Komposesorat Orawski (słow. Oravský komposesorát, węg. Compossessorat Arva) – współwłasność ziemska na Orawie, istniejąca w latach 1626–1946. Największa i najbardziej znacząca taka posiadłość na obszarze współczesnej Słowacji[1][2].
Historia
W roku 1626, po śmierci Jerzego VII Thurzona, jego żony Elżbiety oraz syna Imricha, ziemie, którymi władał (niemal cały obszar Orawy wraz ze znaczną częścią Tatr Zachodnich[1]), spadły dziedzictwem na siedem jego córek: Zuzannę, Judytę, Barbarę, Helenę Illésházy, Marię Vizkelethy, Katarzynę Thőkőly oraz Annę Szunyogh. Aby zachować korzystną gospodarczo jedność majątku, szlachcianki postanowiły utworzyć komposesorat (pochodzące z łaciny określenie współwłasności), zebrawszy się wraz z mężami 5 lipca na zamku w Lietavie[3]. Charakterystyczne dla tej formy zarządzania było wyznaczanie dyrektora – najbardziej zaufanego spośród właścicieli lub osoby postronnej – sprawującego kontrolę nad majątkiem i wypłacającego wszystkim uprawnionym doroczną intratę[2][3].
Zasięg terytorialny komposesoratu w znacznej mierze pokrywał się z zasięgiem komitatu orawskiego, którego Jerzy Thurzo był dziedzicznym żupanem[4], i pierwotnie obejmował powierzchnię ponad 2000 km²[5]. Pierwszym zarządcą został Gašpar Illésházy, mąż Heleny (pozostawał na stanowisku w latach 1626–1648). Po nim obejmowali tę godność między innymi István Thőkőly (1653–1670, zmarł w oblężonym Zamku Orawskim), ojciec Imrego, György Erdődy (1676–1713; jako ostatni łączył funkcje dyrektora komposesoratu i żupana orawskiego[4]), György Lipót Erdődy (1714–1758), Miklós József Esterházy (1782–1790), Franciszek (Ferenc) Zichy (1792–1812) oraz jego syn, również Ferenc Zichy (1812–1861)[6], później jego potomek Edmund (w roku 1868 założył w Zamku Orawskim jedno z pierwszych słowackich muzeów), Paul Esterházy (1894–1896), Jozef Pálffy (1896–1919)[3][7].
W celu wykorzystania odludnych obszarów zarządcy lokowali na surowym korzeniu kolejne wsie, jak Nowoć (rok 1691) i Orawską Leśną (rok 1731)[7]. Po córkach Thurzona udziały w Komposesoracie Orawskim przejmowali ich spadkobiercy, ale w XVIII wieku ośrodek znacząco podupadł gospodarczo wskutek zniszczeń wojennych[3]. W roku 1835 w obręb komposesoratu wchodziło blisko 400 km² gruntów ornych, blisko 300 km² lasów, ponad 100 km² łąk, pastwisk i hal wysokogórskich, 51 gorzelni, 49 karczem, 18 parafii rzymskokatolickich, 11 magazynów, 9 tartaków, 5 szkół, 4 młyny i 2 synagogi[6]. W roku 1848 majątek został istotnie zmniejszony z powodu zniesienia poddaństwa, wciąż jednak miał obszar blisko 330 km², w tym ponad 280 km² lasów; siedziba zarządu znajdowała się w Orawskim Podzamczu[2]. Podstawą ekonomiczną posiadłości była odtąd eksploatacja lasów, nie inwestowano w przemysł ani transport (w ostatniej dekadzie XIX wieku sfinansowano natomiast budowę kościoła w Zakamiennem); dopiero podczas I wojny światowej na jej terenie wybudowano Orawską Kolej Leśną[7]. Nadleśniczym komposesoratu w latach 1864–1883 był William Rowland, do leśniczych należeli Jozef Guber i Antoni Kocyan[2][3]. W roku 1919 państwo czechosłowackie nabyło pakiet kontrolny zapewniający zarząd dóbr, a w roku 1946 zostały one całkowicie znacjonalizowane i przestały istnieć w omawianej formie[2].
Przypisy
- 1 2 Józef Nyka, Tatry Słowackie, Latchorzew 2017, s. 343.
- 1 2 3 4 5 Orawski Komposesorat [online], z-ne.pl [dostęp 2021-02-23].
- 1 2 3 4 5 Słowacja Zamek Orawski [online], www.pinkwart.pl [dostęp 2021-02-23].
- 1 2 Orava počas Tököliho povstania [online], sites.google.com [dostęp 2021-03-07].
- ↑ Oravský komposesorát [online], LESY SR, štátny podnik [dostęp 2021-03-07] (słow.).
- 1 2 Od starého k novému, alebo Oravské panstvo sa mení z feudála na podnikateľa [online], Oravské múzeum, 4 lutego 2021 [dostęp 2021-03-07] (słow.).
- 1 2 3 Stanisław Figiel i inni, Beskid Żywiecki: przewodnik, Rewasz, 2006, s. 64, 68, 393, 397, 460.