Formant, zrostek, afiks (od łac. affixum „element przyczepiony”) – słowotwórcza część wyrazu, dodana do jego rdzenia (podstawy słowotwórczej). Formant słowotwórczy modyfikuje wyraz podstawowy pod względem znaczeniowym lub funkcjonalnym[1].

Terminy „formant” i „afiks” bywają ze sobą utożsamiane, ale formant może być pojęciem szerszym, które obejmuje nie tylko pewne morfemy (afiksy), ale też np. zmiany paradygmatyczne[2]. Formant słowotwórczy stanowi zespół cech morfologicznych różniących wyraz fundowany od fundującego[3].

Podział funkcjonalny

Ze względu na funkcję formanty dzielą się na:

  • fleksyjne – dodawane w procesie odmiany wyrazu przez osoby lub przypadki, bez zmiany kategorii gramatycznej;
  • derywacyjne – gdy poprzez dodanie afiksu zmienia się kategoria gramatyczna wyrazu, na przykład z czasownika na rzeczownik.

Podział formalny

Formalnie zrostki dzieli się w zależności od ich usytuowania względem morfemu w derywacie[4][5]:

  • przedrostek (prefiks) – występuje przed rdzeniem;
  • przyrostek (sufiks) – występuje po rdzeniu, afiks słowotwórczy;
  • postfiks – występuje po rdzeniu, afiks słowotwórczy oraz fleksyjny;
  • międzyrostek (spójka, interfiks) – występuje między dwoma rdzeniami;
  • okołorostek (cyrkumfiks) – występuje wokół rdzenia;
  • wrostek (infiks/interfiks) – występuje wewnątrz rdzenia;
  • formant zerowy (oznaczany symbolem „∅”) – formant pusty, wyrażający stosunki między morfemami pełnymi (nie mylić z disfiksem (odrostkiem) ;
  • wolnorostek (libfiks) – występuje jako oddzielony od innego słowa, aby nadać powiązane znaczenie[6], np. prac-o-holizm, seks-o-holizm
  • duplifiks (reduplikacja) – formant, który powtarza rdzeń
  • odrostek (disfiks) – formant ujemny, który skraca rdzeń (np. we francuskim [ɔs] (os) – kość (l.p.) [o] (os) – kości (l.mn.)
  • nadrostek (suprafiks) – formant w postaci suprasegmentalnej, czyli istniejącej jako cecha fonologiczna w obrębie całego segmentu słowa
  • simulfiks (formant apofoniczny, przegłos) – formant polegający na przełączeniu cechy fonemicznej na inną, np. w angielskim tooth (l.p.) i teeth (l.mn.)
  • transfiks – formant przechodzący poprzez pewien wzór rdzenia, np. w arabskim k – t – b (ك-ت-ب) stanowi rdzeń dla słów powiązanych z pisaniem, książkami: kātib كاتب (pisarz), maktab مكتب (biuro) i kattaba كتب (zmusił do pisania)

Przypisy

  1. ↑ Mistrík 1993 ↓, s. 411.
  2. ↑ Afiks [online], ENCENC Encyklopedie humanistyczne, 10 stycznia 2017 [dostęp 2023-10-05].
  3. ↑ Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1993, s. 159, ISBN 83-04-03001-2 (pol.).
  4. ↑ Babik 2002 ↓, s. 16.
  5. ↑ Formant w języku polskim – szybko i prosto o słowotwórstwie [online], Poprawna polszczyzna dla każdego, 1 września 2019 [dostęp 2020-05-04] (pol.).
  6. ↑ spolszczona nazwa od ang. libfix: Libfixes, Arnold Zwicky's Blog, January 23, 2010

Bibliografia

  • Wiesław Babik, Słownik encyklopedyczny informacji, języków i systemów informacyjno-wyszukiwawczych, Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, 2002 (Nauka, Dydaktyka, Praktyka), ISBN 83-87629-84-7.
  • Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.