18 VII: pożar przedmieść

Około południa, w czwartek 18 lipca^{[uwaga 3]}, zapaliły się tzw. Dolne Młyny nad Młynówką Królewską przy końcu Krupniczej^{[uwaga 4]}.

Jak wykazało późniejsze śledztwo, pożar rozpoczął się przypadkowo, a jego nieumyślnymi sprawcami byli młynarczyk Piotr Fic i Jan Trójka, terminator u kowala Ignaszewskiego. Tego dnia pracowali nad dopasowaniem żelaznej obręczy na wał koła młyńskiego, którą w tym celu musieli rozgrzać. Jednak od zapalonego w izbie czeladnej ognia zajęły się cewie, drewniane kliny do kół młyńskich, suszone w kominie. Pożaru nie udało się ugasić i młyn stanął w płomieniach^[1].

Silny wiatr wkrótce rozniósł ogień na sąsiednie budynki przy Krupniczej oraz kilka położonych po drugiej stronie Młynówki. Na miejscu szybko pojawiła się straż pożarna oraz liczni mieszkańcy, którzy próbowali ugasić ogień lub przynajmniej uniemożliwić dalsze rozszerzanie się pożogi. W tym celu zaczęto zrywać dachy kolejnych budynków. Żywioł był jednak szybszy i w ciągu pół godziny spłonęło dziewięć drewnianych domów stojących w tym miejscu^[2].

18 VII: ogień w centrum

Niespodziewanie pożar z przedmieścia przeniósł się do centrum. Bardzo silny wiatr zaczął przerzucać zarzewia ponad okolicznymi ogrodami, jak i Plantami. Poza iskrami niósł płonące gonty i resztki rupieci nagromadzonych na strychach, tlące się ziarno z młyna oraz przepalone orzechy włoskie^[3]. Właśnie te ostatnie, wedle jednej z ówczesnych relacji, znacznie przyczyniły się do rozprzestrzenienia się pożaru:

Początkowo też niewiele osób, z racji słonecznej pogody, zdawało sobie sprawę z zagrożenia:

Zabudowa centrum miasta okazała się równie podatna na ogień, co domostwa na Krupniczej. Było to efektem kilku czynników. Przede wszystkim, prawie wszystkie budynki, nawet Sukiennice, były kryte gontem. Materiał ten okazał się bardziej łatwopalny niż zwykle, bowiem przez dwa miesiące poprzedzające lipiec 1850 roku, w Krakowie nie spadła ani kropla deszczu. Wysuszony, spękany gont stał się dogodną pożywką dla ognia. Silny wiatr z łatwością przerzucał iskry i płonące resztki dachów na kolejne budynki. Oprócz tego większość kamienic miała jeszcze drewniane poddasza czy też inne elementy wyposażenia wykonane z tego materiału, np. ganki, werandy, schody. Ponadto wielu mieszkańców na strychach swoich domów trzymało łatwopalne przedmioty, najróżniejsze rupiecie, szmaty, papiery czy stare sprzęty, lekceważąc w ten sposób przepisy antypożarowe z czasów Wolnego Miasta, które zabraniały gromadzenia tego rodzaju rzeczy. Na dodatek, wśród murowanych kamienic centrum stało jeszcze wiele drewnianych budynków, takich jak szopy, wozownie, składy, stajnie i kramy handlowe. Wszystko to doprowadziło do tego, że ogień rozprzestrzeniał się bardzo szybko, a pożar przybrał wielkie rozmiary^[6].

Jako pierwszy zapalił się gontowy dach kamienicy, usytuowany u zbiegu Gołębiej i Plant, należącej do Emilii Bartynowskiej. Podjęta przez straż, ochotników i oddziały wojska akcja gaszenia zakończyła się niepowodzeniem. Ogień szybko przeniósł się na sąsiednie zabudowania, niesiony dalej silnym wiatrem. Kolejno w płomieniach stawały Drukarnia Uniwersytecka, kościół św. Norberta, zabudowania przy Wiślnej i Gołębiej, a wśród nich Instytut Techniczny. Gdy pożar ogarnął wysoką kamienicę Pod Zającem kolejne snopy iskier poleciały na sąsiednie dachy. W wielkim niebezpieczeństwie znalazło się Collegium Maius, ówczesna siedziba Biblioteki Jagiellońskiej. Ogień zaczął pojawiać się na dachu tego zabytkowego gmachu, lecz udało się ocalić nie tylko jego, ale również jego cenny księgozbiór. W akcję ratowania biblioteki zaangażowało się około stu pięćdziesięciu studentów, wraz z profesorami Józefem Muczkowskim, Stefanem Kuczyńskim i Wincentym Polem. Udało im się zagasić ogień, a z sąsiednich budynków pozrzucać dachy, by uniemożliwić przedostawanie się płomieni na Collegium Maius^[7].

Ogień niezwykle szybko przeniósł się z ulicy Wiślnej na kolejne budynki. W ciągu około pół godziny ogarnął południową pierzeję Rynku Głównego, ulicę Bracką i Pałac Biskupi. Stojące naprzeciw niego drewniane wozownie jeszcze szybciej stanęły w płomieniach, a od nich zajął się kościół Franciszkanów oraz pałac Wielopolskich. Następnie pożar objął budynki przy Grodzkiej i Stolarskiej oraz wschodnią pierzeję Rynku. Dalej szerzył się na ulicę Szeroką i w końcu ogarnął kościół Świętej Trójcy wraz z klasztorem Dominikanów. Wiatr pchnął płomienie jeszcze dalej, ponad Plantami, gdzie strawiły zabudowę przy ulicy Polnej, niszcząc wszystko aż po koryto Starej Wisły. Pod wieczór pożar zaczął słabnąć i ostatecznie ogień w centrum zatrzymał się na wysokości południowej pierzei Małego Rynku i ulicy św. Józefa, obejmując kościół oraz klasztor Bernardynek. W dużym niebezpieczeństwie były nadal Sukiennice, gdzie zgromadzono liczne towary, w tym zapasy łatwopalnego spirytusu. Aby zapobiec przeniesieniu ognia, pospiesznie zrzucono dach z budynku^[8].

W centrum, na linii wiatru, nietknięte przetrwały nieliczne budynki. Ich ocalenie właściciele i mieszkańcy zawdzięczali skutecznie prowadzonej walce z płomieniami, lecz przede wszystkim nowoczesnym dachom, wykonanym z dachówki lub blachy. Dzięki temu ogień nie strawił kamienicy Wentzla i pałacu Jabłonowskich, jako jedynych budynków w całej południowej pierzei Rynku Głównego^[9]. Podobnie na Wiślnej ocalał

Jednak w przypadku kościołów odpowiednie pokrycie dachów, okazało się niewystarczające. Ogień bowiem wdarł się do świątyń przez okna, w których od żaru popękały szyby i szybko zajął wnętrza, pełne drewnianych ołtarzy, stall i ławek. Nie brakło też głosów, kierowanych przeciw dominikanom, oskarżających zakonników o zaprzepaszczenie szans na uratowanie kościoła Świętej Trójcy, ze względu na zarzucany brak karności i niedbalstwo w walce z ogniem^[11].

Tragiczny dla miasta dzień można podsumować słowami Ambrożego Grabowskiego:

18 VII: działania mieszkańców

Kamienica Pod Obrazem, jeden z dwóch budynków w południowej pierzei Rynku Głównego, który nie został strawiony przez ogień

Jak się okazało, w obliczu tak wielkiego pożaru, rozwijającego się niezwykle szybko, mieszkańcy miasta nie mogli zdziałać zbyt wiele. Obowiązek walki z ogniem spoczywał praktycznie tylko na ich barkach, bowiem straż pożarna była nieliczna, w gruncie rzeczy nie miała też stałego charakteru. Miasto zatrudniało zaledwie czterech szprycmagistrów, którzy czuwali nad sikawkami. Słabo opłacani, służbę pełnili na zmiany, przez całą dobę. W razie pożaru pomagali im pompiarze i tak zwana „kolumna ogniowa”. W jej skład wchodzili czeladnicy z cechów cieśli, kamieniarzy i murarzy, którzy zobowiązani byli przez trzy lata stale uczestniczyć w ćwiczeniach oraz akcjach gaszenia ognia (w 1838 roku wyposażono ich w blaszane hełmy i kurty z czarnego drelichu). Aby wzmocnić ten zastęp do pełnienia służby pomocniczej zobowiązani byli wszyscy mieszkańcy. Alarmował ich stróż z wieży Mariackiej, uderzeniem w dzwon i wywieszeniem w kierunku ognia czerwonej chorągwi za dnia lub czerwonej latarni nocą, Po tym sygnale na miejsce pożaru, w razie możliwości, mieszkańcy mieli śpieszyć osobiście lub wysyłać kogoś ze swojej służby, z własnym wyposażeniem, takim jak drabiny, wiadra, siekiery czy osęki. Piwowarów obarczono koniecznością dostarczania wody we własnych beczkach, a fiakrzy musieli oddawać konie do dyspozycji gaszących ogień. Wśród wielu osób te obowiązki budziły niechęć, więc nie brakowało przypadków unikania udziału w walce z pożarem^{[uwaga 5]}. Największym jednak mankamentem całego systemu było oparcie go na słabo przeszkolonych ludziach i starym, nielicznym sprzęcie^[13].

Zatem 18 lipca ogień próbowano ugasić zaledwie trzema sikawkami, które jednak nie sięgały dachów większości kamienic. Rozprzestrzenianiu się pożogi próbowano więc zapobiec lejąc wodę zwykłymi wiadrami, dachy budynków zrywano osękami, siekierami czy w końcu gołymi rękami. Z braku wodociągów i kiepskiego stanu studni miejskich, w większości zupełnie zaniedbanych, niezbędną do gaszenia wodę czerpano z Rudawy lub Wisły. Dostarczano ją na miejsce pożaru w konewkach lub beczkach, na wozach, co jednak trwało zbyt długo. Wkrótce zatem zdano sobie sprawę, że nie ma mowy o ugaszeniu ognia. Starano się tylko nie dopuścić do zajęcia się ogniem innych części miasta, tutaj jednak prawie wszystko zależało od wiatru. Nie zmienił kierunku i nie skierował płomieni na resztę Krakowa^[14]. Jak stwierdził Fryderyk Hechel:

Większość mieszkańców skupiła się na ratowaniu życia i mienia z zabudowań, które kolejno stawały się pastwą pożaru. Ludzie wraz z dobytkiem chronili się u swoich krewnych, który domy ocalały lub też koczowali na Plantach. Wśród tego rozgardiaszu, przez Rynek Główny przeszła procesja z Najświętszym Sakramentem, prowadzona przez księdza Żłowodzkiego z kościoła Mariackiego^[15]. Krakowski „Czas” tak to opisał:

Dramatyczne obrazy losów mieszkańców podczas pożaru zawarto również na kartach dzienników i wspomnień:

Wśród mieszkańców wkrótce rozpowszechniły się plotki wedle których pożar był dziełem podpalaczy^{[uwaga 7]}. Pojawiły się głosy wzywające do natychmiastowych rozstrzeliwań podejrzanych lub wprowadzenia sądów doraźnych. Poza tym nie brakło osób, które zaczęły rabować, to co ocalało, jak i napadać na mieszkańców. W związku z tym wysłano na ulice miasta silne patrole wojskowe, które poza chwytaniem przestępców, miały również zapobiegać próbom samosądów^[21].

Następne dni pożaru

Kościół Świętej Trójcy przed pożarem, widok z placu Wszystkich Świętych

19 lipca pożar przestał się rozszerzać. Nieprawdziwe okazały się wieści o ogniu na Szewskiej i Kleparzu. Jednak na obszarze wielkiego pogorzeliska, raz po raz pojawiały się nowe ogniska płomieni, które starano się szybko zlikwidować. Płonęły nadal pojedyncze budynki, np. biblioteka dominikanów. Do dalszej walki z żywiołem wykorzystano sprzęt gaśniczy wojska, sprowadzono także sikawki z Podgórza, jak również z powiatu miechowskiego Królestwa Polskiego. Jednak obywatele miasta, zmęczeni ostatnimi wydarzeniami, coraz mniej pomagali przy dogaszaniu pożaru, zanikało poczucie solidarności i chęć niesienia pomocy. Liczba ochotników malała, zaczęło brakować ludzi do obsługi sprzętu. Dalszą walkę z ogniem kontynuowano dzięki zaangażowaniu się krakowskich Żydów, studentów uniwersytetu, jak i chłopów, ściągniętych z okolicznych wsi, m.in. Krowodrzy i Pleszowa^[22].

Kolejne dni mijały w miarę spokojnie na sukcesywnym dogaszaniu tlących się jeszcze zgliszczy. Czasami wybuchały nowe pożary w obrębie pogorzeliska, m.in. w zabudowaniach dominikanów, Pałacu Biskupim i pojedynczych kamienicach^{[uwaga 8]}. Nie stanowiły jednak już większego zagrożenia, zwłaszcza że 22 lipca spadł obfity deszcz. Wszelkie nowe, wzniecane przez wiatr, ogniska płomieni były szybko gaszone^[23].

26 VII: ogień na Kleparzu

W momencie, gdy sytuacja wydawała się już niemal zupełnie opanowana, wybuchł nowy pożar. 26 lipca^{[uwaga 9]}, o godzinie dziewiątej wieczorem, na Kleparzu zapaliły się drewniane budynki Na Podcieniu, ustawione w południowej części Rynku Kleparskiego (wzdłuż dzisiejszej ulicy Basztowej). Ogień szybko przerzucał się z dachu na dach kolejnych domów. Miasto ponownie znalazło się w wielkim niebezpieczeństwie, bowiem na Kleparzu znajdowały się wielkie składy łatwopalnych materiałów: zboża, słomy, siana, smoły i spirytusu. Jednak dzięki sprzyjającym warunkom pogodowym (brak wiatru) i skutecznej akcji ratowniczej, w której wzięło udział wojsko, udało się zapobiec rozszerzeniu pożaru – spłonęło tylko sześć domów. Z sąsiednich pozrzucano dachy, podobnie uczyniono na ulicy Długiej. Gaszenie ognia ułatwił również fakt, że budynki na Kleparzu były dużo niższe niż te w centrum Krakowa^[24].

Pogłoski o podpaleniu

Opowieści o rzekomej działalności podpalaczy utrzymywały się wśród mieszkańców miasta przez dłuższy czas i dotyczyło to nie tylko warstw słabiej wykształconych. Jeszcze w trakcie pożaru, krakowski „Czas” podawał, że aresztowano podejrzane osoby, które mogły wzniecić ogień, co miały potwierdzać znalezione przy nich przedmioty. I tak, już 18 lipca generał major Hlawaczek, dowódca garnizonu, osobiście zatrzymał mężczyznę z siarką, świecą i paczką prochu, owiniętą w bawełnę. Natomiast mecenas Boguński, właściciel kamienicy nie objętej jeszcze pożarem, złapał dziesięcioletniego chłopca, który próbował wbiec na strych budynku z łatwopalnymi materiałami. Oprócz tego ujęto jeszcze cztery podejrzane osoby. Wszystkich zatrzymano w odwachu przy Wieży Ratuszowej lub w Krzysztoforach, pełniących funkcję koszar wojskowych^{[uwaga 10][25]}.

Wedle krążących plotek, celem podpalaczy było doprowadzenie do zamieszek, realizacja spisku politycznego lub też po prostu okradzenie płonących domów. Na tyle poważnie potraktowano te informacje, że grupa obywateli miasta, na czele z Hilarym Meciszewskim, zaczęła domagać się od władz wprowadzenia sądu doraźnego dla podejrzanych. Jednak zarówno Andrzej Ettmayer, przewodniczący Komisji Gubernialnej (organu władz gubernatora Galicji), jak i generał Hlawaczek, odmówili spełnienia tego postulatu. Wezwali jednak mieszkańców do pilnowania własnych kamienic, zaś na ulice Krakowa wysłano silne patrole żołnierzy garnizonu, które miały pilnować porządku^[26].

Stan wzmożonej podejrzliwości utrzymał się również następnego dnia. „Czas” zamieszczał kolejne informacje, które miały wskazywać na podpalenia jako przyczynę wielkiego pożaru, choć zarazem dziennikarze podkreślali, że nie wierzą w to, by pośród mieszkańców miasta mogli pojawić się ludzie, zdolni do dokonania takiego czynu. Wedle zebranych doniesień pod kościołem Mariackim znaleziono podrzuconą siarkę, ogień w kościele św. Józefa miał pojawić się nie od zewnątrz, ale na strychu, zaś kościół Dominikanów ponoć zaczął palić się od strony ulicy Szerokiej, kiedy ta jeszcze nie była objęta płomieniami. Na Krowodrzy omal nie doszło do samosądu nad mężczyzną, przy którym znaleziono proch. Aby uspokoić ludność, dowództwo garnizonu zapowiedziało wprowadzenie sądu wojennego, który w ciągu doby osądzi i skaże ewentualnych podpalaczy. Informacja o tym spotkała się z przychylną reakcję mieszkańców miasta^[27].

Nastroje wkrótce potem zaczęły się uspokajać. 21 lipca Komisja Gubernialna ogłosiła, że nie odkryto jeszcze żadnych faktycznych dowodów na działalność podpalaczy, śledztwo jednak będzie kontynuowane. Także w „Czasie” pojawiły się teksty uznające przytaczane wcześniej dowody za zbyt wątłe, nie potwierdzone przez żaden z sądów. W ślad za tym skłaniano się do odrzucenia informacji o podpaleniu^[28]. Fryderyk Hechel w podobnym duchu komentował pożar (zapiska z 26 lipca):

Ostatecznie śledztwo wykazało, że ogień zaprószony został przypadkowo. Winnych nieumyślnego spowodowania pożaru pociągnięto do odpowiedzialności przed sądem. Mimo to przez resztę roku wszelkie kolejne niewielkie pożary część mieszkańców miasta brała za dzieło podpalaczy^[30].

Postawa władz austriackich

Władze austriackie nie pozostały bezczynne podczas wielkiego pożaru, a ich działalność nie ograniczyła się jedynie do zbadania przyczyn pożogi i szukania rzekomych podpalaczy. Austriacy zaangażowali się również w samą walkę z ogniem. Wśród kierujących akcją gaśniczą znaleźli się Ettmayer i Hlawaczek, komendant garnizonu, do pomocy włączył się również starosta grodzki. Dla wsparcia mieszkańców miasta i nielicznej straży pożarnej skierowano policję i oddziały wojska. Wedle informacji zawartych w „Czasie”, żołnierze z ofiarnością brali udział w tej akcji. Trzy kompanie całkiem zniszczyły wówczas mundury, kilku oficerów austriackich wyróżniło się w walce z ogniem, a oddział minerów za dzielną postawę nagrodzono sumą dwudziestu złotych reńskich, którą jednak żołnierze przekazali na rzecz pogorzelców^[31].

Mimo to pojawiły się pogłoski, wedle których komendantura nie chciała udostępnić sikawek miejskich, które znajdowały się w jej dyspozycji i zatrzymała je na zamku. Faktycznie zaś tylko jedna z nich pozostała tam, na wypadek pojawienia się ognia w cytadeli twierdzy^[32]. W każdym razie po pożarze nie brakło opinii obciążających Austriaków winą za zbyt późne podjęcie akcji gaśniczej czy też złe jej prowadzenie. Krytykowane były przede wszystkim władze wojskowe, które miały wówczas bardzo duży wpływ na funkcjonowanie miasta, z racji stanu oblężenia, wprowadzonego w styczniu 1849 roku, z powodu powstania węgierskiego. W ten sposób komentował pożar Walerian Kalinka, wedle którego uzyskanie zgody od komendanta na użycie sikawek okazało się trudne i czasochłonne, a co za tym idzie opóźniło skierowanie ich do walki z ogniem. Ponadto podczas akcji gaśniczej, wojsko miało ratować tylko budynki należące do administracji rządowej, a utworzywszy wokół nich kordony, nie dopuszczało do gaszenia innych kamienic i domów^[33].

Jeszcze ostrzejszą w tonie opinię sformułował Józef Louis ojciec, według którego całą odpowiedzialność za pożar i zniszczenie miasta, ponoszą władze austriackie^{[uwaga 11]}. Jak podaje w swoich zapiskach, zarówno rząd, jak i dowództwo wojskowe, ciągle podejrzewały, że w Krakowie może dojść do wybuchu rewolucji. Przez to przekonanie wprowadzono ścisłą kontrolę nad dotychczasowym systemem ostrzegania mieszkańców o pożarze, który według Louisa za czasów Wolnego Miasta, działał doskonale. Jednak Austriacy przypuszczali, że może zostać wykorzystany do wywołania zamieszek. Dlatego też zarządzono, że stróż po zauważeniu ognia nie mógł od razu bić na alarm, tylko musiał wpierw dać znać na odwach przy Wieży Ratuszowej. Następnie oficer dyżurny posyłał żołnierza z raportem do komendantury na Stradomiu, skąd kierowano do odwachu jednego z adiutantów. Ten, po zapoznaniu się z sytuacją, jeśli nie była to próba wywołania zamieszek, nakazywał oficerowi dyżurnemu pozwolić stróżowi na wszczęcie alarmu. Według Louisa, głupie, nieuzasadnione podejrzenia doprowadziły do zmarnowanie cennego czasu. Przez to młyny próbowała gasić zbyt mała liczba osób, a gdy wreszcie zawiadomiono większość mieszkańców, było już za późno na ich uratowanie, ogień zaś mógł swobodnie przerzucać się na inne budynki^[34].

Wydaje się jednak, że powyższe informacje są mocno przesadzone i władze wojskowe nie odegrały aż tak negatywnej roli podczas pożaru. Hechel, współczesny Louisowi, w swoich zapiskach odpowiedzialnością za lipcowe wydarzenie obciąża po równi rząd, policję, jak i samych mieszkańców. Faktycznie pożar, któremu sprzyjały warunki pogodowe (susza i wiatr), rozprzestrzenił się na tak duży obszar miasta i okazał się wyjątkowo niszczący głównie z powodu słabej organizacji i kiepskiego wyposażenia ówczesnej krakowskiej straży pożarnej, lekceważenia przez mieszkańców przepisów przeciwpożarowych, braku zachowania odpowiednich środków ostrożności czy wreszcie lichej, łatwopalnej zabudowy, obecnej nie tylko na przedmieściach, ale i w centrum^[35].

Ofiary śmiertelne i ranni

W trakcie pożaru zginęło pięć osób. Wszystkie straciły życie 18 lipca^[37]. Ich tożsamość znana jest dzięki informacjom zawartym w „Czasie” i relacji Józefa Louisa ojca. Śmierć ponieśli:

• małżeństwo Żebrowskich – zginęli w swoim szynku na Gołębiej, którego nie chciał opuścić mąż;
• starsze wiekiem małżeństwo Ziobrowskich – zaskoczeni ogniem nie zdążyli opuścić swojej kamienicy na Gołębiej;
• Filipowski, właściciel domu na Stolarskiej, starszy wiekiem, z racji choroby został przeniesiony do klasztoru dominikanów (jako bardziej bezpiecznego miejsca), lecz gdy pożar ogarnął i te zabudowania nie zdołał się uratować^[38].

Do tej listy ofiar można też dodać sześćdziesięcioletnią służącą urzędnika Zakrzeskiego, która uciekając z płonącego domu, wyskoczyła przez okno i zmarła w wyniku odniesionych obrażeń. Oprócz tego w „Czasie” znalazły się wzmianki o śmierci kilkorga dzieci, lecz nie zostały one potwierdzone^[39].

Liczba rannych jest nieznana, z pewnością jednak była dość znaczna. Ludzie odnosili obrażenia zarówno uciekając przed ogniem, jak i próbując walczyć z żywiołem. Wiadomo jedynie, że podczas akcji gaszenia pożaru piętnastu spośród krakowskich policjantów zostało rannych, jeden zaś miał ponieść śmierć, ale informacja ta nie została potwierdzona. Prócz tego kilku uczestników akcji gaszenie pożaru na Kleparzu 26 lipca odniosło dotkliwe obrażenia^[40].

Bilans zniszczeń

Pożar przyniósł ogromne straty, strawił bowiem, poza zabudową o charakterze przedmiejskim przy Krupniczej i Polnej, także ścisłe śródmieście. Zniszczeniu uległy prawie wszystkie budynki przy Gołębiej, Wiślnej, Franciszkańskiej, Brackiej, Grodzkiej (do przecięcia ze św. Józefa), Stolarskiej, jak również południowa pierzeja Małego Rynku oraz południowa i połowa wschodniej pierzei Rynku Głównego^[42]. Spłonęły cztery kościoły, trzy klasztory, dwa pałace, ważne dla funkcjonowania miasta młyny i jatki mięsne, oraz, jak się powszechnie przyjmuje, około 160 domów i kamienic^{[uwaga 12][43]}. Inne szacunki podają 150^[44], 165^[45], 170^[46] lub 180 strawionych obiektów tego typu^[10]. Bez dachu nad głową znalazło się około tysiąca rodzin, jak również spora grupa uczniów Liceum św. Anny, Instytutu Technicznego i Uniwersytetu Jagiellońskiego^[47].

Szacunki określające finansowy wymiar zniszczeń podają rozbieżne liczby, zresztą w dwóch różnych walutach. Całość strat oszacowano na około milion złotych reńskich^[48]. Wartość zniszczonych budynków miała sięgnąć sumy 3 858 000 złotych polskich^{[uwaga 13]}. Z kolei utracony przez pogorzelców majątek, ruchomy i nieruchomości, szacowano łącznie na 4 592 000 złotych polskich^{[uwaga 14][49]}.

Straty kulturalne

Wielkie straty, choć niewymierne, miasto poniosło w zakresie dóbr kultury. Pożar strawił wiele zabytkowych budowli, wraz z którymi bezpowrotnie przepadło ich wyposażenie. Tak stało się z kościołami Franciszkanów i Dominikanów, które utraciły swój bogaty wystrój. Oprócz tego w ogniu przepadły liczne prywatne kolekcje dzieł sztuki i księgozbiory.

Kościoły i pałace

Wnętrze kościoła Świętej Trójcy przed pożarem, nawa północna

Fragment nagrobka Sebastiana Petrycego z kościoła Franciszkanów. Zniszczony podczas pożaru, zrekonstruowany dopiero w 1930 roku

Ogień strawił praktycznie cały kościół Świętej Trójcy i stojącą przed nim dzwonnicę. Ruina zabytkowej budowli powiększyła się jeszcze w dwa tygodnie po pożarze, 3 sierpnia, kiedy to runął zachodni szczyt świątyni, niszcząc sklepienie nawy głównej i część sklepienia północnej nawy bocznej. Wśród utraconego wyposażenia znalazł się ołtarz główny z drugiej połowy XVII wieku, wykonany z polichromowanego i złoconego drewna^{[uwaga 15]}, kilka obrazów pędzla Tomasza Dolabelli oraz dwa zespoły stall w prezbiterium. Jeden z nich, ustawiony narożniku południowo-zachodnim był dziełem brata Michała z końca XVI stulecia (stalle zdobione były płaskorzeźbami przedstawiającymi sceny z życia św. Dominika, a wieńczył je ganek muzyczny), natomiast drugi, usytuowany naprzeciw, powstał po 1668 roku i widniały nań sceny z życia św. Jacka. Wraz z nimi spłonęły ozdobne tkaniny, zdobyte pod Wiedniem, dar Jana III Sobieskiego dla biskupa Jana Małachowskiego, który przekazał je później dominikanom. W nawach pastwą płomieni padła ambona z baldachimem, cykl obrazów (zawieszonych pod oknami i w przyłuczach arkad) z 1698 roku poświęcony dominikańskim świętym, kilka barokowych ołtarzy projektu księdza Sebastiana Sierakowskiego, ustawionych przy filarach, jak i dwa panneau z płaskorzeźbionymi wyobrażeniami Matki Bożej z Dzieciątkiem i św. Jacka^[50]. Pożar przetrwało sklepienie prezbiterium, szczyt wschodni, który jednak został mocno nadwerężony, oraz zakrystia i skarbiec. W przypadku kaplic bocznych, znacznym zniszczeniom uległy te gotyckie^{[uwaga 16]}, natomiast cztery nowożytne (manierystyczne i barokowe) w niewielkim stopniu zostały uszkodzone^{[uwaga 17][51]}.

Zniszczony został zespół nagrobków, jakie znajdowały się w kościele Dominikanów. Ogień zniszczył, umieszczony w prezbiterium, drewniany, polichromowany nagrobek księcia Leszka Czarnego z 1690 roku, a zastawiona przezeń piętnastowieczna płyta nagrobna tego władcy, zupełnie się przepaliła. Przepadły także, umieszczone w kaplicach bocznych, średniowieczna płyta nagrobna kasztelana Klemensa Wątróbki i renesansowe dzieło poświęcone małżeństwu Orlików, Stanisławowi i Katarzynie, dłuta Hieronima Canavesiego. Wykonany z marmuru, grobowiec biskupa Iwo Odrowąża, ustawiony pośrodku prezbiterium, co prawda przetrwał kataklizm, ale został poważnie uszkodzony i mimo późniejszego zabezpieczenia rozsypał się (jego resztki usunięto z kościoła około 1871 roku). Podobny los spotkał pomnik nagrobny Stanisława Zawadzkiego, lekarza, profesora i rektora Akademii Krakowskiej, wykonany w 1580 roku. Znacznemu zniszczeniu uległ poza tym cały klasztor, a wraz z nim budynek biblioteki. W ogniu przepadło około szesnastu tysięcy woluminów, w tym rękopisy pochodzące z XIII wieku^[52]. Przechowywany od dziesięciu lat u dominikanów, ozdobny katafalk, na którym spoczywała trumna ze szczątkami Tadeusza Kościuszki podczas uroczystości pogrzebowych w katedrze krakowskiej w 1818 roku, również padł pastwą płomieni. Ocalały jedynie obrazy Michała Stachowicza, które były umieszczone na jego bokach^[53].

W kościele św. Franciszka z Asyżu ogień również strawił całe wyposażenie, co więcej zniszczone zostało sklepienie prezbiterium i transeptu. Pośród spalonych obiektów znalazł się marmurowy ołtarz główny z 1597 roku^{[uwaga 18]}, słynne wówczas w całej Polsce stalle, wykonane przez brata Antoniego Szwacha (wykładane były hebanem, macicą perłową i srebrem) i obrazy Dolabelli Sąd Ostateczny oraz Chrystus gromiący grzeszników^[54]. Prócz tego ogień zniszczył wszystkie pozostałe ołtarze w transepcie i nawie głównej, w tym ołtarz Miłosierdzia, w którym umieszczono otoczone czcią figury Jezusa Miłosiernego i Matki Bożej (obie naturalnej wielkości), portrety papieży malowane al fresco, drewniane posągi Apostołów, ustawione parami przy pilastrach nawy, jak i organy z XVII wieku, określane jako największe w Krakowie. Jedynie kaplice i zakrystia uniknęły większych zniszczeń. Zabudowania klasztorne także zostały spalone, poza krużgankami^[55].

Ogień strawił ponadto liczne nagrobki, wśród nich wykonaną z czerwonego marmuru, płytę nagrobną Eufemii (Femki) Borkowej, żony stolnika Jana Borka (zmarłej w 1373 roku), epitafium Marcina Wybranowskiego z 1638 roku czy nagrobek Sebastiana Petrycego, lekarza i profesora Akademii Krakowskiej^{[uwaga 19][56]}.

Unicka świątynia św. Norberta spłonęła wraz z całym wyposażeniem, natomiast księżom i zakonnicom udało się ocalić wnętrze kościoła św. Józefa, który utracił tylko dach oraz dzwony, stopione w ogniu. W klasztorze Bernardynek wypaleniu uległy cele sióstr, natomiast zachowały się biblioteka i archiwum^[57].

Pałac Wielopolskich został prawie całkowicie zniszczony, a wraz z nim przepadły historyczne malowidła z XVII wieku, dzieło nieznanego malarza holenderskiego. Za większą stratę można natomiast uznać spalenie się Pałacu Biskupiego, we wnętrzach którego mieścił się Gabinet Historyczny, swoiste muzeum dziejów ojczystych, urządzone w duchu wczesnego romantyzmu przez biskupa Jana Pawła Woronicza, z pomocą architekta Szczepana Humberta i malarza Michała Stachowicza^{[uwaga 20]}. Spośród licznie zgromadzonych tam zabytkowych przedmiotów i obrazów historycznych ocalało jedenaście płócien oraz trzy gipsowe popiersia^[58].

Finansowanie prac

Pożar z lipca 1850 roku był dla Krakowa wielką klęską i kolejnym nieszczęściem po niedawnym zbombardowaniu miasta przez wojsko austriackie w trakcie Wiosny Ludów (1848). Po zakończeniu akcji gaśniczej oraz udzieleniu pomocy najbardziej potrzebującym, władze miasta i jego mieszkańcy stanęli przed koniecznością odbudowy spalonej dzielnicy. Początkowo nie brakło opinii nad wyraz pesymistycznych, wedle których nie było szans na realizację takiego przedsięwzięcia. Faktycznie, sytuacja ekonomiczna nie była korzystna i nie sprzyjała kosztownej odbudowie. Miasto nadal pogrążone było w kryzysie gospodarczym, wywołanym wcieleniem go do austriackiego obszaru celnego i zwiększeniem podatków, co miało miejsce w 1847 roku, kiedy to również Kraków dotknęła klęska głodu^[69].

Możliwość samodzielnego sfinansowania odbudowy zniszczonych budynków mieli jedynie ziemianie, posiadacze miejskich rezydencji, i zamożniejsi mieszczanie, parający się handlem, bankierstwem lub czerpiący dochody z majątków ziemskich. W Krakowie nie było instytucji zdolnej do udzielenia większych kredytów, sumy przekazane z Komitetu Pogorzeli czy Komisji Gubernialnej nie były w stanie pokryć całości kosztów, jakie niosła za sobą odbudowa, dodatkowo wielu właścicieli kamienic miało hipoteki obciążone znacznymi długami. Także odszkodowania, wypłacane przez towarzystwa asekuracyjne (łącznie na kwotę trzydziestu jeden tysięcy złotych reńskich) nie odpowiadały potrzebom. Niska wysokość tych sum, rekompensująca niewielką część rzeczywistej wartości zniszczonego budynku, była wynikiem ubezpieczania nie całego domu, lecz tylko jego góry: dachu, poddasza i ostatniego kondygnacji. Wielu poszkodowanych w ogóle nie otrzymało żadnych pieniędzy, bowiem nie ubezpieczyli się od pożaru lub nie uiścili wcześniej wszystkich wpłat, ze względu na problemy finansowe. Nie brakło również zwyczajnego zlekceważenia zagrożenia ogniem, bowiem Kraków w ciągu ostatnich lat nie został dotknięty większym pożarem^[70].

W takiej sytuacji jedynym wyjściem było zaciągnięcie dużej pożyczki na odbudowę miasta. Wśród instytucji, które mogłyby jej udzielić, widziano banki austriackie lub zagraniczne, ewentualnie skarb państwa. Bardzo wcześnie apelować o zaciągnięcie pożyczki zaczął Komitet Właścicieli Domów, zawiązany 29 lipca w celu reprezentowania interesów posiadaczy nieruchomości. Skupiło się w nim około stu pięćdziesięciu osób^[71]. Wysuwano różne projekty dotyczące pożyczki, wśród których najgłośniej było o pomysłach komitetu. Jego członek Hilary Meciszewski już wcześniej zaproponował na łamach „Czasu” powiązanie pożyczki z moratorium dla właścicieli kamienic, którzy przez okres 20–30 lat mogliby nie spłacać długów^[72]. Jednak Rada Miejska, na posiedzeniu 2 września, broniąc interesów licznych wierzycieli, odrzuciła ten projekt. Argumentowano przy tym, że jest niezgodny z przepisami miejskimi i pomija kościoły oraz budynki należących do zakonów. Także kolejna inicjatywa komitetu, założenie Towarzystwa lub Kasy Umorzenia, które miało wypuścić obligacje i dzięki któremu dłużnicy mogliby spłacić swoje długi w przeciągu 28 lat, nie został zaakceptowany, także w Wiedniu, dokąd udali się przedstawiciele komitetu we wrześniu 1850 roku, by przekonać rząd do swego pomysłu^[73].

Rada Miejska zdecydowała się na zaciągnięcie pożyczki od skarbu państwa. Pierwotnie planowano pozyskanie bezprocentowo sumy dwóch milionów złotych reńskich, wraz z dodatkowymi kwotami na wywóz wielkich ilości gruzu, zabezpieczenie przepalonych murów i zakup nowego sprzętu dla straży pożarnej. Do Wiednia wezwano delegatów rady, w celu opracowania ostatecznego projektu pożyczki. Jednak negocjacje okazały się trudne i bardzo powolne, bowiem władze państwowe starały się ograniczyć do minimum postulowaną kwotę, co uzasadniano trudną sytuacje skarbu cesarstwa. W grudniu 1850 roku przedstawiciele Rady Miejskiej, notariusze Korytowski i Ekielski, zgodzili się na powołanie Towarzystwa Umorzenia i przyjęcie czteroprocentowej pożyczki w wysokości miliona złotych reńskich. Jednak rada nie zatwierdziła tych ustaleń, uważając iż jej przedstawiciele przekroczyli swoje pełnomocnictwa. Próby wytargowania większej sumy nie dały jednak efektu i 16 stycznia 1851 roku przegłosowano projekt akceptujący pożyczkę na sumę miliona złotych, odrzucając ostatecznie inicjatywy Komitetu Właścicieli Domów. Uchwała ta została następnie wysłana do zatwierdzenia przez namiestnika Gołuchowskiego we Lwowie i rząd wiedeński. Ostatecznie jednak decyzje w tej sprawie zapadły dopiero w czerwcu 1851 roku. Pożyczka, udzielana na cztery procent, miała wynieść pięćset tysięcy złotych reńskich, przy czym potrącono z tej sumy pięćdziesiąt tysięcy, które wypłacono wcześniej na usunięcie gruzu, poszerzenie ulic i sprzęt dla straży. Nie mogły starać się o nią osoby, które nabyły już spalone nieruchomości. Spłata miała nastąpić w ciągu 20 lat (przy czym pierwsze trzy lata były wolne od spłacania), poza tym pożyczkobiorcy zwalniani byli od opłat stemplowych, jak i na okres pięciu lat od podatków. Pożyczana suma wynosiła zwykle nie więcej niż połowę wartości nieruchomości, tylko w wyjątkowych sytuacjach trzy czwarte. Aby uzyskać pożyczkę należało przedstawić kosztorys budowy, ubezpieczyć nieruchomość od pożaru, uzyskać zgodę wierzycieli na wpisanie rządu na miejscu pierwszym w hipotece oraz otrzymać poręcznie gminy, która swymi dochodami i majątkiem gwarantowała spłatę. Gdyby to nie wystarczyło planowano nałożenie przymusowych składek na wszystkich mieszkańców miasta^[74].

W sierpniu 1851 roku powołano komisję rozpatrującą wnioski o pożyczkę, na czele której stanął radny Konstanty Benoe. Bardzo skrupulatnie badano kosztorysy oraz stan zadłużenia nieruchomości wnioskodawców. Pożyczkę wypłacano w dwóch lub trzech ratach, w miarę postępu prac budowlanych. W ten sposób starano się nie dopuścić do przeznaczania tych pieniędzy na inne cele i zarazem wymusić na właścicielach przestrzeganie nowych przepisów budowlanych. Z tej formy pomocy skorzystała ponad połowa właścicieli domów. W 1852 roku wprowadzono nawet dodatkowe ułatwienia dla osób mających do tej pory problemy z uzyskaniem pożyczki. Ostatnie podanie przyjęto w 1860 roku, a kwotę pięćdziesięciu trzech tysięcy złotych reńskich, która pozostała niewykorzystana, rozdano pomiędzy 685 osób poszkodowanych w pożarze. Pożyczka, o którą zabiegano tak długo, okazała się bardzo pomocna w dziele odbudowy, choć nie brakowało negatywnych ocen warunków na jakich została udzielona^[75].

Przebieg odbudowy

Kamienica Hetmańska, strawiona przez ogień podczas pożaru, jej odbudowę zakończono w 1853 roku. Po prawej, za rzędem trzech okien na parterze, umieszczono tablicę poświęconą pożarowi

Pierwsze, przygotowawcze prace, podjęto niedługo po pożarze. Polegały one na usunięciu gruzu z ulic i wnętrz domów oraz rozbiórce grożących zawaleniem budynków, burzonych najczęściej do fundamentów. Próby odbudowy z wykorzystaniem przepalonej cegły kończyły się katastrofami – budynki się zawalały i dlatego zrezygnowano z takich działań. Poza tym usunięto z ulic kramy handlowe, by nie przeszkadzały w porządkowaniu pogorzeliska, jak również zorganizowano tymczasowe jatki rzeźnicze^{[uwaga 27]}, które usytuowano na placu Szczepańskim^[76].

Dzięki pozyskanym funduszom odbudowa spalonych części miasta prowadzona była z dużym natężeniem. W znacznej mierze ożywiła cywilny ruch budowlany w Krakowie, który skoncentrował się w ciągu następnych piętnastu lat właśnie na likwidacji skutków pożaru. Na szerszą skalę prace tego rodzaju podjęto w 1851 roku, jedynie bogatsza część właścicieli spalonych nieruchomości odbudowała swoje domy jeszcze przed początkiem zimy 1850 roku^[77].

Stosunkowo łagodny przebieg tej pory roku pozwolił na dość wczesne rozpoczęcie odbudowy kolejnych budynków. Zmieniona po lipcowej pożodze instrukcja budowlana, jak i przepisy antypożarowe, opracowane przez Karola Kremera, doprowadziły do zastosowania nowych technik (zaczerpniętych dzięki kontaktom z Austrią czy nawet Anglią) oraz materiałów – blachy, asfaltu, łupku, cementu portlandzkiego – sprowadzanych najczęściej z pruskiego Śląska. Korzystano przy tym z wprowadzanej ulgi celnej na materiały budowlane. Z Katowic, Rybnika i Gliwic importowano również cegłę i dachówki, bowiem cegielnie Kazimierza oraz Podgórza nie były w stanie pokryć tak wzmożonego zapotrzebowania, zwłaszcza że część ich produkcji była przeznaczona na potrzeby obiektów wojskowych, elementów powstającej wokół Krakowa twierdzy. Oprócz tego brakowało również ludzi do pracy, ponieważ w tym samym czasie trwały roboty kolejowe oraz wspomniane już prace fortyfikacyjne. Zatrudniano więc przyjezdnych budowniczych i cieśli m.in. z Wrocławia. Pracę przy odbudowie znajdowali także fuszerzy i czeladnicy z cechów innych niż murarski (szczególnie liczni pochodzili spośród krawców i szewców). Dzięki temu prace mogły postępować stosunkowo szybko^[78].

W ich trakcie wiele domów wzniesiono zupełnie od podstaw, a w przypadku tych lepiej zachowanych często podejmowano kosztowne i gruntowne przebudowy, rezygnując z prac na mniejszą skalę. Celowo starano się ujednolicać fasady sąsiadujących kamienic, przy czym elewacje prezentowały się skromnie, bez bogatych obramień i z ograniczoną ornamentyką. Wyjątkiem były domy przy ulicy Grodzkiej. Wśród istotnych zmian w stosunku do stanu budynków przed pożarem należy wymienić likwidowanie wielkich sieni wjazdowych, jak również attyk, co połączone było z dodawaniem kondygnacji strychowej i płaskich dachów. Łączono także spalone nieruchomości w większe budowle: i tak pałac Rosenthalów wzniesiono z dawnej kamienicy Koniecpolskich i kamienicy Młodziejowskich (zwanej też Roszkowiczowską lub Korycińskich), natomiast pobliski pałac Larischa, skupił w sobie dawny pałac Stefana Jordana, oficynę przy placu Wszystkich Świętych i kamienicę Rutkowskiego. Oba gmachy zostały zwrócone fasadami w stronę południową^[79].

Ambroży Grabowski tak opisywał efekty odbudowy:

Tablica na elewacji kamienicy Hetmańskiej upamiętniająca pożar miasta w 1850 roku

Prace nie postępowały jednak równolegle i z podobnym natężeniem we wszystkich miejscach dotkniętych pożarem, różny był zatem czas ich zakończenia. Jeszcze w pierwszą rocznicę pożaru żaden ze strawionych ogniem domów nie był zamieszkany. We wrześniu 1852 roku oddano do użytku Instytut Techniczny, gruntownie przebudowany pod kierunkiem Tomasza Majewskiego. Już rok później zakończono prace budowlane przy Rynku Głównym i Grodzkiej. W 1855 roku wzniesiono stałe jatki rzeźnicze, według projektu Pawła Barańskiego, usytuowane w miejscu spalonych, znajdujących między klasztorem Dominikanów a Plantami. Trzy lata później zakończono prace na Brackiej i Wiślnej. Z kolei w 1860 roku odbudowana była już zabudowa na Stolarskiej, a rok później przy tej ulicy, w miejscu spalonych budynków i muru klasztornego, wzniesiono nowe Kramy Dominikańskie. W tym czasie większa część spalonej dzielnicy podniosła się już ze zniszczeń, w ruinie pozostały jedynie budynek Drukarni Uniwersyteckiej^{[uwaga 28]} oraz jedna lub dwie dawne bursy przy Gołębiej. Dużo gorzej sytuacja wyglądała na Kleparzu – do 1860 roku odbudowano tam zaledwie jeden dom^[81].

Natomiast Dolne Młyny, miejsce gdzie rozpoczął się pożar, długo jeszcze pozostawały w ruinie. W ich sąsiedztwie odbudowywano zniszczone domy, a w 1858 roku wzniesiony nowy mostek nad Rudawą i wykonane drewniane ocembrowanie młynówki. Dopiero w 1864 roku spółka Arnolda Kappaparta, Wolfa Schönberga i H. Eibenschütza odbudowała budynek w nowej, trzypiętrowej formie^{[uwaga 29]}, zaś rok później zamontowano w nim nowoczesny młyn parowy^[82].

Odbudowa spalonej części miasta była też okazją do regulacji i poszerzenia kilku ulic, Najważniejszą tego rodzaju zmianę wprowadzoną na Grodzkiej, w jej części północnej, między Rynkiem Głównym a placem Wszystkich Świętych. Ze względu na coraz większy ruch pojazdów i ludzi zdecydowano, że fasady nowo wznoszonych kamienic w pierzei wschodniej zostaną przesunięte o około trzy metry i w ten sposób stosunkowo wąski odcinek ulicy zostanie poszerzony^{[uwaga 30]}. Mimo protestów osób pragnących zachować dawny, średniowieczny wygląd Grodzkiej, zamysł ten został zrealizowany i spotkał się z aprobatą większości mieszkańców^{[uwaga 31]}. Natomiast bez większych kontrowersji uregulowano przebieg ulicy Dolnej przy młynie (obecnie Dolnych Młynów), gdzie zaczęto też wznosić znacznie solidniejsze, murowane budynki oraz poszerzono Franciszkańską, poprzez likwidację części ogrodu braci mniejszych (wcześniej od nich wykupionego) i wyburzenie kamieniczki, stojącej przy kaplicy Męki Pańskiej kościoła św. Franciszka z Asyżu, która zajmowała część ulicy. W 1861 roku zaś uporządkowywano wylot Siennej, gdzie spalone domy rzeźników zostały zburzone, fundamenty zasypane, a wolny po nich teren włączono w obręb Plant^[83].

Renowacja kościołów i pałaców

Równocześnie z porządkowanie pogorzelisk i pierwszymi pracami nad odbudową spalonych domów, pojęto się odnowy kościołów zniszczonych przez ogień. W przypadku dwóch spośród nich okazało się to zadaniem długotrwałym, co po części wynikało z finansowania robót ze składek publicznych^{[uwaga 32][84]}. Brak funduszy przyczynił się także do długich opóźnień w odbudowie pałaców Biskupiego i Wielopolskich. Jednak przede wszystkim było to efektem różnej skali zniszczeń, jak i specyfiki prac przy obiektach zabytkowych.

Restauracja kościołów Świętej Trójcy i św. Franciszka z Asyżu, stała się ważnym impulsem dla rozwoju działalności konserwatorskiej w Krakowie, a zarazem była etapem w kształtowaniu się polskiej szkoły konserwacji zabytków. Na bazie własnych, miejscowych doświadczeń, w trakcie licznych sporów i dyskusji, formowały się poglądy dotyczące zarówno ogólnej koncepcji restauracji, jak i szczegółowych rozwiązań problemów jakie niosły ze sobą prace nad średniowiecznymi zabytkami, prowadzone na dużo większą skalę niż dotychczasowe^[85].

Najogólniej charakteryzując główne, przeciwstawne stanowiska, to z jednej strony stali zwolennicy puryzmu, zasady czystości stylowej, w myśl której zabytek miano przywrócić do formy pierwotnej, oddającej jego charakter z epoki w której został wzniesiony (nie wahano się przy tym zmieniać oryginalnych elementów architektury średniowiecznej, by je „poprawić”, aby odpowiadały wizji dobrego dzieła). Należało zatem usunąć późniejsze nawarstwienia, często oceniane dość nisko – takie opinie budziła w tym czasie choćby sztuka barokowa. Natomiast odmienne podejście prezentowały osoby przychylające się do tolerowania niejednolitości stylowej dawnych budowli, dzięki której zabytek był swoistym „dokumentem historycznym”. Według nich konserwacja powinna mieć charakter zachowawczy, a nie być puryfikacją, czyli oczyszczeniem budowli z później wprowadzonych elementów. W ciągu odbudowy spalonych świątyń, oba stanowiska miały istotny wpływ na praktykę prac, aczkolwiek ostatecznie w końcu XIX wieku przeważyła koncepcja restauracji historycznej, zachowującej kolejne nawarstwienia^[86].

Ogrom zniszczeń po pożarze uświadomił także konieczność roztoczenia staranniejszej opieki nad krakowskimi zabytkami, był też silnym impulsem do rozwinięcia, zapoczątkowanej już wcześniej przez Towarzystwo Naukowe Krakowskie, inwentaryzacji wszelakich obiektów o takim charakterze. Objęto nią szczególnie to, co przetrwało pożogę, jak na przykład pomniki nagrobne, które starano się zabezpieczyć. Oprócz towarzystwa istotą rolę odegrał przy tym Paweł Popiel, finansujący część prac z własnych środków. Nie wszystkie spośród uszkodzonych, mnie lub bardziej, obiektów udało się uratować od zniszczenia, ale toczone wówczas dyskusje nad sposobami ich naprawy, zakresem ingerencji w jej trakcie czy dopuszczalnością odtworzenia dawnego stanu, miały również istotny wpływ na kształtowanie się postaw konserwatorskich^[87]. Debaty i polemiki toczone podczas odnowy spalonych zabytków były najczęściej prowadzone na łamach lokalnej prasy, co popularyzowało temat i prowadziło do rozbudzania zainteresowania nim coraz szerszych kręgów mieszkańców miasta. Podobną rolę odegrały wydawane drukiem sprawozdania z prowadzonych prac. Także dla miejscowych władz sprawy ochrony zabytków stały się istotnym zagadnieniem^[88].

Odbudowa kościołów Dominikanów i Franciszkanów miała szczególne znaczenie dla środowiska krakowskich architektów. Dopiero po pożarze rozszerzyło się wśród nich grono zainteresowanych problematyką zabytkowych budowli, wcześniej bowiem zajmował się nią praktycznie tylko Karol Kremer. Zaangażowanie się w prace nad średniowiecznymi świątyniami dało im niepowtarzalną okazję zapoznania się z architekturą gotycką i zasadami wznoszenia konstrukcji w tym stylu. Za ich sprawą, jak i licznych grup rzemieślników pracujących przy odbudowie, doświadczenia te wpływały na współczesne im budownictwo, pojawiły się odwołania do dawnej architektury, a w ślad za tym zaczął upowszechniać się historyzm. Zadaniem Wojciecha Bałusa zaowocowało to początkami regionalnej odmiany neogotyku, której jednak nie dane było rozwinąć się na większą skalę. Analogicznie do tych zmian w architekturze nastąpił po pożarze rozwój nowoczesnego witrażownictwa i jego popularyzacja w Krakowie. Wieloletnie prace w średniowiecznych kościołach skłaniały również do głębszej refleksji nad historycznymi stylami i ówczesną wiedzą o gotyku, który przestano postrzegać tylko w duchu romantyzmu, kategoriach emocjonalnych, mistyczno-symbolicznych, dostrzeżono bowiem reguły nim rządzące, zaczęto racjonalniej podchodzić do zabytków. Efektem tego było pogłębienie znajomości dawnej architektury oraz stopniowe upowszechnianie uznawanej powszechnie za właściwą terminologii w zakresie historii sztuki^[89].

Pałace: Wielopolskich i Biskupi

Pałac Wielopolskich jako siedziba kawiarni Wintera

Pałac Wielopolskich początkowo pozostał w stanie ruiny. Mimo wezwań władz miasta, jego właściciel, margrabia Aleksander Wielopolski, nie chciał podjąć odbudowy, choć jeszcze przed pożarem planował restaurację gmachu. Doprowadziło to do wystawienia nieruchomości na licytację w 1854 roku. Kupił ją chirurg miejski Wojciech Kowalski, który przeprowadził częściową odnowę. Pośpiesznie wyremontowano wnętrza i wprowadzono jedną, istotną zmianę w wyglądzie zewnętrznym – dawna elewacja tylna pałacu, po uporządkowaniu, przejęła funkcję fasady. Kowalski traktował budynek jako dom dochodowy i wynajmował pomieszczenia na różne cele. W 1857 roku, w części z nich, Franz Winter w pałacu otworzył swoją kawiarnię. Był to ekskluzywny lokal, utrzymany na europejskim poziomie, pierwszy w Krakowie, który urządzono na wzór wiedeński. W 1858 roku Winter dostawił do fasady oszkloną werandę, a rok później otworzył okazałą salę balową. Po przeniesieniu kawiarni w inne miejsce, w latach 1860–1865, pałac mieścił zakład fotograficzny Ignacego Mażka i Napoleona Grossa. Budynek na trwałe zmienił przeznaczenie w 1864 roku, kiedy to został zakupiony przez gminę. Stał się siedzibą magistratu, po pełnej przebudowie, przeprowadzonej przez Pawła Barańskiego, między 1865 a 1868 rokiem^[108].

Siedziba krakowskich biskupów jeszcze dłużej czekała na odnowę. Po sześciu latach uprzątnięto gruzy i nakryto pałac prowizorycznym dachem. Remont, którym kierował Barański, trwał do 1858 roku. Przez kilka następnych lat gmach mieścił szkołę miejską, natomiast część sal (na piętrze) wynajęło krakowskie Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych, które organizowało tam swoje wystawy. Jedno ze skrzydeł pozostało opuszczone. Dopiero w 1879 roku biskup Albin Dunajewski, wsparty finansowo przez Katarzynę Potocką, rozpoczął kompleksową odnowę pałacu. Kierował nią Tomasz Pryliński, z którym współpracowali Stefan Żołdani, Karol Zaremba i Jacek Matusiński. Prace zakończono w 1884 roku^[109].