Kurwa – najczęściej używany polski wulgaryzm^[1], wykorzystywany również jako przekleństwo lub wyrażenie emocji. Występuje w wielu funkcjach. Jest produktywny słowotwórczo, obfituje w słowa pochodne, eufemizmy i derywaty. We współczesnej formie funkcjonuje od XV w.; wielokrotnie i aż po czasy współczesne pojawia się w literaturze i innych kontekstach kulturowych. Ponieważ słowo to jest wulgaryzmem, jego publiczne użycie stanowi w Polsce wykroczenie i jest zagrożone karą grzywny^[2]. Słowo występuje również w innych językach, np. w litewskim^[3], białoruskim^[4], ukraińskim^[5], czeskim^[6], słowackim^[7], węgierskim^[8], rumuńskim^[9], serbsko-chorwackim^[10][11], albańskim^[12], bułgarskim^[13] i macedońskim^[14].

Znaczenie

Słownik przekleństw i wulgaryzmów Macieja Grochowskiego podaje następujące znaczenia słowa kurwa: prostytutka, kobieta chętnie odbywająca stosunki płciowe z dowolnym partnerem, kobieta – określenie z pogardą i złością, osoba robiąca coś, co jest oceniane negatywnie pod względem moralnym, a także przekleństwo^[15]. Andrzej Bańkowski dodaje znaczenie pustej partykuły emfatycznej, służącej do podkreślania wyrazów^[16]. Oprócz tego słownik podaje liczne związki frazeologiczne, takie jak kurwa mać, kurwa kurwie łba nie urwie, kurwa męska, do kurwy nędzy, rzucać kurwami^[15]. Słownik polszczyzny rzeczywistej autorstwa łódzkich i wrocławskich językoznawców wskazuje słowo kurwa jako prawdopodobnie najbardziej uniwersalny polski wulgaryzm^[17]; może on występować w rozmaitych funkcjach, takich jak zachwyt, dezaprobata, groźba, złość, pogarda, rozładowanie napięcia, a także zwykły przerywnik^[18].

Eufemizmy i derywaty

Jacht Awruk’o (o, kurwa)

Słowo posiada kilka eufemizmów, np. kurna, kurna chata, kurna Olek, kuźwa, a także anagram rukwa ćma^[19]. Czasem używa się tylko pierwszej litery, jak na przykład w wierszu Juliana Tuwima Zwariowany alfabet: „Bo jeśli nawet żona Pe została Ka i jest dziś w Be (...)”^[20]. Najważniejszą sylabą, która jest podstawą podczas tworzenia eufemizmów słowa kurwa, jest kur-: kurczę pieczone, kurka wodna, kurde itp. Podobna pod względem fonetycznym jest sylaba kurz, stąd np. kurza twarz, kurza melodia. Innym zabiegiem eufemizacyjnym jest pozostawienie sylab w nagłosie i wygłosie i manipulacja środkiem: karwa, kuwa. Ponadto w celu złagodzenia wymawia się słowo oparte o pisownię pseudoangielską: curwa, istnieją również liczne neosemantyzmy zawierające głoski, które naprowadzają na właściwy wyraz: morwa, bulwa, używa się również skrótu PKP – pięknie, kurwa, pięknie^[21]. Przekleństwo kurwa mać! ma mniej eufemizmów, jednak i w tym przypadku polegają one na przedstawieniach bądź zniekształceniach fonetycznych, np. murwa kać, możliwe jest również znalezienie podobnie brzmiącego wyrażenia, np. urwał nać^[21].

Słowami pochodnymi są m.in. kurwiątko (zdrobnienie), kurwiszcze, kurwiszon, kurwowaty, kurwić się, wkurwić się, skurwysyn, kurwica^[21], kurwiki^[22]. Derywatem jest słowo biurwa oznaczające według słownika PWN niekompetentną lub nieuprzejmą urzędniczkę^[23], a wg Grochowskiego kobietę niewybredną pod względem seksualnym^[15]. W opowiadaniu Stanisława Lema Jak Erg Samowzbudnik Bladawca pokonał ze zbioru Bajki robotów (1964) pojawia się słowo Awruk! (wulgaryzm czytany wspak), mające być okrzykiem bojowym rodu Selektrytów^[24][25].

Użycie i klasyfikacja

Wyraz może być użyty jako:

• zwrot bezpośredni – ty jesteś kurwa;
• przerywnik – byłem, kurwa, wczoraj...;
• przekleństwo – o, kurwa;
• wyrażenie zachwytu – o, kurwa;
• wyrażenie zdziwienia, zaskoczenia – o, kurwa;
• wyzwisko – ty stara kurwo;
• ogólne wyrażenie frustracji – kurwa!;
• podkreślenie negatywnego stanu psychicznego, np. zdenerwowania – no i co ty, kurwa, robisz;
• w swej podstawowej funkcji słownikowej – ta laska to zwykła kurwa^[21].

Nadużywanie słowa kurwa tak tłumaczy językoznawca Jerzy Bralczyk: „Rzucone w eter słowo zwalnia nas z refleksji. Zakrzykniemy i już możemy poczuć ulgę, bo oto nie potrzeba nam już konstruować bardziej przemyślanej opinii. Wystarczy jedna zdenerwowana … «kurwa»”^[26].

Pod względem socjolingwistycznym słowo kurwa jest wulgaryzmem systemowym, istniejącym ze względu na swe cechy wyrażeniowe, niezależnie od znaczenia i kontekstu, w którym się pojawia. Ten typ wulgaryzmów narusza pewne konwencje kulturowe funkcjonujące w danej społeczności. Jest zarówno wulgaryzmem, jak i przekleństwem^[21]. W zdaniu pełni najczęściej funkcję ekspresywną: może wyrażać zaskoczenie: o, kurwa, pierwsze słyszę!, podziw: o kurwa, ale nogi!, złość: o kurwa, aleś narozrabiał lub nienawiść: Ta kurwa znowu mnie oblała!^[21].

Etymologia

Słowo pochodzi z języka prasłowiańskiego, w mianowniku brzmiało *kury, a w dopełniaczu *kurъve. Według słownika etymologicznego Vasmera wyraz zaświadczony jest w cerkiewnosłowiańskim redakcji serbskiej^[27]. Już w czasach prasłowiańskich słowo oznaczało kobietę lekkiego prowadzenia się, jako drugie znaczenie. W obecnej formie słowo ukształtowało się w XV wieku^[28].

Teorie pochodzenia:

1. Z praindoeuropejskiego *keh₂ros („kochana”), z *keh₂-. Pokrewne z kochać, łacińskim cārus, łotewskim kārs, niemieckim die Hure.
2. Pierwotne słowo oznaczało prawdopodobnie kurę lub kokoszkę. Według prof. Walerego Pisarka słowo powstało od *kurъ w znaczeniu kogut, a jego użycie w stosunku do lubieżnej kobiety powstało przez analogię do jego zachowania^[29]. W słowniku języka cerkiewnosłowiańskiego Miklosicha znajdują się zapisy кѹръва oraz кѹрьва, w znaczeniu „meretrix” (czyli „prostytutka, nierządnica”)^[30].
3. Zbigniew Gołąb za Wiktorem Martynowem zestawia wyraz z greckim κύριος – „potężny, pan” i staroindyjskim śṻra – „silny, bohater”, awestyjskie sūra ts. Wszystkie formy z praindoeuropejskiego *K’euH – „pęcznieć, puchnąć”, w związku z tym *kury (*kourūs) mogło po prostu znaczyć „dojrzała, dorosła kobieta”^[31]. W słowniku Sławskiego od roku 1415 w dialektach wyraz znaczył również „miejsce gołe na zagonie, nie obsiane przez nieuwagę lub niedbalstwo”^[32].
4. Istnieje również etymologia wyprowadzona przez Andrzeja Bańkowskiego mówiąca, że słowo początkowo oznaczało kobietę niezamężną, a stało się wulgaryzmem po pojawieniu się wyrazu kurew (zachowanego w wyrażeniu kurwie macierze syn) oznaczającego syna niezamężnej matki, syna nieznanego ojca^[16].

Od XVI wieku wyraz funkcjonował jako wulgaryzm i istniało kilka derywatów, np. kurewnik. Nieprawdziwym jest przekonanie, jakoby słowo wywodziło się od łacińskiego curvus – „krzywy”^[21].

Wiesław Boryś w „Słowniku Etymologicznym Języka Polskiego” twierdzi, że wszelkie próby poszukiwania rzekomych odpowiedników słowa w językach indoeuropejskich są nieuzasadnione^[33]. Bańkowski zauważa istnienie słowa w dialektach węgierskich, rumuńskich, albańskich i litewskich^[16]. Według słownika Sławskiego nie można wyprowadzić etymologii z germańskich słow *horion i *hora (obecnie die Hure) ze względu na trudności głosowe, natomiast były próby sugerowania, że ten niemiecki wyraz pochodzi od słowa kurwa, co miałoby być krótszą wersją słowa *kuropatva^[32].

Historia

Aleksander Fredro w poemacie Sztuka obłapiania, wydanym w 1817 roku, radził:

Jeb, Młodzieńcze, jeb, lecz miej zwyczaj drogi,
Ze świecą kurwie patrzeć między nogi^[34].

Słowo kurwa pojawia się w dokumencie nr 531 z początku XIII wieku, który znaleziony został w Nowogrodzie Wielkim. Tekst gramoty, zapisany z obu stron płatu kory brzozowej, zawiera prośbę niejakiej Anny do brata o sprawiedliwość dla siebie i swojej córki. Kobieta skarży się bratu, że niejaki Kosniatyn oskarżył ją o nadużycia, prawdopodobnie finansowe, i nazwał ją kurwą, a jej córkę dziwką: назовало еси сьтроу коровою и доцере блядею^[35].

Kurwa było obelżywe już w języku staropolskim; występowało w piśmiennictwie sądowym przy opisach awantur. Polskie średniowieczne roty sądowe notują np. zwrot: „Csom uczynił Pawłowi, to za jego początkiem, kiedy mi zadawał kurwie macierze syny, a na jegom dom nie biegał”^[36].

Jednym z najstarszych, udokumentowanych przysłów polskich jest: „Kto nie ma kurwy w swym rodzie, tedy to zmaż” – taki dopisek zamieścił w latach trzydziestych XVI wieku czytelnik na egzemplarzu traktatu Arystotelesa De anima^[37][38].

W literaturze kurwa pojawiła się już w okresie renesansu, występuje np. we fraszce Jana Kochanowskiego Na matematyka^[29]:

Słowo to pojawia się również u Mikołaja Reja: „Nie masz tak zamku s twardego żelaza / By przezeń kurwa s kotką nie wylazła”^[40].

W okresie baroku słowo pojawia się u Jana Morsztyna, który napisał wiersz o kochankach magnata, które musiały opuścić dwór Precz kurwom z Zamościa^[41]. Wyraz kurwa pojawia się w literaturze błazeńskiej, w tłumaczeniu Jana z Koszyczek w utworze Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprośnym (1521). Marchołt i król Salomon posługują się w rozmowie wulgaryzmami, w tym słowem kurwa: „Zaiste to była kurwa, która porodziła takiego syna”^[21]. Wśród utworów romantyzmu, na słowo można natknąć się w twórczości Juliusza Słowackiego: w Zawiszy Czarnym jedna z rywalek wygłasza do drugiej następującą kwestię: – „Jak on cię pozna, k..., to odpędzi”^[21]. Słowacki także w wierszu Mój Adamito skierowanym do Adama Mickiewicza^[42] pisze „Medale rosły w olbrzymie posągi, / Kurwy odeskie zmieniały [w] grafinie”^[43].

Często cytowane jest powiedzenie Józefa Piłsudskiego o Polakach: „Naród wspaniały tylko ludzie kurwy”^[44]. Ten sam Piłsudski zapytany o program jego partii, według relacji Aleksandra Skrzyńskiego, przytoczonej przez Macieja Rataja^[45], miał odpowiedzieć „Bić kurwy i złodziei”^[46].

W obronie słowa kurwa, a także innych wulgaryzmów, wystąpił Melchior Wańkowicz w felietonie Czy tylko sarmackość?^[47]. Wańkowicz drwił z Zofii Kossak, która we wspomnieniach z obozu koncentracyjnego zastąpiła słowo kurwa „kulfonem”. Skomentował to słowami: „Biedna kurwa! Za tyle lat wiernej służby językowi!”^[47].

W okresie PRL słowo rzadko pojawiało się w mediach i utworach literackich z powodu działalności cenzury, która oceniała przekleństwa jako „niemoralne”^[48].

W czasach staropolskich istniały również inne słowa oznaczające prostytutkę: wyleganica, murwa, kortyzanka, małpa, nęta, przechodka, klępa, larwa, suka^[49]. Pochodne słowo murwa występowało jeszcze w XVIII i XIX w.^[50][49] Samuel Linde w Słowniku języka polskiego zanotował: „Kto nie ma w swoim rodzie siostry murwy, a brata złodzieja, zmaż ten rym”^[51].

Współczesne użycie słowa

Według językoznawcy Piotra Fąki jest najpopularniejszym polskim wulgaryzmem, pojawiającym się w 40% polskich przekleństw^[1]. Profesor Maciej Grochowski, autor słownika przekleństw i wulgaryzmów, uważa, że najpopularniejszym przekleństwem w języku polskim jest kurwa mać!, ponieważ jest krótkie i dźwięczne^[52]. Profesor Walery Pisarek przypisuje ekspresję słowa spółgłosce r występującej w środku i uważa, że zamiennikiem kurwy mogłoby być np. słowo miliard^[29]. Podobnie uważa profesor Jerzy Bralczyk, wskazując na głoski /k/, /r/ i /w/, zapewniające wyrazowi przekonujące brzmienie^[26]. Profesor Jan Miodek zauważył, że słowo często jednoznacznie kojarzone jest z Polską i na poparcie tego cytuje zasłyszane zdanie „La Pologne, kurwa, kurwa”^[53].

W polskiej literaturze współczesnej słowa tego używali pisarze tacy jak Marek Hłasko (jeden z jego bohaterów pyta: „A cóż ty, kurwo, wiesz o życiu? Czy ty, kurwo, czytałaś Dostojewskiego?”^[54], a w opowiadaniu Ósmy dzień tygodnia (1954) padają słowa: „Możesz mówić kotku. Skarbie. Serce. Kurwo. Kurwiątko. Słoneczko. To też dobre, co?”^[55]). Także Dorota Masłowska nader chętnie posługiwała się wulgaryzmami w celu wyrażania emocji bohaterów w swojej debiutanckiej powieści Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną (2002), gdzie padały m.in. takie słowa jak: „Wtedy mówi parę razy: kurwa i ja pierdolę, chujoza i gówno”^[56].

W filmie Seksmisja (1983) w reżyserii Juliusza Machulskiego kurwa mać była hasłem uruchamiającym windę^[57]. Film Psy w reżyserii Władysława Pasikowskiego (1992) nakręcono po zlikwidowaniu cenzury, co pozwoliło na swobodne operowanie przekleństwami; kurwa i inne wulgaryzmy pojawiają się tam już wielokrotnie^[58].

Słowo kurwa jest używane w twórczości kabaretowej; w internecie znany jest skecz naśladujący wykłady profesora Miodka o tym słowie z Piwnicy pod Baranami: „kiedy się człowiek potknie lub skaleczy, woła: o, kurwa!”^[59] wykonany przez Tadeusza Kwintę. Obfitość użycia słowa kurwa w filmie „Psy” skomentował kabaret Grupa Rafała Kmity w skeczu, w którym podczas kręcenia scen do sequelu filmu „Psy 3” pada: „Za mało kurwa!, kurwa!”^[60].

Słowo bywa używane również przez polityków. Marszałek Sejmu Józef Zych podczas obrad plenarnych w sierpniu 1997 roku, nie zdając sobie sprawy z tego, że mikrofon jest włączony, zwrócił się do urzędnika: „No, stary, ale co mi tu, kurwa, przynosisz?”^[61]. W 2003 roku posłanka Samoobrony Renata Beger w wywiadzie, w którym opowiadała o własnej seksualności, powiedziała między innymi: „Kolega twierdzi nawet, że mam kurwiki w oczach”. Profesor Jerzy Bralczyk skomentował to słowami: „To zachęta do pewnych zachowań erotycznych. Bardziej pasuje na pobocze szosy katowickiej niż do Sejmu”^[22].

Przekleństwa „Kurwa mać!” i „Kurwaaaaaa...” były jednymi z ostatnich słów, jakie zarejestrowały czarne skrzynki samolotu Tu-154 lecącego do Smoleńska 10 kwietnia 2010 roku^[62].

Zgodnie z kodeksem wykroczeń użycie słowa kurwa, jak i innych wulgaryzmów, jest karane na podstawie artykułu 141 mówiącego o używaniu słów nieprzyzwoitych w miejscu publicznym; w 2017 roku karę 100 zł za użycie m.in. tego słowa podczas Przystanku Woodstock zapłacił Jerzy Owsiak^[19].

Słowo kurwa jest dobitnym przykładem postępującego wzrostu użycia wulgaryzmów, co ma swoje odbicie w danych pochodzących z Narodowego Korpusu Języka Polskiego. Magdalena Hądzlik-Dudka znalazła w nim aż 11 743 wystąpienia tego słowa (w danych zebranych do 2014 roku) i wykazała gwałtowną tendencję rosnącą (zwłaszcza po 1990 roku), co jej zdaniem oznacza, że stało się ważnym elementem codziennej komunikacji Polaków^[63].

Przypisy

Bibliografia

• Wiesław Wydra, Wojciech Ryszard Rzepka: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1984. ISBN 83-04-01568-4.