Historia Maroka – obejmuje dzieje państwa i narodu marokańskiego.

Prehistoria

Czaszka archaicznego Homo sapiens z Dżabal Ighud
Petroglify w Tinzouline

Tereny obecnego Maroka były zamieszkane przez przodków Homo sapiens, o czym świadczą znaleziska archeologiczne[1]. Odkryto tu szczątki z plejstocenu i pliocenu[1]. Na stanowiskach Thomas, Grotte des Littorhines oraz nieopodal Sali i Casablanki znaleziono szczątki Homo erectus oraz archaicznego Homo sapiens[2]. Szczątki później żyjących archaicznych Homo sapiens odkryto m.in. w okolicach Rabatu, w jaskini koło Temary i Dżabal Ighud[2][uwaga 1]. Większość z nich związana jest z kulturą lewaluasko-mustierską i aterską z okresu 190–90 tys. lat temu[2]. W jaskini Taforalt we wschodnim Maroku znaleziono muszelki mięczaków morskich Nassarius gibbosulus – zgromadzone w jaskini przez ludzi ok. 82 tys. lat temu i używane najprawdopodobniej jako koraliki[4].

Jeszcze w okresie neolitu ok. 8 tys. lat temu tereny obecnej Sahary porastała sawanna, która uległa spustynnieniu wskutek zmian klimatycznych ok. 4 tys. lat p.n.e.[5] Na terenach tych rozwinęła się kultura neolityczna, o czym świadczą petroglify sprzed 8–5 tys. p.n.e.[6]

Starożytność

Fenicki talerz z VII w. p.n.e. znaleziony na wyspie Dżazirat Mukadur
Ruiny starożytnego Volubilis
Rzymska mozaika z przedstawieniem Diany, Volubilis
Rzymskie monety z III w. znalezione w As-Suwajra

Tereny dzisiejszego Maroka zamieszkiwały, najprawdopodobniej od drugiego tysiąclecia p.n.e., koczownicze, berberyjskie plemiona[7]. Od XII w. p.n.e. na wybrzeżu Maroka swoje faktorie handlowe i kolonie zakładali Fenicjanie a później od V w. p.n.e.[8] Kartagińczycy[9]. Prowadzili handel z Berberami i nie zapuszczali się w głąb lądu[8]. Na jednej z Wysp Purpurowych na Oceanie Atlantyckim u zachodnich wybrzeży obecnego Maroka, Fenicjanie założyli punkt hodowli i połowu ślimaków morskich, z których wydzieliny produkowano purpurę tyryjską[10]. Po klęsce Kartaginy w wojnach z Rzymem terytoria Maroka krótko pozostawały niezależne jako lenno numidijskiego króla Mauretanii Juby II (25 p.n.e. – 40 n.e.)[8].

W II w. p.n.e. Maurowie utworzyli na terenach obecnego Maroka i Algierii królestwo Mauretanii, które utrzymywało kontakty polityczne z Rzymem[9]. Ok. 200 roku p.n.e. Rzymianie przywieźli do północnozachodniej Afryki wielbłądy[11], co przyczyniło się do rozwoju handlu karawanowego między Afryką Północną a Subsaharyjską[7].

W 40 r. n.e., po śmierci króla Ptolemeusza (1 p.n.e.–40 n.e.) Mauretania została wcielona do Cesarstwa Rzymskiego i podzielona na dwie prowincje[12]. Mauretania Tingitana na zachód od Wadi Muluja obejmowała tereny obecnego północnego Maroka z głównymi ośrodkami administracyjnymi w Tingis i Volubilis[12]. Tereny na wschód od Wadi Muluja utworzyły prowincję Mauretania Caesariensis[12]. Prowincje te przeżywały okres największego rozkwitu w okresie od I poł. I w. do poł. III w. n.e.[7] Za rzymskiego panowania w Maroku osiedliło się wielu Żydów oraz dotarło tam chrześcijaństwo[11]. Po podziale Cesarstwa Rzymskiego w 395 roku, Afryka Północna przypadła Cesarstwu Zachodniorzymskiemu[7].

Kraj pozostawał pod władzą Rzymu aż do 429 roku, kiedy to z Hiszpanii przybyli Wandalowie[10]. Berberowie, by uciec przed brutalnością Wandali, zaczęli prowadzić nomadyczny styl życia[11]. W pierwszej połowie VI wieku (533–534) Wandale zostali pokonani przez Bizancjum[11]. Cesarstwo Bizantyńskie bez większego sukcesu próbowało zaprowadzić tu chrześcijaństwo, jednak jego faktyczna władza ograniczała się do miast i fortec[11].

Około sto pięćdziesiąt lat później, w VII wieku tereny te zostały podbite przez Arabów i włączone do kalifatu. Dość szybko zamieszkany głównie przez chrześcijan i skupiska Żydów kraj uległ prawie całkowitej islamizacji oraz silnej arabizacji.

Arabskie panowanie

Pierwszą wyprawę arabską celem podboju Afryki Północnej poprowadził w 681 roku Ukba ibn Nafi (zm. 683)[13], który został gubernatorem Ifrikijji[14]. Berberowie przez lata stawiali opór inwazji, ulegając w 710 roku armii Musy Ibn Nusajra (640–716)[13], który potem piastował funkcję gubernatora Afryki Północnej[15]. Ibn Nusajr założył bazy wojskowe w Tilimsan (zachodniej Algierii) i marokańskim Tangerze oraz faktorię handlową w Tafilalt w południowym Maroku[16]. Tereny obecnego Maroka zostały włączone do kalifatu Umajjadów[7]. Podbici Berberowie przeszli na islam i wzmocnili armię arabską w wyprawie na podbój Półwyspu Iberyjskiego[13]. Ifrikijja obejmowała Trypolitanię, Tunezję, wschodnią Algierię, tereny obecnego Maroka i Hiszpanii[17].

W latach 739–740 roku Berberowie na obecnych terenach południowego Maroka w okolicach Tangeru, pozostający pod wpływem charydżyzmu zbuntowali się przeciwko kalifatowi, przeprowadzając rebelię, która była także odpowiedzią na brutalność władz kalifatu, które traktowały Berberów jako źródło niewolników[18]. Niewolnicy byli pozyskiwani z najazdów na tereny obecnego Maroka, które nie poddały się w pełni władzy arabskiej[18]. Rebelia została stłumiona a Arabowie pojmali wielu niewolników i zagrabili berberyjskie złoto[19]. Bunt otworzył jednak drogę dla trzech niezależnych dynastii w regionie[17]: charydżyckiej Midrarydów w Tafilalcie[20], charydżyckiej Rustamidów w Algierii[21] i sunnickiej Idrysydów w Fezie[22].

Państwo Idrysydów

Dynastia Idrysydów została zapoczątkowana przez Idrisa I (zm. 791), potomka kalifa Alego ibn Abi Taliba, który zmuszony do ucieczki z Medyny, przybył na tereny Maroka[23]. Wsparli go lokalni Berberowie, wśród których rozpropagował islam i został przez nich obwołany imamem[23]. Ośrodkiem jego władzy stała się Walila (starożytne Volubilis)[23]. Idris I został zamordowany przed narodzinami syna, który później jako Idris II (791–828) umocnił władzę i przeniósł stolicę do Fezu[24]. Państwo Idrisa II obejmowało większość terytorium obecnego Maroka[25]. W latach 60. IX w. pozycja Idrysydów zaczęła tracić na znaczeniu, a wpierający ją Berberowie sprzymierzyli się z Umajjadami z Hiszpanii[25]. Najstarszy syn Idrisa II Muhammad ibn Idris (828–836) podzielił kraj na 9 części, sam rządził w Fezie, a pozostałymi częściami rządzili jego bracia[24]. Za jego panowania Fez przeżywał okres rozkwitu, a po wzniesieniu Meczetu Andaluzyjskiego stał się ważnym ośrodkiem religijnym[24]. Sunniccy Idrysydzi kontrolowali miasta, lecz większość terytorium ich państwa pozostawała pod wpływem charydżyzmu i doszło do kolejnych rebelii berberyjskich[24]. Ostatecznie państwo Idrysydów upadło pod presją Fatymidów w 921 roku[25][26]. Kolejne lata naznaczone były walką o dominację na tych terenach między Fetymidami a Umajjadami[27].

Później na terenie Maroka pojawiły się dynastie Almorawidów (od około 1062 roku) a następnie Almohadów (od 1174), które w okresie od XI do XIII wieku zapewniły krajowi status znacznej potęgi i przyłączyły do niego Andaluzję, Tunezję, Algierię oraz Trypolitanię[28][29].

Państwo Almorawidów

Złoty denar ibn Taszfina, XI w.

W połowie XI w. do władzy doszli Almorawidzi wywodzący się z bractwa religijnego szerzącego poglądy Ibn Jasina (zm. 1058)[28]. Po śmierci ibn Jasina w 1059 roku przywództwo objął Abu Bakr ibn Umar, a następnie jego kuzyn Jusuf ibn Taszfin (1061–1106)[30]. Za czasów Taszfina państwo przeżywało największy rozkwit[28]. Taszfin założył Marrakesz (1062 rok), opanował środkowy Maghreb (1082 rok), a następnie muzułmańską część Hiszpanii[28]. Dynastia Almorawidów panowała przez 86 lat[27].

Państwo Almohadów

Meczet Księgarzy zwniesiony w Marakeszu przez Almohadów

W połowie XII w. władzę przejęli Almohadzi wywodzący się z ruchu odnowy religijnej zapoczątkowanego przez Ibn Tumarta (1080–1128)[30]. Ibn Tumart pochodził z górskiego plemienia berberyjskiego Masmuda z Atlasu Wysokiego[30] i był zwolennikiem ortodoksyjnej teologii Al-Aszariego (873–935)[31]. Almohadzi głosili tauhid – przekonanie o jedyności Boga[30]. Almohadzi uznali Ibn Tumarta za mahdiego[30]. Po śmierci Ibn Tumarta przywództwo ruchu objął wyznaczony przez niego uczeń Abd al-Mumin (1094–1163)[32], który podporządkował sobie tereny Atlasu Wysokiego i Środkowego, następnie północne Maroko (1139 rok), Fez (1146) i Marakesz (1147)[33]. W kolejnych latach podbił muzułmańską Hiszpanię i obszary wschodniego Maghrebu[33]. W 1160 roku cały Maghreb został po raz pierwszy zjednoczony[33][29]. Stolicą państwa Almohadów stał się Marakesz[29]. Dwór Almohadów był prężnym ośrodkiem kultury i nauki, gdzie m.in. działał Ibn Ruszd (1126–1198), który napisał komentarze do dzieł Arystotelesa[33]. Maroko stało się ważnym ośrodkiem przemysłowym, m.in. produkcji jedwabiu[27]. Dynastia Almohadów panowała przez 121 lat[27]. Kres jej potędze położyły konflikty wewnętrzne[27] i klęska w bitwie z wojskami chrześcijańskimi pod Las Navas de Tolosa w Hiszpanii w 1212 roku[34].

Po upadku Almohadów Maghreb podzielił się na trzy państwa: Hafsydów na terenie obecnej Tunezji, wschodniej Algierii i Trypolitanii, Marynidów na obszarze dzisiejszego Maroka oraz Zajjanidzi w zachodniej Algierii[35].

Państwo Marynidów

Monety wybite w Fezie za panowania sułtana Maroka Abu Inana Farisa (1348–1358)

W połowie XIII w. władzę przejęli Marynidzi wywodzący się z grupy berberskich plemion Zanata, którzy już na początku XII w. toczyli walki z Almohadami we wschodnim Maroku[36]. W 1248 roku Abu Jahja Abu Bakr (zm. 1258) przeniósł stolicę z Rabatu do Fezu[27]. W 1269 roku Abu Jusuf Jakub (zm. 1286) dokończył podboju całego Maroka i ogłosił się sułtanem[36]. W okresie 1275–1340 Marynidzi prowadzili świętą wojnę z chrześcijanami na Półwyspie Iberyjskim[36]. W Afryce Północnej walczyli z Hafsydami i Zajjanidami, by odbudować imperium Almohadów[36]. Ostatnie próby zjednoczenia Maghrebu podjął sułtan Abu Inan Faris (1351–1358), lecz podobnie jak jego poprzednicy nie odniósł sukcesu[37]. Po jego zabójstwie w 1358 roku nastąpił stuletni okres chaosu i anarchii w państwie, kiedy sułtani byli kontrolowani przez wezyrów[37]. Ostatecznie państwo Marynidów upadło w 1465 roku, a władzę nad Marokiem przejęli Wattasydzi[36].

Państwo Wattasydów

Srebrne monety z okresu panowania Muhammada al-Burtukaliego

Wattasydzi urośli w siłę jako wezyrowie na dworze marynidzkich sułtanów[38]. Pierwszym sułtanem z rodu Wattasydów został w 1472 roku Muhammad asz-Szajch al-Mahdi (zm. 1505)[39]. Władza Wattasydów nie została powszechnie zaakceptowana przez marokańskie plemiona[40] – Wattasydzi mieli mocną pozycję w Fezie i miastach, natomiast na prowincji władze sprawowali przywódcy plemienni i coraz większą popularność zdobywał sufizm[41]. Państwo Wattasydów było słabe, co wykorzystywały Hiszpania i Portugalia. Asz-Szajch zawarł sojusz i za jego panowania Portugalczycy opanowali najważniejsze porty atlantyckie: Tanger (1471 rok), Al-Ara’isz (1473) i Azammur (1486)[40]. Asz-Szajch powstrzymał ich inwazję w północnym Maroku, lecz nie przeciwstawił się ekspansji Portugalczyków na południu kraju[40] – Portugalia zdobyła kontrolę nad handlem z Czarną Afryką[39]. Działania kolejnego sułtana Muhammada al-Burtukaliego (zm. 1524) nie powstrzymały portugalskiej konkwisty[39].

W 1492 roku po upadku Emiratu Grenady, do państwa Wattasydów przybyli żydowscy i muzułmańscy uchodźcy przed inkwizycją hiszpańską[41]. W latach 1505–1510 Hiszpanie zaczęli umacniać swoje pozycje na wybrzeżu północnoafrykańskim[42]. Jeszcze w 1497 roku zajęli opuszczoną Melillę[43]. Silna obecność chrześcijan zrodziła lokalny sprzeciw, co umożliwiło dojście do władzy w Maroku Sadytom[42].

Państwo Sadytów

Nekropola Sadytów w Marrakeszu
Ahmad I al-Mansur, XVII w.

Od początku XVI wieku na sile zaczął zyskiwać ruch marabutów pod przywództwem arabskiego rodu Sadytów, którzy pochodzili z Tidzi w rejonie Tagmadert, położonym w dolinie rzeki Wadi Dara, gdzie sprawowali lokalną władzę. Sadyci uznawali się za potomków Mahometa i używali tytułu szarifa[44]. Prowadzili świętą wojnę – w 1548 roku zdołali zająć Fez[45] i obalić ostatniego wattasydzkiego sułtana Abu al-Abbasa Ahmada (zm. 1549)[46]. Wattasydzi odzyskali przejściowo tron w 1554 roku pod rządami Abu Hassuna (zm. 1554), jednak jeszcze w tym samym roku władzę w kraju przejął saadycki sułtan Muhammad asz-Szajch[46] (zm. 1557)[46]. Po pokonaniu Wattasydów w 1557 roku[41] Sadyci utworzyli państwo ze stolicą w Marrakeszu[44]. Wypędzili chrześcijan[41] – zlikwidowali większość enklaw portugalskich na wybrzeżu, m.in. w 1541 roku odbili z rąk portugalskich port w Agadirze i uczynili głównym portem dla handlu trans-saharyjskiego[45]. Oparli się zbrojnie Turcji osmańskiej[47]. W 1578 roku – w Bitwie Trzech Króli[45] – pokonali armię portugalskiego króla Sebastiana[44]. Zwycięstwo położyło kres europejskim atakom na trzy stulecia[47]. Do 1591 roku Sadyci zajęli terytorium Songhaju z Timbuktu[45].

W południowym Maroku rozwinęli na niespotykaną w jego dziejach skalę uprawę trzciny cukrowej oraz produkcję cukru z przeznaczeniem na eksport do Europy[48]. Plantacje i rafinerie stanowiły osobiste dobra sułtanów[48].

Okres największej potęgi Sadytów przypada na panowanie Ahmada al-Mansura (1578–1603), które określane jest „złotym wiekiem” Maroka[49]. Al-Mansur przeprowadził reformy administracji i wojska[50]. W 1591 roku stworzył armię z 4 tys. europejskich najemników[51] – pierwszą profesjonalną armię Maroka[42]. Al-Mansur zjednoczył Maroko po trwającym od drugiej połowy XIV wieku rozbiciu dzielnicowym[52]. Wraz z królową Anglii, Elżbietą I planował podbój Hiszpanii[53]. Po śmierci Al-Mansura kraj ogarnęły krwawe spory sukcesyjne i państwo Sadytów rozpadło się na kilka księstw[44].

Dynastia Alawitów

Maulaj Isma’il (1645–1727), 1726

Po sześciu dekadach chaosu, w roku 1666, tron Maroka przejął inny ród szarifów, Alawici, którzy rządzą krajem do dziś[54].

Alawici byli wspierani przez Arabów, którzy przybyli na tereny Maroka za czasów Almohadów[42]. Założyciel dynastii Alawitów Maulaj Raszid (1631–1672) zmobilizował ich do walki z Berberami[42]. Zjednoczenia kraju dokonał jego brat Maulaj Isma’il (1645–1727) przy pomocy profesjonalnej armii złożonej z niewolników (arb. ʿAbīd al-Bukhārī)[42] – potomków murzyńskich niewolników, sprowadzonych do Maroka za czasów Al-Mansura[55]. Liczebność armii szacowana jest na 150 tys. żołnierzy[55].

Maroko budowało swą potęgę na handlu złotem, czarnymi niewolnikami, solą i na popieraniu piractwa morskiego przeciwko państwom chrześcijańskim. Dzięki silnej władzy było jedynym krajem Maghrebu, który nie znalazł się pod panowaniem osmańskim[47]. W 1673 roku Maulaj Isma’il ustanowił stolicę kraju w Meknes[41], gdzie wybudował liczne pałace, meczety, ogrody i fontanny – przez co Meknes nazywane jest „marokańskim Wersalem”[56]. Po jego śmierci rozgorzały walki o władzę, zakończone dopiero za panowania sułtana Muhammada III (1710–1790) w XVIII wieku[57].

Muhammad III zreformował państwo, wprowadzając administrację na wzór osmański, zreformował armię i wprowadził system podatkowy bazujący na importowych opłatach celnych w handlu zamorskim[58]. Przebudował porty atlantyckie i wprowadził monopole na eksport towarów[58]. By wzmocnić poparcie dla zmian, remontował meczety na terenie całego kraju[58]. Reorganizacja wynagrodzeń ulemów oraz osobiste zaangażowanie się sułtana w ustanowienie nowych planów nauki i list lektur w meczetach, oraz w interpretację i stanowienie nowego prawa, przysporzyły władcy wielu przeciwników, w tym syna Jazida (1750–1792)[58]. Po śmierci Muhammada III i Jazida tron w końcu objął inny syn sułtana – Maulaj Sulajman (1760–1822), który kontynuował politykę ojca i rozwijał handel[59].

Pod koniec XVIII i na początku XIX wieku, Maroko prowadziło politykę izolacjonizmu, by oprzeć się kolonialnym dążeniom rywalizujących ze sobą mocarstw europejskich[7].

XIX wiek

Maroko w 1830
Bitwa nad rzeką Isly, Horace Vernet, 1844–1846

Działania piratów berberyjskich, napadających na statki amerykańskie doprowadziły do I wojny berberyjskiej ze Stanami Zjednoczonymi w latach 1801–1805[60]. W konflikcie uczestniczyły kraje berberyjskie – współczesne Algieria, Maroko, Libia i Tunezja – które wówczas wspierały piractwo jako źródło dochodów budżetowych [60]. W 1801 roku prezydent Thomas Jefferson (1743–1826) odmówił płacenia haraczu za ochronę przed piratami i dla ochrony statków amerykańskich wysłał okręty marynarki[60]. Konflikt został zakończony podpisaniem pokoju w 1805 roku, na mocy którego USA nie musiały płacić haraczu, lecz zgodziły się zapłacić okup za jeńców pojmanych w trakcie konfliktu[60].

Gdy Francja zajęła Algierię w 1830 roku, sułtan Maroka Abd ar-Rahman (1778–1859) udzielał pomocy walczącemu z kolonistami emirowi Abd al-Kadirowi (1808–1883)[7], który zbiegł do Maroka w 1844 roku[47]. Francuzi zbombardowali Tanger i As-Suwajrę, a wysłana na granice z Algierią armia marokańska została pokonana w bitwie nad rzeką Isly[47]. Sułtan zobowiązał się do internowania lub wydalenia z kraju Abd al-Kadira, jeśli ten ponownie znalazłby się na terytorium Maroka – w 1846 roku wojska marokańskie zmusiły Abd al-Kadira do poddania się Francuzom[47]. I wojna francusko-marokańska zakończyła się podpisaniem traktatu w Tangerze, w którym Maroko uznało zwierzchnictwo Francji nad Algierią[61]. Traktat ustanowił również granicę między Marokiem i Algierią, która bez większych zmian obowiązuje do dziś[62].

W latach 1848–1865 o wpływy w Afryce Północnej i Maroku konkurowały Wielka Brytania, Francja i Hiszpania[63]. Po śmierci Abd ar-Rahmana w 1859 roku Hiszpania wypowiedziała Maroku wojnę z powodu konfliktu o granice hiszpańskiej enklawy Ceuty[47]. W 1860 roku Hiszpania zajęła Tetuan[47]. By zakończyć wojnę, Maroko zapłaciło kontrybucje w wysokości 20 milionow USD, uznało prawa Hiszpanii do Ceuty i Melilli[7], zgodziło się na poszerzenie granic Ceuty i zobowiązało do przekazania na rzecz Hiszpanii Ifni[47].

Sułtan Muhammad IV (1803–1873) bez powodzenia próbował zreformować armię[47]. Jego syn Hasan I (1836–1894) z trudnością zachował niepodległość kraju[47]. Po śmierci Hasana tron przypadł nieletniemu Abd al-Azizowi (1880–1943)[47]. Jego nieudolne rządy spowodowały upadek gospodarczy, olbrzymie zadłużenie kraju w bankach francuskich i osłabiły Maroko[64][65].

Maroko protektoratem

Ambasador Maroka podpisujący traktat w Algeciras, 1906
Kanonierka SMS Panther
Tekst traktatu feskiego z 1912 roku
Ulica w Fezie po powstaniu feskim w proteście przeciwko podpisaniu trakatatu feskiego, 1912

Europejskie mocarstwa skorzystały z okazji, by umocnić swoje wpływy[47]. W 1904 roku Wielka Brytania i Francja zawarły porozumienie Entente cordiale kończąc spory kolonialne[66]. Wielka Brytania dała Francji wolną rękę w Maroku w zamian za nieinterweniowanie w plany brytyjskie w Egipcie[47]. Jednocześnie Francja zgodziła się, by północne Maroko było strefą wpływów hiszpańskich[47]. Włochy nie wtrącały się w sprawy Maroka, ponieważ Francja nie ingerowała w sprawy włoskie w Libii[47].

Planom tym sprzeciwiły się Niemcy, domagając się omówienia sprawy Maroka na międzynarodowej konferencji[66]. W 1905 roku do Maroka przybył niemiecki cesarz Wilhelm II Hohenzollern (1859–1941), wygłaszając oświadczenie o niepodległości Maroka[66]. Niemcy wysłały do Tangeru także swoją flotę[7]. Nabrzmiewający kryzys został zażegnany przez rozmowy i podpisanie międzynarodowego porozumienia[7].

W 1906 roku w hiszpańskim Algeciras odbyła się konferencja w sprawie Maroka, podczas której podpisano traktat potwierdzający niepodległość Maroka i tzw. zasadę otwartych drzwi dla handlu międzynarodowego[67]. Na mocy traktatu Francja i Hiszpania nadzorowały porty marokańskie i pobierały opłaty celne[47]. Międzynarodowa ingerencja w wewnętrzne sprawy Maroka spowodowała wojnę domową i zmianę władzy[65]. W 1907 roku brat sułtana Maulaj Abd al-Hafiz (1875–1937) zapoczątkował rebelię w Marrakeszu, rok później pokonał sułtana, doprowadził do jego abdykacji i przejął tron[68].

W 1909 roku Francja i Niemcy ustanowiły polityczny prymat Francji z uznaniem niepodległości Maroka i przy jednoczesnym równouprawnieniu innych mocarstw pod względem gospodarczym[69]. Konflikty interesów, szczególnie w sferze gospodarczej, jednak nie ustały[69]. W 1911 roku doszło do tzw. kryzysu marokańskiego. Wiosną 1911 roku, na prośbę sułtana, który przebywał w Fezie oblężonym przez Berberów, wojska francuskie zajęły Fez i Rabat[69]. Pod pretekstem potrzeby ochrony Europejczyków, wojska francuskie weszły w głąb lądu. Niemcy widziały w tym naruszenie traktatów z 1906 i 1909 roku[69]. W lipcu 1911 roku sekretarz stanu w niemieckim Ministerstwie Spraw Zagranicznych Alfred von Kiderlen-Wächter (1852–1912) wysłał do Agadiru kanonierkę „Panther”, a dwa tygodnie później Niemcy przedstawiły Francji żądanie zrzeczenia się na rzecz Niemiec Konga Francuskiego[69]. Francja wspierana przez Wielką Brytanię nie ustępowała, a w Niemczech pojawiły się głosy nawołujące do wojny[69]. Ostatecznie w listopadzie 1911 roku zawarto w Berlinie porozumienie: Niemcy zrzekły się wszelkich wpływów politycznych w Maroku, zachowując w pełni wpływy gospodarcze, a Francja oddała Niemcom część Konga, otrzymując w zamian części niemieckiego Togo i Kamerunu[69].

W zamian za protekcję francuską sułtan był zmuszony podpisać rok później traktat feski[47]. Na mocy tego porozumienia Maroko stało się francuskim protektoratem, przy czym Hiszpania uzyskała północną część kraju, a Tanger przekształcono w strefę międzynarodową[47]. Sułtanat został utrzymany w protektoracie francuskim, lecz realną władzę sprawował francuski minister-rezydent, który odpowiadał przed rządem w Paryżu[47]. Pozycja marokańskiego rządu – makhzanu – była bardzo słaba[47]. Pierwszym rezydentem Maroka był francuski generał Louis Hubert Gonzalve Lyautey (1854–1934), który był zwolennikiem kooperacji z marokańskimi władzami i wsparł Maulaja Jusufa (1882–1927) w objęciu tronu w 1912 roku[47]. Stolicą kraju został Rabat, a głównym portem Casablanca[47].

Droga do niepodległości

Sułtan Muhammad V, 1934

W roku 1921, w proteście przeciwko kolonizatorom, w Maroku Hiszpańskim wybuchło powstanie Rifenów, na którego czele stał Abd al-Karim (1882–1963)[7]. W jego wyniku powstała Republika Rifu[7]. Została ona jednak zlikwidowana w 1926 roku przez połączone siły Francji oraz Hiszpanii[47].

W 1926 roku Lyauteya zastąpił cywilny minister-rezydent, co wiązało się ze zmianami w sposobie zarządzania krajem – wprowadzono administrację kolonialną, zwiększono obecność Europejczyków, a berberskiej młodzieży oferowano wykształcenie we Francji[47]. Pro-niepodległościowo nastawiona młodzież marokańska skupiona była w dwóch niezależnych kręgach w Rabacie i w Fezie – domagała się zakończenia państwa kolonialnego, reformy edukacji i systemu sprawiedliwości[47].

W 1927 roku zmarł sułtan Maulaj Jusuf, a władze francuskie na tron wyznaczyły jego młodszego syna Muhammada (1909–1961), który miał być bardziej uległy niż jego dwaj starsi bracia[70]. W 1930 roku, władze protektoratu wydały „dahir berberyjski”, który wyłączał prawie wszystkie plemiona uznane przez administrację za „berberyjskie” spod kontroli prawa islamskiego i poddawał je jurysdykcji sądów prawa zwyczajowego[71]. Dekret był przejawem nowej polityki zmierzającej do zasymilowania Berberów z Francją[71] i osłabienia marokańskiego poczucia jedności narodowej[47]. „Polityka berberyjska” przyniosła skutki odwrotne od zamierzonych – wzmocniła rozwój marokańskiego nacjonalizmu[71][47]. W 1933 roku nacjonaliści marokańscy wprowadzili święto narodowe Święto Tronu (fr. Fête du Trône) w rocznicę objęcia tronu przez Muhammada V, aby wynieść sułtana do rangi symbolu narodowego[70]. Podczas wizyty w Fezie w 1934 roku Muhammad V spotkał się z gorącym przyjęciem, któremu towarzyszyły antyfrancuskie demonstracje, przez co władze protektoratu przerwały jego wizytę[47]. Wkrótce potem zaczęły powstawać liczne organizacje polityczne dążące do niepodległości Maroka[47]. W 1937 roku doszło w Meknès do kolejnej rewolty, kiedy francuscy osadnicy mieli kraść wodę do irygacji rolnikom muzułmańskim[47]. W jej następstwie jeden z liderów niepodległościowych Allal al-Fassi (1910–1974) został zesłany do Gabonu[47].

II wojna światowa

Prezydent USA F. D. Roosevelt i premier Wielkiej Brytanii W. Churchill podczas konferencji w Casablance, 1943

Po wybuchu II wojny światowej sułtan wezwał Marokańczyków do współpracy z Francją i wojsko marokańskie zostało wysłane do Francji[47]. Po zajęciu Francji przez hitlerowskie Niemcy w 1940 roku, terytorium Maroka znalazło się pod kontrolą rządu Vichy[47], a międzynarodowy Tanger zajęli Hiszpanie (1940)[7]. Sułtan odmówił podpisania ustaw antysemickich[47]. Kiedy w 1942 roku we francuskim Maroku wylądowały wojska amerykańsko-brytyjskie (operacja Torch), sułtan przeciwstawił się francuskiemu rezydentowi Charles'owi Noguès (1876–1971) i nie uciekł w głąb kraju[47]. Kraj zajęli alianci[7].

W dniach 14–24 stycznia 1943 roku w Casablance doszło do spotkania przywódców USA i Wielkiej Brytanii – prezydenta Roosevelta i premiera Churchilla – którzy porozumieli się w sprawie dalszej polityki i strategii wojennej[72]. Wówczas doszło do spotkania sułtana z Rooseveltem, który nie poparł dalszej obecności Francji w Maroku[47].

Okres powojenny

Manifest niedpodległości Maroka, 11 stycznia 1944

Po wojnie dążenia niepodległościowe Marokańczyków nasiliły się[7]. W 1944 roku Partia Niepodległości „Istiklal” przedstawiła sułtanowi i aliantom memorandum z żądaniem niepodległości i ustroju konstytucyjnego[47]. Administracja francuska odpowiedziała represjami[7]. Liderzy niepodległościowi, w tym przywódca Partii Niepodległości Ahmed Balafrej (1908–1990), zostali niesłusznie oskarżeni o kolaborację z nazistami i aresztowani[47]. Ich uwięzienie doprowadziło do gwałtownych protestów, w których zginęło ponad 30 osób[47]. Sułtan odmawiał współpracy z nowym ministrem-rezydentem Alphonsem Juinem (1888–1967), który pod pretekstem ochrony władcy przed rebeliantami, otoczył pałac sułtański wojskiem i zmusił Muhammada V. do wyrzeczenia się „pewnej partii” (ruchu niepodległościowego)[47][70]. Działania Juina spotkały się z krytyką we Francji i wkrótce na stanowisku zastąpił go generał Augustin Guillaume (1895–1983)[47].

W 1953 roku pod wpływem profrancuskich przeciwników politycznych sułtana, rząd francuski zażądał, aby sułtan przekazał swoje uprawnienia ustawodawcze radzie złożonej z marokańskich ministrów i francuskich dyrektorów, i złożył podpis na wszystkich przez niego blokowanych dekretach[47]. Sułtan ustąpił, lecz współpracujący z Francuzami pasza Marrakeszu Thami El Glaoui (1879–1956) naciskał na dalsze kroki, i w końcu w sierpniu 1953 roku władze francuskie deportowały sułtana na Korsykę, a potem na Madagaskar[70]. Na jego miejsce władze zainstalowały Muhammada ibn Arafa (1889–1976), który nie miał poparcia społecznego[47]. Wygnany Muḥammad V stał się bohaterem narodowym[47].

Stale pogarszająca się sytuacja w regionie (wybuch wojny w sąsiedniej Algierii) i w kraju (zamieszki) zmusiła kolonizatorów do ustępstw[7]. W 1955 roku Francuzi pozwolili wrócić na tron Muhammadowi V i utworzyć rząd[47].

Niepodległe Maroko

Król Hasan II, 1983

Maroko odzyskało niepodległość w 1956 roku, przy czym Hiszpania zatrzymała Ceutę, Melillę oraz terytorium Ifni[7]. W tym samym roku Maroko zostało członkiem ONZ[7]. W 1957 roku sułtanat przekształcono w królestwo[7].

W 1961 roku, po śmierci Muhammada V, królem Maroka został Hassan II[7]. Rok później ogłoszono pierwszą konstytucję i Hasan II proklamował monarchię konstytucyjną (1962)[73]. W 1963 roku odbyły się pierwsze wybory parlamentarne[7]. W tym samym okresie zlikwidowane zostały wszystkie hiszpańskie, francuskie oraz amerykańskie bazy wojskowe, a także doszło do nadgranicznych starć z Algierią.

Druga połowa lat 60. XX w. zdominowana była przez zamieszki antyrządowe, które pociągnęły za sobą stan wyjątkowy i bezpośrednie rządy króla[47]. W lipcu 1971 wojskowi podjęli nieudaną próbę zabójstwa monarchy[7]. W lutym 1972 roku król zrzekł się w nowej konstytucji znacznej części swoich uprawnień na rzecz parlamentu i rządu[47]. W sierpniu tego samego roku po raz kolejny próbowano przeprowadzić zamach stanu[47].

W listopadzie 1975 roku władze Maroka zorganizowały tzw. Zielony Marsz – 300 tysięcy Marokańczyków weszło na terytorium Sahary Zachodniej[7]. Rok później (1976) rząd hiszpański zrzekł się praw do tego terytorium. Pod koniec lat 70. XX w. zakończono spory terytorialne z Algierią i Mauretanią, co dało Maroku wolną rękę w Saharze Zachodniej.

W roku 1977 odbyły się wybory do parlamentu i przywrócono rządy parlamentarne[7]. Dwa lata później Liga Państw Arabskich uznała prawo Sahary Zachodniej do samostanowienia, a w 1984 roku niezgadzające się z tą decyzją Maroko opuściło organizację[7]. Rok później doszło po raz kolejny do starć między wojskami marokańskimi i algierskimi. Ich powodem było wspieranie przez Algierię walczącego o niepodległość Sahary Zachodniej ruchu Polisario. W roku 1991 Polisario (od 1988 pozbawione algierskiej pomocy) i Hassan II zgodzili się na ONZ-etowski plan zakończenia konfliktu[7].

W 1996 roku w powszechnym referendum przyjęto nową konstytucję[7]. W 1997 roku 11 partii opozycyjnych podpisało Kartę dla umocnienia demokratycznych rządów na gruncie monarchii i przeprowadzono wybory komunalne i parlamentarne[7].

XXI wiek

Król Muhammad VI, 2004

Po śmierci Hasana II w 1999 roku, na tron wstąpił jego syn Muhammad VI, który ogłosił program modernizacji kraju[7]. W 2002 roku doszło do zatargu z Hiszpanią o wysepkę Perejil[7].

W wyniku protestów społecznych arabskiej wiosny w 2011 roku doszło do zmiany konstytucji[47]. Kolejne protesty przeciw ciężkiej sytuacji materialnej w 2016 i w 2018 roku zostały stłumione[47].

Uwagi

  1. ↑ Inne źródła podają, że na stanowiskach tych odkryto szczątki Homo heidelbergensis[3].

Przypisy

  1. 1 2 Hublin 2001 ↓.
  2. 1 2 3 Delson 2004 ↓.
  3. ↑ Willoughby 2007 ↓, s. 178.
  4. ↑ Bouzouggar et al. 2007 ↓.
  5. ↑ Nelson 1985 ↓, s. 4.
  6. ↑ Njoku 2006 ↓, s. 11.
  7. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 Encyklopedia PWN – Maroko ↓.
  8. 1 2 3 Boum&Park 2016 ↓, s. 5.
  9. 1 2 Encyklopedia PWN – Mauretania ↓.
  10. 1 2 Boum&Park 2016 ↓, s. xi.
  11. 1 2 3 4 5 Njoku 2006 ↓, s. 12.
  12. 1 2 3 Nelson 1985 ↓, s. 6.
  13. 1 2 3 Njoku 2006 ↓, s. 13.
  14. ↑ Encyklopedia PWN – Ukba Ibn Nafi ↓.
  15. ↑ Encyklopedia PWN – Musa Ibn Nusajr ↓.
  16. ↑ Stapleton 2013 ↓, s. 21.
  17. 1 2 Abun-Nasr 1987 ↓, s. 33.
  18. 1 2 Abun-Nasr 1987 ↓, s. 35.
  19. ↑ Stapleton 2013 ↓, s. 22.
  20. ↑ Abun-Nasr 1987 ↓, s. 49.
  21. ↑ Abun-Nasr 1987 ↓, s. 43.
  22. ↑ Abun-Nasr 1987 ↓, s. 50.
  23. 1 2 3 Abun-Nasr 1987 ↓, s. 51.
  24. 1 2 3 4 Abun-Nasr 1987 ↓, s. 52.
  25. 1 2 3 McKenna 2010 ↓, s. 44.
  26. ↑ Abun-Nasr 1987 ↓, s. 63.
  27. 1 2 3 4 5 6 Njoku 2006 ↓, s. 14.
  28. 1 2 3 4 Encyklopedia PWN – Almorawidzi ↓.
  29. 1 2 3 Encyklopedia PWN – Almohadzi ↓.
  30. 1 2 3 4 5 McKenna 2010 ↓, s. 49.
  31. ↑ Encyklopedia PWN – Ibn Tumart ↓.
  32. ↑ Encyklopedia PWN – Abd al-Mumin ↓.
  33. 1 2 3 4 McKenna 2010 ↓, s. 50.
  34. ↑ Abun-Nasr 1987 ↓, s. 103.
  35. ↑ McKenna 2010 ↓, s. 51–52.
  36. 1 2 3 4 5 Encyklopedia PWN – Marynidzi ↓.
  37. 1 2 Abun-Nasr 1987 ↓, s. 113.
  38. ↑ Boum&Park 2016 ↓, s. 333.
  39. 1 2 3 Encyklopedia PWN – Wattasydzi ↓.
  40. 1 2 3 Abun-Nasr 1987 ↓, s. 207.
  41. 1 2 3 4 5 Njoku 2006 ↓, s. 15.
  42. 1 2 3 4 5 6 McKenna 2010 ↓, s. 54.
  43. ↑ Boum&Park 2016 ↓, s. xii.
  44. 1 2 3 4 Encyklopedia PWN – Sadyci ↓.
  45. 1 2 3 4 Boum&Park 2016 ↓, s. xiii.
  46. 1 2 3 Abun-Nasr 1987 ↓, s. 211–212.
  47. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 Encyclopædia Britannica 2019 ↓.
  48. 1 2 Garcia-Arenal 2012 ↓.
  49. ↑ Cory 2016 ↓.
  50. ↑ Encyklopedia PWN – Ahmad al-Mansur az-Zahabi ↓.
  51. ↑ Nelson 1985 ↓, s. 29.
  52. ↑ Abun-Nasr 1987 ↓, s. 215.
  53. ↑ Abun-Nasr 1987 ↓, s. 218–219.
  54. ↑ Encyklopedia PWN – Alawici ↓.
  55. 1 2 Abun-Nasr 1987 ↓, s. 231.
  56. ↑ Encyclopædia Britannica 2007 ↓.
  57. ↑ McKenna 2010 ↓, s. 55.
  58. 1 2 3 4 Miller 2013 ↓, s. 9.
  59. ↑ Miller 2013 ↓, s. 10.
  60. 1 2 3 4 Magoc&Bernstein 2015 ↓, s. 252.
  61. ↑ Encyclopædia Britannica – Abd ar-Rahman 2019 ↓.
  62. ↑ Encyklopedia PWN – Abd ar-Rahman ↓.
  63. ↑ Miller 2013 ↓, s. 22.
  64. ↑ Njoku 2006 ↓, s. 16.
  65. 1 2 Encyklopedia PWN – Abd al-Aziz ↓.
  66. 1 2 3 Preuße 2003 ↓.
  67. ↑ Encyklopedia PWN – Algeciras ↓.
  68. ↑ Encyclopædia Britannica – Abd al-Aziz 2020 ↓.
  69. 1 2 3 4 5 6 7 LEMO:Preuße 2003 ↓.
  70. 1 2 3 4 Encyclopædia Britannica – Muḥammad V 2020 ↓.
  71. 1 2 3 Vorbrich 2018 ↓.
  72. ↑ Encyklopedia PWN – Casablanca ↓.
  73. ↑ Encyklopedia PWN – Hasan II ↓.

Bibliografia

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.