne drobne nasiona. Mają one gładkie ściany i oskrzydlone krawędzie. Dojrzewają od września i stopniowo rozsiewają się, również przez zimę.
- Korzeń
- Bulwiasty, o barwie czarnobrunatnej. Długie i silne korzenie umacniają w górach osypujące się zbocza.
Biologia i ekologia
- Rozwój
- Bylina, hemikryptofit. Kwitnie od czerwca do sierpnia, zależnie od wysokości stanowiska n.p.m. Zapylany jest wyłącznie przez trzmiele. Na świecie zasięg tojadu mocnego pokrywa się z zasięgiem trzmiela.
- Siedlisko
- Góry i podgórza, na wysypiskach skalnych i nad potokami, na brzegach lasów, na halach górskich, w ziołoroślach. W Tatrach jest rośliną pospolitą i występuje od regla dolnego po piętro halne.
- Fitosocjologia
- Gatunek charakterystyczny dla związku (All.) Adenostylion alliariae i Ass. Aconitetum firmi[5].
- Cechy fitochemiczne
- Roślina bardzo silnie trująca, jedna z najsilniej trujących roślin krajowych[6]. Trująca jest cała roślina, a najbardziej korzenie i nasiona. Zawiera silnie trujący alkaloid akonitynę; za śmiertelną dawkę uważa się już 2–5 mg tej substancji (przy doustnym spożyciu)[6]. Bydło i owce instynktownie nie jedzą jej. Akonityna początkowo działa pobudzająco, a potem paraliżująco na nerwy czuciowe i ruchowe, co może spowodować śmierć wskutek paraliżu mięśni oddechowych i zatrzymania pracy serca[6]. Może wnikać również przez skórę.
- Genetyka
- Liczba chromosomów 2n= 32[4].
Zmienność
Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski podaje następujące podgatunki[7]:
- subsp. firmum Rchb. – tojad mocny typowy
- subsp. maninense (Skalický) Starmühl – tojad mocny kosmaty
- subsp. morawicum Skalický – tojad mocny morawski
- nothosubsp. paxi Starmühl – tojad mocny Paxa
- nothosubsp. zapalowiczi Starmühl – tojad mocny Zapałowicza
Zagrożenia i ochrona
Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową. Bywa zrywana ze względu na swoje ładne kwiaty lub przesadzana do ogródków przydomowych. Jest dobrze chroniony; większość jego stanowisk znajduje się na obszarach chronionych: w tatrzańskim i babiogórskim parku narodowym oraz w rezerwatach, np. Rezerwat przyrody Pod Rysianką[3].
Nazewnictwo
Ludowa nazwa tojadu nawiązująca do jego trujących właściwości to „mordownik”, zaś Pliniusz Starszy, również nawiązując do jego trujących własności nazywa go „arszenikiem roślinnym”[8]. Inna nazwa ludowa tojadu to „Pantofelki Matki Boskiej”. Według porzekadła roślina ta użyczyła swoich intensywnie szafirowych płatków na pantofle dla Maryi, gdy zdarła trzewiki uciekając z Dzieciątkiem Jezus i ze św. Józefem do Egiptu.
Zastosowanie i uprawa
- Roślina lecznicza: tojad stosowany był dawniej w lecznictwie, obecnie w Polsce nie jest używany do celów leczniczych[9]. Surowcem zielarskim był bulwiasty korzeń (Tuber Aconiti). Zawiera m.in. alkaloidy – akonityna, benzoakonityna, neopelina, akonina, napelina, hypoakonityna; jak również skrobię i cukry.
- Roślina ozdobna uprawiana w ogrodach na rabatach, dobrze nadaje się też do obsadzania obrzeży zbiorników wodnych[10]. Najlepiej rośnie na żyznej glebie i na częściowo zacienionym stanowisku[10]. Jest bardzo żywotny, lubi wilgotną glebę, rośnie równie dobrze w pełnym słońcu, jak i w półcieniu[10]. Rozmnaża się go przez podział jesienią (po obeschnięciu liści), lub przez wysiew nasion[10]. W uprawie znajdują się także mieszańce z innymi gatunkami tojadów oraz gatunki azjatyckie.
- Roślina trująca: W starożytności wykorzystywany był jako zabójcza trucizna – miał zostać użyty m.in. do otrucia Arystotelesa, zaś według Dioskurydesa jad tojadu jest tak silny, że zabija skorpiony[8]. W średniowieczu używano go do zatruwania strzał i mieczy[6]. W Europie w okresie renesansu był najczęściej stosowaną trucizną[8].
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-07] (ang.).
- 1 2 Halina Pięknoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wyd., 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
- 1 2 Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
- ↑ Matuszkiewicz Władysław. Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa, 2006. ISBN 83-01-14439-4
- 1 2 3 4 Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.
- ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
- 1 2 3 Alina Gerlee: Mordownik (pantofelki, trzewiczki Matki Boskiej, omiag, omiak, koniki). www.samper.pl. [dostęp 2009-03-11].
- ↑ Jan Macků, Jindrich Krejča, Apoloniusz Rymkiewicz: Atlas roślin leczniczych. Wrocław [etc.]: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
- 1 2 3 4 Geoffrey Burnie i inni, Botanica. Ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
Bibliografia
- Jakub Mowszowicz: Przewodnik do oznaczania roślin trujących i szkodliwych. Warszawa: PWRiL, 1982. ISBN 83-200-2415-3.
- Zofia Radwańska-Paryska: Rośliny tatrzańskie (Atlasy botaniczne). Irena Zaborowska (ilustr.). Warszawa: WSiP, 1988. ISBN 83-09-00256-4.
- Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
Linki zewnętrzne
- Trujące i lecznicze własności tojadu. tatry.edu.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-06-26)].
- Krótki opis uprawy i zastosowania tojadu mocnego