Śląski Sokół na zlocie towarzystwa w Poznaniu w 1934
Członkowie pierwszego na Śląsku Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Cieszynie ze sztandarem podczas jubileuszu 40-lecia działalności w 1931.
Sztandar pierwszego gniazda Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” na Górnym Śląsku założonego w 1895 roku w Bytomiu
Od lewej prezydent Królewskiej Huty Wincenty Spaltenstein, prezydent Katowic Adam Kocur na fotografii grupowej wraz z członkami Sokoła w holu Sejmu śląskiego w 1934
VIII ogólnopolski zlot Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Katowicach 1937
Jedno z lokalnych gniazd Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” Katowice – Katowice-Załęże 1932
Okolicznościowa plakieta na VIII ogólnopolski zlot Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Katowicach w 1937
Dziedzice, 10 września 1905, uroczystość otwarcia gniazda Sokoła

Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” na Śląsku – organizacja propagująca sport, gimnastykę oraz zdrowy styl życia. Utworzona przez Polaków na Górnym Śląsku pod koniec XIX w. W 1920 r. powstała w Dzielnica Śląska podporządkowana organizacyjnie Związkowi Towarzystw Gimnastycznych "Sokół" w Polsce.

Historia

"Mens sana in corpore sano oto hasło, w imię którego Sokół dąży do rozwoju sił fizycznych; brutalną zaś siłą, używaną w celach przemocy nad słabszym Sokół pogardza.”[1] „Srebrna księga Sokolstwa Polskiego na Śląsku” 1920

Pierwsze organizacje sokolskie powstawały na terenie Śląska już w XIX wieku. Najwcześniej tworzyli je Polacy ze Śląska Cieszyńskiego, który znajdował się w granicach Austro-Węgier. Pierwsze śląskie gniazdo Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” utworzone zostało w 1891 roku w Cieszynie. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Cieszynie było trzecim z kolei założonym w południowo-zachodniej części Polski; 6. lat po TG Sokół w Krakowie oraz 4. po Sokole wadowickim. Pierwszym prezesem koła był lokalny działacz społeczny Jan Michejda. Początkowo koło podlegało I krakowskiej dzielnicy Sokoła zanim po reorganizacji w 1924 roku nie znalazło się w dzielnicy śląskiej[2].

Pierwsze dolnośląskie gniazdo „Sokoła” powstało 21 lipca 1894 roku na we Wrocławiu. Prezesem zarządu Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” we Wrocławiu był Marian Hubiński. W szczytowym momencie wrocławska organizacja zrzeszała około 70 członków. Pierwsze górnośląskie gniazdo „Sokoła” liczące 20 członków założył natomiast 13 października 1895 roku w Bytomiu robotnik Józef Tucholski[3]. Jego prezesem był późniejszy poseł do parlamentu w Berlinie Paweł Dombek. Już w 1896 roku 20 górnośląskich „Sokołów” oraz 30 wrocławskich z Dolnego Śląska wzięło udział w pierwszym tzw. wszechsokolskim zlocie w Krakowie, na który przyjechały wszystkie aktywne polskie organizacje sokolskie. Organizacje sokolskie na Śląsku od początku stały się obiektem prześladowań niemieckiej policji. Katowiccy druhowie, którzy we wrześniu 1896 na zaproszenie kolegów udali się do Bytomia zostali aresztowani oraz wytoczono im proces sądowy ponieważ jadący z nimi w pociągu niemieccy pasażerowie poczuli się urażeni ich organizacyjnym strojem[4].

25 listopada 1901 r. powstało TG Sokół w Chorzowie gniazdo organizacji w mieście Chorzów. Było ono szóstym z kolei na Górnym Śląsku. Jego pierwszym prezesem był Tytus Jaszkowski, a Jan Wieczorek. pierwszym naczelnikiem. 22 grudnia 1901 r. założono gniazdo w Lipinach (F. Kowol – pierwszy prezes, I. Wilczek – pierwszy naczelnik). Następnymi górnośląskimi gniazdami były założone w Mysłowicach (2 sierpnia 1903) i Zabrzu (11 stycznia 1904). Dziesiątym gniazdem na Górnym Śląsku było utworzone 14 lutego 1904 r. w Gliwicach. Jego pierwszym prezesem był Konstanty Wolny, a pierwszym naczelnikiem Marian Kopliński. Kolejne gniazda powstały w 1904 roku w Koźlu oraz Strzelcach. 15 marca 1896 powstało gniazdo sokolskie w Katowicach, 11 czerwca 1911 w Opolu, w 1912 w Tychach[5][6], w 1914 w Raciborzu. Do wybuchu I wojny światowej powstało ich na Śląsku 23, a w 1919 działało ich już 59. Po zakończeniu wojny wstępowali do nich Górnoślązacy zdemobilizowani z armii niemieckiej.

W 1929 roku TG Sokół na Śląsku grupowało 108 gniazd sokolich z ogólną sumą 6329 członków[7].

W odróżnieniu do innych dzielnic „Sokoła” utworzonych na terenie Galicji, Wielkopolski czy Pomorza na Śląsku składał się on w większości z robotników, rzemieślników i rolników. Pod względem politycznym natomiast przeważały w nim sympatie endeckie[8].

W dniach 26-29 czerwca 1937 roku w Katowicach odbył się VIII Zlot Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce, w którym wzięło udział około 40 tysięcy członków organizacji z Polski i z zagranicy..[9]

W okresie powojennym organizacja nie została reaktywowana ponieważ zarówno jej członkowie, jak również idea towarzystwa była prześladowana przez władze komunistyczne Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej.

Działalność wydawnicza

W latach 1920 -1921 Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” w Bytomiu wydawało w tym mieście własne pismo „Orędzie Sokole”, którego redaktorem naczelnym był Augustyn Świder[10]. Pełnił on również funkcję redaktora wydania „Srebrnej księgi sokolstwa polskiego na Śląsku” opisującej historię oraz organizację Śląskiej Dzielnicy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, która również wydana została w Bytomiu w 1920 roku[11].

W latach 1931-1939 towarzystwo Sokół wydawało w Katowicach pod redakcją Albina Kaczura własny miesięcznik pt. „Sokół na Śląsku” czasopismo dla członków Związku Sokołów Polskich dzielnicy śląskiej, które wychodziło w nakładzie 3000 – 3500 egzemplarzy[12].

Poszczególne regionalne oddziały Sokoła śląskiego wydawały w okresie międzywojennym swoje własne publikacje opisujące działalność oraz historię. Najczęściej wychodziły one pod nazwą t.zw. "jednodniówek". W 1936 roku zarząd dzielnicy śląskiej wystosował apel do regionalnych kół Sokoła działających na Śląsku o przysyłanie do centrali relacji członków na temat działalności kół. Na ich podstawie TG Sokół w Katowicach opublikował w 1937 roku zbiorczą książkę dotyczącą historii śląskiego Sokoła pt. "Dzieje Dzielnicy Śląskiej "Sokoła"[13].

Organizacja

Organizacja składała się z kierownictwa dzielnicy oraz 16 okręgów złożonych z tzw. „gniazd” znajdujących się w poszczególnych miejscowościach. 31 grudnia 1920 roku dzielnica śląska Sokoła zrzeszała około 20 tysięcy osób rozlokowanych w 265 gniazdach znajdujących się na całym obszarze Górnego Śląska i przedstawiała się następująco[14]:

Okręg I

  • Okręg bytomski towarzystwa pod kierownictwem Józefa Kałdonka. Podlegało mu 18 lokalnych gniazd, w skład których wchodziło w sumie 2077 członków.
I (bytomski) okręg śląskiej dzielnicy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” 31 grudnia 1920[15]
Lp. Gniazdo Data założenia Liczba członków
1 Bytom 25 września 1895 205
2 Bobrek 15 marca 1919 80
3 Szarlej 23 lutego 1919 265
4 Karb 16 lutego 1919 53
5 Szombierki 10 lutego 1919 66
6 Łagiewniki 14 marca 1919 154
7 Godula 5 maja 1919 92
8 Brzozowice 1 listopada 1918 104
9 Brzeziny 27 listopada 1912 95
10 Kamień 23 marca 1919 67
11 Wielka Dąbrówka 20 lipca 1919 184
12 Orzegów 23 listopada 1913 130
13 Piekary 16 maja 1905 140
14 Nowy Bytom 6 kwietnia 1919 168
15 Mała Dąbrówka 25 stycznia 1920 55
16 Miechowice 20 stycznia 1920 93
17 Rokitnica 9 lutego 1919 76
18 Maciejkowice 7 marca 1920 50
Liczba członków ogółem 2077

Okręg II

  • Okręg katowicki towarzystwa pod kierownictwem Józefa Smołczyka. Podlegało mu 12 lokalnych gniazd, w skład których wchodziło w sumie 1347 członków.
II (katowicki) okręg śląskiej dzielnicy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” 31 grudnia 1920[15]
Lp. Gniazdo Data założenia Liczba członków
1 Katowice 15 marca 1896 120
2 Załęże 15 kwietnia 1911 125
3 Bogucice 15 czerwca 1911 142
4 Siemianowice 5 kwietnia 1914 119
5 Ligota 7 marca 1920 100
6 Mała Dąbrówka 12 stycznia 1919 156
7 Michałkowice 22 lutego 1920 157
8 Bytków 5 kwietnia 1920 60
9 Dąb-Józefowiec 12 lutego 1912 113
10 Katowicka Hałda 13 stycznia 1919 117
11 Załęska Hałda 29 stycznia 1920 80
12 Przełajka 13 maja 1920 64
Liczba członków ogółem 1347

Okręg VII

  • Okręg pszczyński/mikołowski pod kierownictwem Józefa Wesołego. Podlegało mu 21 lokalnych gniazd (razem z tyskim), w których skład wchodziło w sumie 1090 członków (nie licząc Tychów).
VII (mikołowski/pszczyński) okręg śląskiej dzielnicy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” 31 grudnia 1920[16]
Lp. Gniazdo Data założenia Liczba członków
1 Tychy (od 1921[17], wcześniej

w okręgu katowickim[18])

 1912 (nielegalne)[5],

grudzień 1918 (legalne[6])
2 Czułów 27 czerwca 1920 34
3 Kamionka 4 lipca 1920 30
4 Kostuchna 1 maja 1920 114
5 Łaziska Górne 14 lipca 1920 59
6 Łaziska Średnie 19 września 1920 88
7 Mikołów 29 marca 1919 30
8 Piotrowice 15 maja 1920 30
9 Podlesie 1 czerwca 1920 51
10 Urbanowice 11 kwietnia 1920 69
11 Wartogłowiec 1 sierpnia 1920 40
12 Wyry 18 stycznia 1919 50
13 Ćwiklice 1 sierpnia 1920 40
14 Goczałkowice 27 maja 1920 59
15 Góra 14 sierpnia 1920 58
16 Jankowice 29 sierpnia 1920 46
17 Kobiór 1 sierpnia 1920 80
18 Łąka 5 sierpnia 1920 80
19 Miedźna 31 lipca 1920 39
20 Międzyrzecze 31 lipca 1920 44
21 Pszczyna 23 czerwca 1920 69
Liczba członków ogółem 1090 (bez gniazda w Tychach)
VII (pszczyński) okręg śląskiej dzielnicy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w 1929[7]
Lp. Gniazdo Data założenia Liczba członków
1 Czułów 27 czerwca 1920
2 Kamionka 4 lipca 1920
3 Kostuchna 1 maja 1920
4 Mikołów 29 marca 1919
5 Łaziska Średnie 19 września 1920
6 Piotrowice 15 maja 1920
7 Podlesie 1 czerwca 1920
8 Tychy 1912 (nielegalne),

grudzień 1918 (legalne)
9 Wyry 18 stycznia 1919
Liczba członków ogółem 324

Okręg VIII

  • Okręgowi rybnickiemu towarzystwa „Sokół” pod kierownictwem Freda Nowaka podlegało 15 lokalnych gniazd, w skład których wchodziło w sumie 666 członków.
VIII (rybnicki) okręg śląskiej dzielnicy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” 31 grudnia 1920[19]
Lp. Gniazdo Data założenia Liczba członków
1 Rybnik 21 grudnia 1919 65
2 Czerwionka 8 grudnia 1919 70
3 Niedobczyce 25 stycznia 1920 42
4 Rydułtowy 25 marca 1920 101
5 Jejkowice 28 marca 1920 36
6 Żory 28 marca 1920 39
7 Chwałowice 19 maja 1920 42
8 Boguszowice 16 maja 1920 12
9 Paruszowice 15 maja 1920 23
10 Świerklany 30 maja 1920 19
11 Górny Niewiadom 13 czerwca 1920 26
12 Knurów 19 marca 1919 50
13 Czernica 23 maja 1920 56
14 Michałkowice 17 sierpnia 1920 35
15 Radziejów 4 lipca 1920 50
Liczba członków ogółem 666

Okręg IX

Okręg wodzisławski utworzono z części okręgu rybnickiego w 1920 r. Kierownikiem był Józef Michalski[20]

XIII (wodzisławski) okręg śląskiej dzielnicy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w 1920[20]
Lp. Miejscowość Gniazdo Data założenia Liczba członków
1 Wodzisław
2 Biertułtowy
3 Gołkowice
4 Radlin
5 Czyżowice
6 Kopalnia Emma
7 Godów
8 Marklowice
9 Moszczenica
10 Mszana
11 Pszów
12 Skrzyszów
13 Łaziska
Liczba członków ogółem 579

Okręg X

X (cieszyński) okręg śląskiej dzielnicy Polskiego Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w 1929[7]
Lp. Miejscowość Gniazdo Data założenia Liczba członków
1 Bielsko
2 Chybie
3 Cieszyn TG Sokół w Cieszynie 24 października 1891
4 Dziedzice TG Sokół w Dziedzicach czerwiec 1905
5 Goczałkowice 27 maja 1920
6 Jasienica
7 Kaczyce
8 Łąka 5 sierpnia 1920
9 Pszczyna TG Sokół w Pszczynie 23 czerwca 1920
10 Skoczów
11 Strumień
12 Ustroń
13 Wisła Wielka
14 Zabrzeg
15 Zarzecze
16 Zebrzydowice
Liczba członków ogółem 1246

Przypisy

  1. ↑ „Srebrna księga Sokolstwa Polskiego na Śląsku”, s. 25 rozdział. „Aforyzmy sokole”, nakł. Wydziału Dzielnicy Śląskiej; drukiem „Katolika” Bytom 1920.
  2. ↑ Wincenty Ogrodziński 1937 ↓, s. 35.
  3. ↑ „Srebrna księga Sokolstwa Polskiego na Śląsku”, s. 24 rozdział. „Z dziejów Sokolstwa Polskiego na Śląsku”, nakł. Wydziału Dzielnicy Śląskiej; drukiem „Katolika” Bytom 1920.
  4. ↑ „Srebrna księga Sokolstwa Polskiego na Śląsku”, nakł. Wydziału Dzielnicy Śląskiej; drukiem „Katolika”, Bytom 1920, s. 30.
  5. 1 2 Słownik biograficzny ziemi pszczyńskiej, red. Alojzy Lysko (i in.), Pszczyna 1995, s. 149.
  6. 1 2 Franciszek Szymiczek, Stanisław Krzyżowski, w: Polski Słownik Biograficzny, t. XV, Wrocław–Warszawa–Kraków 1970, s. 627.
  7. 1 2 3 Praca zbiorowa 1930 ↓, s. 21.
  8. ↑ „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 561-564, hasło „Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”! («»?)”.
  9. ↑ VIII Zlot Sokolstwa w Katowicach w 1937 r. Zorganizowany w 70. rocznicę utworzenia Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” oraz 15. rocznicy powrotu Śląska do Macierzy Polskiej.
  10. ↑ „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, str. 360, hasło „Orędzie Sokole”.
  11. ↑ „Srebrna księga Sokolstwa Polskiego na Śląsku”, nakł. Wydziału Dzielnicy Śląskiej; drukiem „Katolika”, Bytom 1920.
  12. ↑ „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 516, hasło „Sokół na Śląsku”.
  13. ↑ Wincenty Ogrodziński 1937 ↓.
  14. ↑ „Orędzie Sokole”, nr4. 1921 rok.
  15. 1 2 „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 562, hasło „Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” – dzielnica Śląska”.
  16. ↑ „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 563, 564, 577, hasło „Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” – dzielnica Śląska” i „Tychy”.
  17. ↑ Wincenty Ogrodziński, Dzieje Dzielnicy Śląskiej „Sokoła”, Katowice 1937, s. 154.
  18. ↑ Wincenty Ogrodziński, op. cit., s. 131, 144.
  19. ↑ „Encyklopedia powstań śląskich”, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 563, hasło „Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” – dzielnica Śląska”.
  20. 1 2 P. Hojka, Czas zmian. Wodzisław i ziemia wodzisławska pomiędzy Cesarstwem Niemieckim a II Rzeczpospolitą, Wodzisław Śląski 2018, ISBN 978-83-941590-5-4

Bibliografia

  • Wincenty Ogrodziński: Dzieje Dzielnicy Śląskiej "Sokoła". Katowice: TG Sokół w Katowicach, 1937.
  • Srebrna księga Sokolstwa Polskiego na Śląsku, nakł. Wydziału Dzielnicy Śląskiej; drukiem Katolika, Bytom 1920.
  • Orędzie Sokole, nr4. 1921 rok.
  • Encyklopedia powstań śląskich, Instytut Śląski w Opolu, Opole 1982, s. 561-564, hasło Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”.
  • Hojka Piotr, Czas zmian. Wodzisław i ziemia wodzisławska pomiędzy Cesarstwem Niemieckim a II Rzeczpospolitą, Wodzisław Śląski 2018, ISBN 978-83-941590-5-4.
  • Studia śląskie, Tomy 40-41, Seweryn Wysłouch, Instytut Śląski, 1982.
  • Praca zbiorowa: Jedniodniówka z okazji 25 lecia "Sokoła" w Dziedzicach 1905-1930. Dziedzice: TG Sokół w Dziedzicach, 1930.

Linki zewnętrzne

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.