kajkavština, kajkavica
Obszar

Chorwacja, Węgry, Rumunia

Pismo/alfabet

łacińskie

Klasyfikacja genetyczna
Kody języka
ISO 639-3 kjv
Glottolog kajk1237
Występowanie
Ilustracja
Obszar użycia narzecza kajkawskiego
W Wikipedii
Zobacz też: język, języki świata
Ta strona zawiera symbole fonetyczne MAF. Bez właściwego wsparcia renderowania wyświetlane mogą być puste prostokąty lub inne symbole zamiast znaków Unikodu.

Narzecze kajkawskie lub dialekty kajkawskie[1] (serb.-chorw. kajkavsko narječje, kajkavština, kajkavica) – jedno z trzech głównych ugrupowań dialektalnych języka serbsko-chorwackiego[2], wyróżnianych na podstawie różnic w wymowie i postaci zaimka pytającego ‘co’. Nazwa dialektu pochodzi od formy tego zaimka, która w dialektach kajkawskich brzmi kaj lub też kej, ke, koj, kuj[3] (w dwóch pozostałych ugrupowaniach dialektalnych, sztokawskim i czakawskim – zaimek ten ma na ogół postać odpowiednio što lub šta i ča).

Gwary te są bliskie językowi słoweńskiemu, zawierają ponadto silne wpływy języka węgierskiego i niemieckiego[2]. W nowszych czasach na kształt kajkawszczyzny rzutował także wpływ serbsko-chorwackiego standardu literackiego[2]. Narzecze kajkawskie dawniej funkcjonowało również jako samodzielny język literacki[2].

Kajkawszczyzna z powodu małej wzajemnej zrozumiałości ze sztokawszczyzną (na której oparto chorwacki standard literacki) bywa uznawana za południowosłowiański język regionalny lub mikrojęzyk, dlatego od 2015 roku posiada swój własny kod ISO 639-3, którym jest kjv[4].

Cechy językowe

Do cech fonetycznych wspólnych dla dialektów kajkawskich należą:

  • archaiczna akcentuacja bliska czakawskiej, na ogół zachowująca miejsce akcentu (szczególnie dialekt północno-zachodni), np. ženȁ, selȍ (serb.-chorw. žèna, sèlo) , a często nawet zachowująca stary system akcentuacyjny złożony z trzech akcentów â (cyrkumfleks – długi opadający), ȁ (stary akut – krótki opadający), á (nowy akut – długi rosnący), np. mêso, ȍko, súša[5],
  • wąska wymowa samogłosek długich, stąd długie ā rozwija się w kierunku ao, o; długie ō w kierunku ou, uo, u[6],
  • inicjalne *u- otrzymało protetyczne v-, np. vuχo, vuzel, vozek < psł. *uχo, *ǫzъlъ, *vozъkъ[3],
  • jery na ogół kontynuowane przez wąskie e, np. den, pes < psł. *dьnь, *pьsъ[3], na północy też ie lub ei, np. dêin; dêišč́, vêinəc < psł. *dьnь, *dъžǯь, *věnьcь; wyjątkowo spotyka się a lub o[6],
  • prasłowiańskie *ť jest na ogół kontynuowane przez miękkie c’, č́ lub ť (jak w gwarach czakawskich i południowo-zachodnich gwarach słoweńskich), np. brač́a, svêiča < psł. *bratьja, *svěťa, zaś *ď przez j, ď, a niekiedy i ǯ (dž) lub typowo sztokawskie đ, np. meja, meďa, pređa < psł. *meďa, *pręďa[3][7],
  • sonantyczne *l̥ mające niejednolite kontynuanty – obok najczęstszego u też o, ọ, uo, ou, np. sôza~sûza, žột~žot < psł. *sl̥za, *žĺ̥tъ[7],
  • brak przejścia l na końcu wyrazu i sylaby w o (jak w sztokawszczyźnie), np. došel, debelši, vuzel
  • prasłowiańskie *ř (*rj) rozwinęło się zasadniczo, jak w słoweńskim, w rj, twardniejąc tylko w wygłosie wyrazu i przed spółgłoską, np. môrje, por. serb.-chorw. mȍre[8],
  • na ogół utrzymanie grupy *čr-, np. črêp, čr̂n, wyjątkowe cr- tylko w gwarach północno-wschodnich, np. crn[8].

Znaczne są różnice względem dialektów sztokawskich w dziedzinie morfologii i składni, które zarazem zbliżają dialekty kajkawskie do dialektów słoweńskich. Są to:

  • końcówka dopełniacza liczby mnogiej rzeczowników rodzaju męskiego brzmiąca -of / -ef < psł. *-ovъ / -evъ, np. mišef, obca sztokawszczyźnie[3],
  • brak form wołacza, zastępuje go mianownik[9],
  • formy stopnia wyższego z afiksem -š-, np. debelši, slabeši[3],
  • czas przyszły tworzony zwykle przy pomocy słowa posiłkowego ‘być’ (a nie ‘chcieć’) i imiesłowu na -l, np. bôm (bộdem) zgubil ‘stracę’, bộm (bộdem) napravil ‘zrobię’; czas przyszły typu č́u ti dat ‘dam ci’ z czasownikiem posiłkowym ‘chcieć’ spotykany jest przede wszystkim w południowej części dialektu[8],
  • używanie (podobnie jak w dialektach czakawskich; w słoweńskich szczątkowo) czasu teraźniejszego czasowników dokonanych w funkcji czasu przyszłego)[8],
  • występowanie supinum, różniącego się od bezokolicznika nie tylko brakiem -i, ale też inną prozodią, np. pȅč : pệči ‘piec’, który pełni funkcję wskazywania celu ruchu, np. idemo ga mi dva glet ‘pójdźmy (my dwaj) go zobaczyć’, poslala je jagod brat ‘posłała zbierać jagody’[9],
  • brak aorystu i imperfektu[9].

Osobliwe wyłącznie dla dialektów kajkawskich są:

Od dialektów słoweńskich kajkawszczyznę odróżnia szczątkowe zachowanie kategorii liczby podwójnej[9].

Podział

Dialekty kajkawskie według podziału Belicia

Na obszarze kajkawskim można według Aleksandra Belicia wyodrębnić trzy główne dialekty:

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

  • Милош Окука: Српски дијалекти. Nowy Sad: Prometej, 2018. ISBN 978-86-515-1368-1. (serb.).
  • Franciszek Sławski: Zarys dialektologii południowosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych. Warszawa: PWN, 1962.
  • Jože Toporišič, Enciklopedija slovenskega jezika, Ksenija Dolinar (red.), Lublana: Cankarjeva založba, 1992, ISBN 86-361-0756-3 (słoweń.).
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.