Park Branickich

Zespół pałacowo-parkowy Branickich w Białymstoku, zwany także Wersalem Podlasia, Polskim Wersalem czy Wersalem Północy, znajduje się w obrębie ulic Legionowej i Akademickiej. Stanowią go liczne zabudowania i ogrody^[11]. Park ze względu na nierówną rzeźbę terenu usytuowany jest na dwóch parterach (poziomach): górnym i dolnym. Osią kompozycji jest aleja główna, wzdłuż której urządzono osiem bukszpanowych, strzyżonych parterów dywanowych, wysypywanych białym i czerwonym piaskiem. Wzdłuż alei ustawione są na postumentach kamienne rzeźby, naprzemiennie – rzeźby figuralne: (Diana I, Diana II, Wenus, Flora, Akteon, Adonis, Apollo, Bachus) i wazony. Główną aleję kończy most flankowany.

Po południowej stronie salonu parterowego, usytuowany jest dawny boskiet z alejkami, kontynuującymi osie widokowe i kompozycyjne części parterowej. Na zakończeniu głównej osi poprzecznej, przy murze ogrodzenia – zrekonstruowany został pawilon włoski. Taras górny, otoczony od strony parterów bukszpanowych balustradą tralkową, wzmocniony jest murem oporowym biegnącym wzdłuż kanału w kształcie litery „L”.

Zwierzyniec

Na południowych peryferiach Białegostoku rozciągał się ogromny zwierzyniec Branickich, stykając się swą północną granicą z terenami pałacowymi. Zwierzyniec miał ok. 14 wiorst obwodu, otoczony był różnymi ogrodzeniami i rowami, do jego wnętrza prowadziła wielka brama kamienna. Szczegółów o tym kolosalnym zwierzyńcu znamy mało. Obszar jego wskazuje, że prowadzony był według nowoczesnych wzorów, że zamieszkujące go zwierzęta nie odczuwały niewoli. Wiemy o wysoko postawionych, dobrze produkujących bażantarni i kuropatwiarni (znajdującej się naprzeciwko kaplicy św. Rocha). Gorzej przedstawiała się hodowla pstrągów, które stale ginęły, w końcu pstrągarnie zajęły dzikie kaczki i łabędzie. W sąsiedztwie parku pomieszczono dwa reprezentacyjne zwierzyńce jeleni i danieli. Liczba jeleni przewyższała 60, danieli zaś 100 okazów. Na początku XIX wieku nastąpił upadek tego wspaniałego kompleksu. Terenom Zwierzyńca nadano status lasu komunalnego, a jego obszar zaczął się zmniejszać. Część zachodnią zabudowano koszarami, połacie wykarczowano na pola uprawne i ogrody. Jednak już pod koniec XIX w. zadbano o Las Zwierzyniecki. Wytyczono alejki spacerowe, pobudowano bufety. W tak zwanym Parku Rozkoszy wzniesiono teatr letni, restauracje i inne obiekty rozrywkowe. Do miejsca tego w roku 1895 doprowadzono „konkę” – linię tramwajową. Zwierzyniec stał się miejscem wypoczynku i rozrywki. Po odzyskaniu niepodległości, przy skrzyżowaniu obecnych ulic 11 Listopada i Zwierzynieckiej założono cmentarz wojskowy, na którym w 1932 roku wystawiono pomnik, według projektu inż. Jarosława Girina, upamiętniający polskich żołnierzy poległych w wojnie o niepodległość. W głównej alei Parku Zwierzynieckiego wzniesiono pomnik poświęcony żołnierzom 42 pp., którego odsłonięcie miało miejsce 30 listopada 1930 roku, w setną rocznicę wybuchu powstania listopadowego. Po drugiej stronie ul. 11 Listopada zlokalizowano stadion sportowy, korty tenisowe i strzelnicę. W roku 1920 Las Zwierzyniecki nazwano „Parkiem Miejskim 3 Maja”. Obecnie na terenie Parku Zwierzyńca znajduje się m.in. Zoo „Akcent”, stadion lekkoatletyczny i lodowisko. Część Lasu Zwierzynieckiego stanowi rezerwat przyrodniczy.

Planty

Ogród miejski powstał u schyłku XIX wieku, częściowo w miejscu osuszonego dawnego stawu pałacowego, w obrębie obecnych ulic Pałacowej, Branickiego i Mickiewicza. Został zaprojektowany przez warszawskiego ogrodnika Waleriana Kronenberga w stylu naturalistycznym.

Park Planty w Białymstoku

Posiadał zróżnicowaną szatę zieleni, przedzielała go nieregularna sieć dróg i alejek. Początkowo park ogrodzono parkanem drewnianym, a w latach 1908–1910 parkanem metalowym z trzema ozdobnymi bramami według projektu inż. Kołuby. Ogrodzenie to przetrwało do 1934 roku. W parku zbudowano jedną z dwóch fontann, przewidzianych w kontrakcie pomiędzy miastem a wodociągami oraz pawilon restauracyjny. Rozbudowę Parku Miejskiego, zwanego Plantami, rozpoczęto w 1933 roku z inicjatywy ówczesnego wojewody Mariana Zyndrama-Kościałowskiego, który przekazał miastu państwowe grunty o powierzchni 28 ha. Obszar ten był położony między obecnymi ulicami: Mickiewicza, Świętojańską, Akademicką i Legionową. Autorem projektu był inż. Stanisław Grall – od 1934 r. kierownik Plantacji Miejskich. W przeciągu dwóch lat wykonano roboty niwelacyjne, wytyczono nowe aleje, zasadzono ok. 600 drzew 34 gatunków, ustawiono oryginalne latarnie i żeliwne ławki. Park Miejski stanowił kompilację geometrycznego stylu francuskiego i swobodnego, naturalnego układu krajobrazowego. Przez park biegła szeroka promenada z kwietnymi parterami dywanowymi. W centrum umieszczono prostokątny basen z fontanną. Przy ul. Mickiewicza, vis-à-vis Izby Skarbowej i Gimnazjum Żeńskiego im. Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, utworzono rosarium. Były to tunele z pnących róż, szpalery bukszpanów, bramy obrośnięte roślinami.

Połączenie Zwierzyńca z Plantami

W marcu 1935 roku rozebrano dawną zajezdnię tramwajową przy ulicy Świętojańskiej, otwierając tym samym perspektywę z jednej strony na Zwierzyniec, z drugiej na budujący się Dom Ludowy im. Marszałka Piłsudskiego (1934-38, ob. Teatr Dramatyczny). W ten sposób nastąpiło połączenie Parku Miejskiego im. Księcia J. Poniatowskiego z Parkiem Miejskim 3 Maja. Białystok jest jednym z niewielu miast, w którym wchodząc do parku w śródmieściu, można wyjść poza granicę miasta, nie wychodząc wcale z terenów zielonych.

Park Centralny

Park o powierzchni 3,27 ha jest zieloną enklawą w samym centrum miasta, w sąsiedztwie Placu Uniwersyteckiego u zbiegu ulic Kalinowskiego i Marjańskiego. Założony w 1948 roku (faktycznie budowę parku zakończono w latach 70. XX w.) na terenie dawnego cmentarza żydowskiego. Na terenie parku znajdują się Białostocki Teatr Lalek, Opera i Filharmonia Podlaska oraz Pomnik Bohaterów Ziemi Białostockiej i zabytkowa cerkiew św. Marii Magdaleny.

Skwery i inne tereny zielone

W Białymstoku istnieją również zielone place i skwery, są to m.in.:

• plac bł. ks. Michała Sopoćki
• Bulwary Ireny Sendlerowej^[12]
• Bulwary księdza Aleksandra Chodyki
• Skwer Armii Krajowej^[13]
• Skwer im. ks. Henryka Szlegiera^[14]
• Skwer bł. Bogusławy Lament^[15]
• Skwer doc. Włodzimierza Zankiewicza^[16]
• Skwer św. Konstantyna Wielkiego, cesarza^[17]
• Skwery Tamary Sołoniewicz^[18]

Rezerwaty przyrody

W Białymstoku istnieją dwa rezerwaty przyrody.

Pomniki przyrody

W Białymstoku zarejestrowano 16 pomników przyrody^[22][23][24]. Obejmują łącznie 33 drzewa, w tym: 14 pojedynczych drzew oraz dwie aleje drzew.^[25][26]

Tereny rekreacyjne

• Stawy Dojlidzkie wraz z Ośrodkiem Sportów Wodnych "Dojlidy" (Plaża miejska)^[30]
• Bulwary św. Jana Teologa^[31]

Ogródki działkowe

Ich całkowita powierzchnia wynosi 427 ha. Największe skupiska ogródków działkowych występują: w dolinie Dolistówki, pomiędzy osiedlami Bagnówka i Pieczurki; w okolicach lotniska Krywlany; wzdłuż linii kolejowej Białystok-Sokółka, pomiędzy trasami wylotowymi na Augustów i Supraśl.

Cmentarze

W Białymstoku istnieją 24 cmentarze zajmujące łączną powierzchnię 194 ha.