Komisariat Straży Granicznej „Rajgród” – jednostka organizacyjna Straży Granicznej pełniąca służbę ochronną na granicy polsko-niemieckiej w latach 1928–1939.

Geneza

Na wniosek Ministerstwa Skarbu, uchwałą z 10 marca 1920, powołano do życia Straż Celną^[1]. Od połowy 1921 jednostki Straży Celnej rozpoczęły przejmowanie odcinków granicy od pododdziałów Batalionów Celnych^[2]. Proces tworzenia Straży Celnej trwał do końca 1922 ^[3]. Komisariat Straży Celnej „Tworki”, wraz ze swoimi placówkami granicznymi, wszedł w podporządkowanie Inspektoratu Straży Celnej „Grajewo”^[4].

1 czerwca 1921 w Tworkach, Rydzewie i Przestrzelach stacjonowały jeszcze placówki 1 kompanii celnej 2 batalionu celnego^[5]. Na przełomie roku 1921/1922 ochronę granicy państwowej w tym rejonie od pododdziałów 2 batalionu celnego przejęła Straż Celna^[5].

W drugiej połowie 1927 przystąpiono do gruntownej reorganizacji Straży Celnej^[6]. W praktyce skutkowało to rozwiązaniem tej formacji granicznej. Rozkazem nr 1 z 12 marca 1928 w sprawach organizacji Mazowieckiego Inspektoratu Okręgowego Straży Granicznej Naczelny Inspektor Straży Celnej gen. bryg. Stefan Pasławski powołał komisariat Straży Granicznej „Rajgród”, który przejął ochronę granicy od rozwiązywanego komisariatu Straży Celnej^[7].

Formowanie i zmiany organizacyjne

Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej Ignacego Mościckiego z 22 marca 1928, do ochrony północnej, zachodniej i południowej granicy państwa, a w szczególności do ich ochrony celnej, powoływano z dniem 2 kwietnia 1928 Straż Graniczną^[8]. Rozkazem nr 1 z 12 marca 1928 w sprawach organizacji Mazowieckiego Inspektoratu Okręgowego Naczelny Inspektor Straży Celnej gen. bryg. Stefan Pasławski przydzielił komisariat „Rajgród” do Inspektoratu Granicznego nr 1 „Stawiska” i określił jego strukturę organizacyjną^[7]. Na podstawie rozkazu Mazowieckiego Inspektora Okręgowego nr 5 z 11 maja 1928, rozpoczęto organizację podkomisariatu „Janówka”. Z komisariatu „Rutki Stare” wyłączono placówki I linii „Korytki” i „Grabówka”, a placówkę II linii „Janówka” wraz z posterunkiem informacyjnym zorganizowano od podstaw^[9]. Rozkazem Mazowieckiego Inspektora Okręgowego nr 7 z 25 maja 1928 komisariat „Tworki” Przeniesiony został do Rajgrodu. Kierownictwo komisariatu czasowo powierzono kierownikowi komisariatu Rutki Stare. Podkomisariat „Janówka” został podporządkowany komisariatowi „Rajgród”^[10]. Rozkazem nr 9 z 18 października 1929 w sprawie reorganizacji mazowieckiego Inspektoratu Okręgowego dowódca Straży Granicznej płk Jan Jur-Gorzechowski określił numer i nową strukturę komisariatu^[11]. Rozkaz komendanta Straży Granicznej płk. Jana Jura-Gorzechowskiego z 10 maja 1938 w sprawie terminologii w odniesieniu do władz i jednostek formacji, wydany w związku z rozkazami KSG z 25 i 29 kwietnia 1938, przemianował inspektoraty graniczne na obwody Straży Granicznej z dodaniem nazwy miejscowości, w której jednostka stacjonuje. Jednocześnie nakazał używanie w stosunku do kierowników komisariatów i placówek nowych terminów: „komendant komisariatu” i „dowódca placówki”^[12]. Komisariat wszedł w skład struktury Obwodu Straży Granicznej „Łomża”.

Rozkazem nr 2 z 16 stycznia 1939 w sprawie przejęcia odcinka granicy polsko-niemieckiej od Korpusu Ochrony Pogranicza na terenie Mazowieckiego Okręgu Straży Granicznej oraz przekazania Korpusowi Ochrony Pogranicza odcinka granicy na terenie Wschodniomałopolskiego Okręgu Straży Granicznej, komendant Straży Granicznej płk Jan Gorzechowski przydzielił komisariat do Odwodu SG „Suwałki”^[13], wydzielił placówkę I linii „Młynek” z komisariatu „Raczki” i przydzielił go do komisariatu „Rajgród”^[13].

W kwietniu 1939 rozpoczęto formowanie plutonu wzmocnienia w sile 1 oficer i 60 szeregowych. Pluton przeznaczony był do prowadzenia działań wojennych. Przeszkolony był w niszczeniu przepraw mostowych i blokowaniu przemarszu kolumn wojskowych. Na jego wyposażeniu znajdowało się około 20 min i 40 kg materiałów wybuchowych. Pluton mógł być wykorzystany też do działań patrolowych w rejonie komisariatu, pełnienia dyżurów w komisariacie, ochrony obiektów, w tym magazynów amunicji i materiałów wybuchowych w rejonie komisariatu^[14] . Na krótko przed wybuchem wojny komisariat zostały dodatkowo wzmocnione oddziałami Przysposobienia Wojskowego^[14] . Na czas wojny został podporządkowany dowódcy 1 pułku Ułanów Krechowieckich ppłk. Janowi Litewskiemu. Jego zadaniem było wsparcie obrony kierunku Augustów – Białobrzegi^[14] . W przypadku silnego naporu wojsk niemieckich komisariat miał stawiać opór i niszcząc przeprawy wycofać się przez Woźną Wieś, w rejon wsi Sosnowo – Dębowo i bronić tam przeprawy na Kanale Augustowskim^[14] .

Służba graniczna

W 1928 komisariat ochraniał odcinek granicy państwowej długości około 33 kilometrów^[15]. Jego prawa granica rozpoczynała się od słupa granicznego nr 203, dalej m. Jankielówka, Podworonowo do m. Sucha Wieś. Lewa granica do słupa granicznego nr 164, dajej m. Kołaki (wył.), do m. Danowo Nowe (wył.)^[15]. Po reorganizacji komisariat ochraniał odcinek granicy państwowej długości około 21 kilometrów^[16].

Komisariat mieścił się w Rajgrodzie przy ulicy Piłsudskiego 34. We wrześniu 1938 biuro komisariatu przeniesiono do domu Piłsudskiego 29^[17].

Sąsiednie komisariaty

• KOP (kompania graniczna KOP „Filipów” ⇔ komisariat Straży Granicznej „Grajewo” − 1928
• komisariat Straży Granicznej „Janówka” ⇔ komisariat Straży Granicznej „Grajewo” − październik 1929

Komenda komisariatu

Struktura organizacyjna

Organizacja komisariatu w marcu 1928^[7]:

• komenda − Rajgród
• podkomisariat Straży Granicznej „Janówka”
• placówka Straży Granicznej I linii „Korytki”
• placówka Straży Granicznej I linii „Rutki Nowe”
• placówka Straży Granicznej I linii „Kukowo”
• placówka Straży Granicznej I linii „Judziki”
• placówka Straży Granicznej I linii „Okoniówek”
• placówka Straży Granicznej I linii „Skrodzkie”
• placówka Straży Granicznej II linii „Rajgród”
• placówka Straży Granicznej II linii „Janówek”^{[uwaga 1]}

Organizacja komisariatu w październiku 1929^[11]:

• 2/1 komenda − Rajgród
• placówka Straży Granicznej I linii „Popowo”
• placówka Straży Granicznej I linii „Okoniówek”
• placówka Straży Granicznej I linii „Skrodzkie”
• placówka Straży Granicznej II linii „Rajgród”
• placówka Straży Granicznej II linii „Janówek”

Organizacja komisariatu w 1939^[27]:

• komenda − Rajgród
• placówka Straży Granicznej I linii „Popowo”
• placówka Straży Granicznej I linii „Okoniówek”
• placówka Straży Granicznej I linii „Skrodzkie”
• placówka Straży Granicznej II linii „Rajgród”
• placówka Straży Granicznej II linii „Sztabin”

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• Henryk Dominiczak: Granica polsko-niemiecka 1919–1939. Z dziejów formacji granicznych. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1975.
• Henryk Dominiczak: Granice państwa i ich ochrona na przestrzeni dziejów 966–1996. Warszawa: Wydawnictwo „Bellona”, 1997. ISBN 83-11-08618-4. OCLC 37244743.
• Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. Tom II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999. ISBN 83-87424-77-3.
• Grzegorz Goryński: Powstanie, organizacja i funkcjonowanie straży granicznej w latach 1928-1939. 2012. [dostęp 2016-12-31].
• Piotr Kozłowski. Straż Celna zapomnianą formacją graniczną II Rzeczypospolitej – dyslokacja jednostek granicznych w 1926 roku. „Problemy Ochrony Granic”. 50, 2012. Kętrzyn: Centrum Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1505-1757. 
• Henryk Mieczysław Kula: Polska Straż Graniczna w latach 1928–1939. Warszawa: Wydawnictwo Bellona, 1994. ISBN 8311082671.
• Jan Nikołajuk: Obwód Straży Granicznej „Suwałki”. Powstanie i działalność. [dostęp 2016-12-28].
• Karolina Piekarz. Polskie formacje graniczne 1918–1924. „Mówią Wieki”. 2s, 2017. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Mówią Wieki”. ISSN 1897-8088. 
• Antoni Krzysztof Sobczak: Mazowiecki Inspektorat Okręgowy Straży Granicznej w Ciechanowie w latach 1928–1939. Przyczynek do historii. 2014. [dostęp 2017-03-14].
• Odpisy z kronik komisariatów Inspektoratu Granicznego „Łomża” w latach 1937–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Kajetan Szczepański. Udział Rajgrodzkiej Kompanii Straży Granicznej w wojnie obronnej 1939 roku. „Biuletyn Centralnego Ośrodka Szkolenia Straży Granicznej”. 1-2, 2013. Koszalin: Centralny Ośrodek Szkolenia Straży Granicznej. ISSN 1429-2505. 
• Wykazy imienne oficerów i szeregowych Inspektoratu Granicznego „Łomża” w latach 1928–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Wykazy jednostek Inspektoratu Granicznego „Łomża” w latach 1932–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Rozkazy organizacyjne Mazowieckiego Inspektoratu Okręgowego 1928–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Rozkazy Mazowieckiego Inspektoratu Okręgowego 1928–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Ordre de bataille batalionów celnych od numeru 1 do 19 i od numeru 20 do 44 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.
• Rozkazy Komendy Straży Granicznej 1928–1939 → Archiwum Straży Granicznej. Szczecin.