Zarys idei stosunków polsko-ruskich w XIX wieku

W XIX w powszechnie króluje idea tzw. słowianofilstwa, odnosząca się zarówno do polskiej, jak i rosyjskiej odmiany. Ilustruje ona pewne konstrukcje polityczne i filozoficzne, głoszące hasła ogólnej między nimi jedności, jednakowoż mamy odmienną rzeczywistość^[4].

Sytuacja kulturowa i polityczna Rusinów w XIX stuleciu

Rozbiory, którymi było rozbicie ziem polskich między trzy państwa, objęły również terytoria zamieszkałe przez ludność ruską, znalazły się więc pod panowaniem dwóch mocarstw: Rosji i Austrii. Uwarunkowało to zupełnie różne drogi i dążenia Rusinów będących pod panowaniem carskim i zamieszkujących Galicję. W obu przypadkach dążenia narodowe Rusinów ścierały się z dążeniami niepodległościowymi Polaków, którzy przez cały wiek XIX wierzyli w odtworzenie Rzeczypospolitej w przedrozbiorowych granicach. Wraz z rozwojem świadomości narodowej wśród mieszkańców ziem dawnej Rzeczypospolitej, zmieniały się też wzajemne relacje między poszczególnymi narodowościami.

W pewnym momencie nastąpiło swoiste “przebudzenie” narodowe Rusinów galicyjskich, cechujące się zainteresowaniem młodzieży folklorem, językiem i przeszłością kraju, co zaowocowało twórczością literacką w szerokim zakresie, wzbudzające podziw i angaż polskiej młodzieży.

Wizerunek Rusi i jej przeszłości kształtował w młodym polskim pokoleniu dorobek literacki przedstawicieli tzw. szkoły ukraińskiej [...] Fakt opisywania niezwykłości Rusi-Ukrainy nie przeszkadzał im postrzegać jej w dalszym ciągu jako nierozłącznej części Rzeczypospolitej. Romantyczna wizja tych ziem – niezależnie od tego, czy w ujęciu sielankowym czy pełnym grozy – była podzielana przez [...] polską młodzież, w tym również Matejkę. Najlepszym przykładem wierności wyobrażeniom polskich, a nie ruskich literatów jest słynny obraz “Wernyhora”, który bez wątpienia powstawał z inspiracji utworami autorów “szkoły ukraińskiej”, a zwłaszcza dzieł Juliusza Słowackiego. Była to jednak nie tyle wiedza o realnych stosunkach we wschodniej części Galicji, ile pewne romantyczne wyobrażenie przeszłości^[4].

Należy mieć na uwadze, że tekst tzw. przepowiedni Wernyhory opublikowano w grudniu 1830, co już wtedy wzbudziło spore zainteresowanie w kulturze. Nadanie tej postaci tajemniczości, autentyczności przypisywanych mu proroctw i uwarunkowań politycznych zapoczątkowało proces przekształcania się wieszcza w trwały mit zakorzeniony w polskiej świadomości narodowej.

Wpływ Matejki na „lirnikomanię”

Stanisław Wyspiański, Wernyhora, szkic do ołtarza w Katedrze Wawelskiej

Matejko kształcił w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych zarówno Polaków, jak i Rusinów. Pojawiają się więc konkretne inspiracje z dzieł Matejki lub dzieła podejmujące te same tematy, które poruszał w swej twórczości Matejko, będące pewnym naśladownictwem uczniów zarówno ukraińskich, jak i polskich.

Postać Wernyhory uczynił kluczową dla swojego Wesela Stanisław Wyspiański, o czym wspomina Stanisław Estreicher:

[...] w jakiś czas może w dobry miesiąc po tym weselu [...] przyniósł mi Wyspiański i przeczytał scenę świeżo przez siebie napisaną, w której toczyły rozmowę dwie osoby: Włodzimierz Tetmajer i Wernyhora, opowiadał mi, że stojąc w drzwiach pokoju, w którym tańczono [...] widział na ścianie reprodukcję Matejkowskiego “Wernyhory”, od dawna zajmującego jego wyobraźnię. I zadał sobie wówczas pytanie: co by to było, gdyby nagle z tej ściany zstąpił Wernyhora, przynosząc wieść, iż wypełnia się jego proroctwo i że przyszedł czas wyzwolenia z niewoli?^[4]

Stanisław Wyspiański, Wernyhora, szkic do ołtarza w Katedrze Wawelskiej

Oprócz Wesela, Wyspiański uczynił Wernyhorę także bohaterem rapsodu, oraz próbował umieścić go na witrażu przeznaczonym dla katedry wawelskiej. Jego kompozycja wykazuje bezpośrednią inspirację obrazem Matejki, który, jako nauczyciel Wyspiańskiego, miał na jego twórczość ogromny wpływ.

Jednakowoż w tym czasie mit Wernyhory już bardzo się rozpowszechnił w polskiej kulturze, toteż panowała ogólna świadomość przekazu jego przepowiedni. Niemniej jednak Matejko wydatnie przyczynił się poprzez namalowanie tego obrazu do dalszej ewolucji tego mitu:

[...] w XIX w dysponujemy już całym szeregiem innych lirników pojawiających się na obrazach polskich twórców, wobec których trudno udowodnić, czy wzorowali się na krakowskim malarzu, czy podlegali ogólnej tendencji “lirnikomanii”, do której rozbudzenia obok Leona Kaplińskiego (“Wernyhora” z 1855 roku) swym dziełem przyczynił się właśnie Matejko^[4].

Hipolit Lipiński, Lirnik

W pewnym momencie wykształca się pewien kanon przedstawienia, zawierający jako główny atrybut lirę z kobrą, jako symbol proroczego, filozoficznego ducha. W późniejszym malarstwie środowiska polskiego widoczna jest owa powtarzalność, głównie wśród uczniów mistrza, np. Hipolit Lipiński i jego obraz Lirnik,, a w czasie późniejszym spora (i wciąż wzrastająca) liczba reprodukcji do książek.

Komentarz Stanisława Tarnowskiego

Jednakowoż wszystko ma swoją drugą stronę medalu. Stanisław Tarnowski, jeden z głównych monografistów Jana Matejki, nie dał się porwać ogólnej uciesze, a co za tym idzie, dostrzegł pewne błędy i niedociągnięcia w sposobie nie tyle ideologii, ile przedstawienia:

[...] Matejko miał w nim szczególne upodobanie, cenił wyżej od wielu swoich obrazów. Nęciła go fantastyczna postać ukraińskiego znahora, a w tej wszechstronności, z jaką obejmował różne chwile i różne pierwiastki historyi polskiej, brakłoby jednego tonu, gdyby nie malował nic ruskiego i nic proroczego. Pojmuje się, że chciał stworzyć i Wernyhorę. Ale, zdaniem naszem, jest to jeden z tych obrazów, które niezupełnie odpowiedziały zamiarowi swego autora. Grupa jest pięknie ułożona; wszystkie figury skupione około Wernyhory, i zgorączkowym niepokojem chwytające jego słowa: młody kozak, pop, szlachcic, mają bardzo wiele charakteru. Ale prorokujący Wernyhora sam, mniejsza o to, że w sile męskiego wieku, kiedy wyobraźnia ludu i każda inna widzi go starcem, Wernyhora w swojem natchnieniu jest tak nad miarę patetyczny, jak był w swoim czasie Reytan i Kopernik. Księżyc zaś, który za nim wstaje, jest tak blisko, że wydaje się, jak żeby aureola około głowy świętego, a nie świeci, ani oświeca. Prawda, że tarcza księżyca, zanim się jeszcze wzniosła wyżej nad ziemię, niema blasku, a ma taki kolor czerwono-żółty, jak tu na obrazie. Ale i wtedy jeszcze jest otoczona jakąś atmosferą lekką i światlaną; tu w obrazie księżyc jest jakimś ciałem stałem, a nie świecącem, jak krąg wosku na przykład.^[5]