Lithobius proximus
Sseliwanoff, 1878
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	stawonogi
Podtyp	wije
Gromada	pareczniki
Podgromada	Pleurostigmophora
Rząd	drewniakokształtne
Rodzina	drewniakowate
Rodzaj	drewniak
Podrodzaj	Lithobius (Ezembius)
Gatunek	Lithobius (Ezembius) proximus

Lithobius proximus – gatunek parecznika z rzędu drewniakokształtnych i rodziny drewniakowatych. Palearktyczny, rozprzestrzeniony od północno-wschodniej Polski (Wigierski Park Narodowy) i środkowej Ukrainy przez Ural i Syberię po Sachalin i Wyspy Kurylskie. Eurybiont, rozsiedlony od tundry górskiej i tajgi przez lasy strefy umiarkowanej i lasostepy po stepy, jednak preferuje siedliska leśne, zwłaszcza wilgotne.

Taksonomia

Gatunek ten opisany został po raz pierwszy w 1878 roku przez A. Sseliwanowa. Miejscem typowym jest Irkuck w azjatyckiej części Rosji^[1]. Zalicza się go do podrodzaju Ezembius, obejmującego formy o czułkach złożonych z około 20 członów i wyraźnie członowanych stopach pierwszych 13 par odnóży krocznych^[2].

Morfologia

Parecznik o ciele brązowym z ciemniejszą głową^[3][2], w przypadku samców osiągającym od 12,8 do 15,2 mm, a w przypadku samic od 13 do 15,6 mm^[3].

Stosunek długości głowy do jej szerokości wynosi od 0,9:1 do 1:1^[3]. Czułki składają się z 20, rzadziej 19 silnie wydłużonych członów^[3][2] i sięgają do wysokości ósmego tergitu, czyli połowy długości ciała. Wierzchołkowe człony czułków są od 3,4 do 3,7 raza dłuższe niż szerokie^[3]. Po obu stronach głowy występuje 9 lub 10 oczu prostych (w tym jedno większe od pozostałych), ustawionych w trzech lub czterech rzędach^[3][2]. Zaokrąglony narząd Tömösváry'ego ma taką samą średnicę jak sąsiadujące z nim oko proste^[3].

Każde szczękonóże zaopatrzone jest w długie porodonty i 2 pary ostrych zębów. Coxosternum ma płytkie wcięcie środkowe i zaokrąglone krawędzie boczne. Tułów ma tergity pozbawione wyrostków tylno-bocznych^[3]. Tergity dziewiąty, jedenasty i trzynasty mają stosunkowo zaokrąglone listewki krawędziowe^[2]. Stosunek długości do szerokości tergitu szesnastego wynosi 1–1,1 : 1. Wszystkie odnóża kroczne mają stopy wyraźnie podzielone na dwa człony i zakończone pazurkami dodatkowymi^[3]. Pazurki dodatkowe występują również na ostatniej parze odnóży u obu płci^[2].

Pary odnóży od dwunastej do piętnastej mają przy biodrach pory koksalne. U samca odnóża dwunastej pary mają 3 pory, a pozostałych par 3 lub 4. U samicy odnóża par dwunastej i trzynastej mają po 3 lub 4 pory, a pozostałych par po 4 pory^[3]. Odnóża piętnastej pary samca są zgrubiałe, a na wierzchu ich uda, goleni i pierwszego członu stopy biegnie rowek grzbietowy^[3][2]; ich pierwszy człon stopy w przypadku populacji uralskich jest zawsze od spodu spłaszczony^[3]. Gonopody samca są jednoczłonowe, zaopatrzone w 2 lub 3 szczecinki i skośnie ścięte na wierzchołku. Gonopody samicy są trójczłonowe, zwieńczone niezmodyfikowanym pazurkiem; pierwszy ich człon jest pozbawiony kolców, drugi ma od 6 do 8 kolców po stronie grzbietowej, a trzeci od 1 do 4 kolców, ustawionych w skośny rządek^[3]. Każdy z gonopodów samicy ma zwykle dwie ostrogi, znacznie rzadziej trafiają się okazy z jednym lub oboma gonopodami wyposażonymi w 3 ostrogi^[3][2] – wówczas trzecia ostroga jest mniejsza od pozostałych^[2].

Najbardziej zbliżonym morfologią gatunkiem jest Lithobius sibiricus, który różni się brakiem cech płciowych na piętnastej parze odnóży samców i obecnością trzech dobrze wykształconych ostróg na gonopodach samic^[3][2].

Ekologia i występowanie

Gatunek palearktyczny, o europejsko-transsyberyjskim zasięgu, rozprzestrzeniony od północno-wschodniej Polski i środkowej Ukrainy przez Ural i Syberię po Sachalin i Wyspy Kurylskie^[2].

W Polsce jego występowanie stwierdzono dopiero w 2019 na podstawie materiałów zbieranych w latach 2015–17. Jedynym znanym stanowiskiem w tym kraju jest Wigierski Park Narodowy na Pojezierzu Wschodniosuwalskim. W kraju tym jest on jedynym przedstawicielem swojego podrodzaju. Na Ukrainie odkryto go również dopiero w XXI wieku. Znany jest tam z dwóch stanowisk: Kaniowskiego rezerwatu przyrody na Nizinie Naddnieprzańskiej oraz Czernyj Lesu koło Kropywnycek na Wyżynie Naddnieprzańskiej^[2]. W Rosji gatunek ten jest liczniejszy. Znany z wielu stanowisk, położonych w Baszkortostanie, Republice Mari El, Tatarstanie, obwodzie kirowskim, obwodzie samarskim, obwodzie swierdłowskim, obwodzie permskim, obwodzie orenburskim, obwodzie czelabińskim, Ałtaju, okolicach Bajkału, Kraju Nadmorskim oraz wspominanych Sachalinu i Kurylów^[3].

Na terenie Rosji jest gatunkiem eurytopowym, rozsiedlonym od tundry górskiej (notowany na rzędnych 2200 m n.p.m. w Kraju Ałtajskim^[4]) i tajgi przez lasy strefy umiarkowanej i lasostepy po stepy. Preferuje stanowiska leśne i pochodne, zwłaszcza wilgotne, ale podawany jest też z tak odmiennego siedliska jak gipsownia. Występuje w drzewostanach z dużym udziałem takich rodzajów jak świerk, sosna, brzoza, dąb i lipa^[2]. W dolinie rzeki Irtysz jest drugim najliczniejszym gatunkiem z całego rzędu drewniakokształtnych^[5]. W Wigierskim Parku Narodowym ograniczony jest niemal wyłącznie do typowego i trzcinnikowego grądu subkontynentalnego, gdzie należy do trzech współdominujących gatunków ściółkowych drewniakokształtnych wraz z Lithobius curtipes i drewniakiem widełkowcem^[2].

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Fotografie z pracy Jolanty Wytwer i Karela Tajovskiego