Pierwsze osadnictwo

Pierwsze wzmianki dotyczące obecności Żydów w Prudniku pochodzą z 1350. W XV wieku trudnili się oni handlem i udzielaniem pożyczek książętom śląskim, a także prowadzili sklepy i warsztaty rzemieślnicze^[1].

W 1534 w Prudniku, w którym przeważała ludność niemiecka, mieszkało 25 rodzin żydowskich, w tym 14 właścicieli domów, głównie przy współczesnej ul. Sobieskiego^[2]. Księgi miejskie z 1540 wzmiankują szkołę żydowską. Rok później, przedstawiciele rady żydowskiej Długi Mojżesz, Dawid Stary i Kaufmann wystosowali wniosek do rady miejskiej o sprzedaż gruntu^[3]. Miasto odsprzedało Żydom działkę na skarpie przy ul. Podgórnej^[4] (tzw. Góra Piaskowa), przy drodze do Jasiony, gdzie założono pierwszy cmentarz żydowski w Prudniku^[3], który jednocześnie był pierwszym nowożytnym kirkutem na Śląsku^[5].

W latach 1541–1570 wzmiankowano transakcje pieniężne prowadzone przez prudnickich Żydów^[6]. Stosunek władz Prudnika do społeczności żydowskiej przybrał negatywny wydźwięk po przybyciu do miasta dużej grupy Żydów z Korony Królestwa Polskiego w 1559. Na prośby mieszczan, w 1570 cesarz Rudolf II wygnał z Prudnika 28 rodzin żydowskich^[3], a w 1576 Żydzi zostali pozbawieni prawa prowadzenia handlu. Władze Prudnika przyjęły privilegium de non tolerandis Judaeis (przywilej nieakceptowania Żydów)^[6]. Żydzi z Prudnika zamieszkali w Białej i w Osobłodze^[7][3].

Przychylny Żydom edykt tolerancyjny, wydany przez cesarza Karola VI w 1713, nie objął Prudnika. Kolejne ustawy, tym razem wydane przez władze Królestwa Prus, nadal nie obejmowały Prudnika. Było to spowodowane przyjęciem przez władze miasta privilegium de non tolerandis Judaeis^[6].

Powrót Żydów do miasta

Samuel Fränkel

Żydzi mogli ponowie osiedlać się w Prudniku od 11 marca 1812, dzięki edyktowi emancypacyjnemu wydanemu przez króla Fryderyka Wilhelma III. W 1812 miejscowa gazeta urzędowa wspomniała obecność w mieście 4 Żydów, którzy otrzymali kwalifikacje obywatelskie: Mendel Wolf, Hirschel Levi, Sussbach i Saul Schneider. W 1816 modlitwy były odprawiane w izbie w domu przy ul. Wąskiej, następnie przy ul. Zamkowej. W 1817 w Prudniku mieszkało 41 Żydów^[8].

W 1828 w mieście żyło 127 Żydów, a w całym powiecie prudnickim – 1357. W 1837 do Prudnika przeprowadził się z Gliwic żydowski lekarz – Jacob Preiss. W 1840 Żydzi, zaliczani do finansowej elity miasta, stanowili 2,3% mieszkańców. W 1845 Samuel Fränkel założył w Prudniku fabrykę włókienniczą, znaną po 1945 jako Zakłady Przemysłu Bawełnianego „Frotex”. Od 1846 modlitwy odprawiano w oficynie domu nr 9 na Rynku^[8].

Cmentarz żydowski

Prudniccy Żydzi chowani byli na cmentarzu w pobliskiej Białej^[4]. W 1849 postulowali przekazanie im części nowego cmentarza komunalnego. W 1854 prudnicka gmina żydowska uzyskała osobowość prawną^[8]. W 1859 założony został cmentarz żydowski przy ul. Kolejowej^[9].

Działalność gminy żydowskiej

W 1861 w Prudniku mieszkało 174 Żydów. W latach 1867–1892 Josef Bass był przewodniczącym żydowskiego towarzystwa dobroczynnego w Prudniku. Prudnicka gmina żydowska weszła w skład założonego w 1872 Związku Górnośląskich Gmin Synagogalnych (Oberschlesische Synagogen-Gemeinden). Synagoga w Prudniku została wzniesiona w 1877, poświęcona 3 maja 1877 przez Samuela Fränkla. W 1880 w mieście żyło 184 Żydów^[8]. Prudnik tworzył wspólną gminę żydowską z Szybowicami, w których mieszkały 4 rodziny żydowskie^[10].

Portret rodzinny Fränklów i Pinkusów

Zamożni prudniccy Żydzi odznaczali się działalnością dobroczynną na rzecz miasta. W 1904 Emanuel Fränkel przekazał 9000 talarów na budowę pomnika cesarza Wilhelma I. Abraham Fränkel ofiarował miastu 50 000 marek dla potrzebujących bez względu na wyznanie. Max Pinkus i jego żona Hedwig zbudowali szpital dla pracowników fabryki włókienniczej, a w 1910 przekazali go miastu. Fränklowie i Pinkusowie fundowali również stypendia dla zdolnych i biednych uczniów Królewskiego Gimnazjum w Prudniku. Dofinansowali oni również budowę łaźni miejskiej, klasztoru bonifratrów i kościoła ewangelickiego. Wznieśli osiedlę domów robotniczych we wschodniej części miasta (obecnie Kolonia Karola Miarki). Z ich inicjatywy uregulowano koryto rzeki Prudnik, wybrukowano ulice i zbudowano most na ul. Nyskiej^[8].

W 1906 gmina żydowska wybudowała kaplicę i budynek bramny na cmentarzu^[11]. W 1907 do Królewskiego Gimnazjum w Prudniku uczęszczało 7 żydowskich uczniów, a w 1911 – 8^[12]. Na przełomie XIX i XX wieku Żydzi zaczęli migrować do dużych miast, jak Wrocław i Berlin. W związku z tym, ich liczba w Prudniku zmalała – w 1910 było ich 114^[8]. W 1914 na własność synagogi w Prudniku przeszły judaika z Białej, w której w tymże roku rozwiązano gminę żydowską^[13]. Równocześnie prudnicka gmina żydowska została właścicielem synagogi w Białej^[14]. Max Pinkus przewodził prudnickiej gminie żydowskiej od 1920 do swojej śmierci w 1934^[13]. W 1928 kantorem w prudnickiej synagodze był Loewenstein. Na czele Kolegium Reprezentantów stał nadsekretarz katastralny Julius Adler. W ramach gminy funkcjonowało stowarzyszenie dobroczynne Gemilus Chesed, kierowane przez Ernsta Fränkla, oraz stowarzyszenie obywateli niemieckich wyznania mojżeszowego, którym kierował lekarz Adolf Wolff^[8].

Reżim nazistowski

Synagoga

Kamienica Bodlaendera

Po dojściu nazistów do władzy w Niemczech przeprowadzono w Prudniku akcję bojkotu antyżydowskiego. Podczas nocy kryształowej w nocy z 9 na 10 listopada 1938 hitlerowskie bojówki spaliły synagogę w Prudniku^[8]. Zakład włókienniczy został przejęty przez administrację III Rzeszy, a fabrykanci Hans Pinkus i Ernst Fränkel zostali zmuszeni do emigracji^[15]. Znajdujący się na Rynku bank Maxa Bodlaendera, a także jego kamienica u zbiegu ulic Dąbrowskiego i Parkowej, zostały znacjonalizowane^[16]. Wydarzenia te skłoniły prudnickich Żydów do opuszczenia miasta. Spis ludności na dzień 17 maja 1939 odnotował obecność w Prudniku 79 Żydów^[8]. W 1939 cmentarz żydowski w Prudniku przeszedł na własność Zrzeszenia Żydów w Niemczech^[17]. W lipcu 1942 większość prudnickich Żydów została wywieziona do gett w Zagłębiu Dąbrowskim. 19 listopada 1942 w mieście przebywało 10 Żydów^[8].

Czasy polskie

Społeczność żydowska w Prudniku nie odrodziła się po II wojnie światowej^[3]. W 2022 w Prudniku formalnie mieszkał jeden wyznawca judaizmu^[18]. W 2001 Gmina Wyznaniowa Żydowska we Wrocławiu, w której zasięgu terytorialnym znajduje się Prudnik, wnioskowała o zwrócenie jej skweru, na którym stała synagoga, a także cmentarza żydowskiego. Gmina Prudnik przekazała te tereny gminie żydowskiej w 2009^[19].

W mieście organizowane są wydarzenia przypominające jego żydowskie dziedzictwo. 21 sierpnia 2002 miasto wizytował ambasador Izraela w Polsce Szewach Weiss^[20]. 6 listopada 2022 odsłonięto makietę prudnickiej synagogi, spalonej w 1938^[21].