Strona (diateza)[1] – kategoria gramatyczna, która sygnalizuje różnice w hierarchizacji argumentów predykatu wyrażane za pomocą środków formalnych, tj. składniowych i morfologicznych[2].

Kategoria strony w perspektywie typologicznej

Podstawą dla szerokiej, typologicznie umotywowanej definicji kategorii stron jest obserwacja, że istnieje pewna naturalna hierarcha argumentów czasownika, z których jeden (typowo: role semantyczne agensa oraz doświadczającego; ogólnie argument ten jest zwany aktorem) zajmuje najbardziej eksponowaną pozycję: pozycję podmiotu. W stronie biernej ten argument jest albo usuwany całkowicie, albo degradowany na mniej eksponowaną, nieobligatoryjną pozycję[2].

Kot jest myty

albo przesuwany na mniej eksponowaną pozycję

Kot jest myty przez Karolinę.

Przyjmuje się[3][4], że aby jakąś konstrukcję dowolnego języka można było unać za stronę bierną, powinna ona spełniać następujące kryteria:

  1. Forma czasownika jest utworzona za pomocą środków morfologicznych ze strony czynnej.
  2. Aktor albo nie jest wyrażony, albo jest wyrażony we frazie nieobligatoryjnej.
  3. Jeśli zdanie w ogóle ma podmiot, to nie jest on aktorem.
  4. Konstrukcja bierna jest w pewien sposób ograniczona pod względem dystrybucji w porównaniu z konstrukcją czynną.
  5. Znaczenie zdania pozostaje niezmienione względem zdania w stronie biernej, w szczególności liczba uczestników opisywanego zdarzenia jest w obu stronach identyczna. Pozwala to odróżnić stronę bierną od czasowników opisujących sytuacje samoistne (typu Drzwi (same) się otwarły wobec Ktoś otwarł drzwi.

Jak z wyżej wymienionych kryteriów wynika, na stronę składają się dwie operacje składniowe dezagentyzacja i (ewentualnie) przeniesienie jednego z argumentów (prototypowo patiensa) do pozycji podmiotu. Weźmy następujące zdania:

  1. Talerze są myte przez męża
  2. Talerze są myte
  3. Talerze się myją
  4. Myje się talerze
  5. Myto talerze

W zdaniach 2–5 agens się w ogóle nie pojawia w zdaniu, w zdaniu 1 agens został zdegradowany w pozycji we frazie z przyimkiem przez, mamy więc w zdaniach 1–5 do czynienia z dezagnetyzacją. Z kolei w zdaniach 1–3 oprócz dezagentyzacji nastąpiło przesunięcie patiensa (talerze) do pozycji podmiotu. O ile promocja argumentu jest warunkowana dezagentyzacją (agens „musi zrobić miejsce” patiensowi), o tyle dezagentyzacja jest możliwa bez promocji argumentu.

Ograniczenia w tworzeniu strony biernej

Języki dopuszczają przeniesienie do pozycji podmiotu różnych argumentów: język polski jest skrajnie restrykcyjny (przenieść można tylko dopełnienie bliższe[5]), w innych językach można przenieść dopełnienie dalsze, np. w języku angielskim: John gave Mary a book → Mary was given a book, a nawet argument z frazy przyimkowej They talked about the problem. → The problem was talked about.

Z kolei w m.in. w niemieckim[6] i łacinie można utworzyć stronę bierną od czasowników nieprzechodnich:

Sic itur ad astra dosł. „Tak jest chodzone do gwiazd”, polski odpowiednik tak idzie się do gwiazd

Es wurde getanzt dosł. „Było tańczone”, polski odpowiednik tańczono.

Antypassivum

Strona antypasywna występuje w w językach ergatywnych. To rodzaj strony gramatycznej, która albo nie zawiera dopełnienia, albo zawiera dopełnienie w przypadku zależnym. Konstrukcja ta jest podobna do strony biernej, pod tym względem, że zmniejsza liczbę argumentów czasownika o jeden. O ile w stronie biernej dzieje się to przez poprzez degradację (usunięcie) agensa i promocję patiensa tak, aby stał się podmiotem w stronie biernej, o tyle w stronie antypasywnej dzieje się to poprzez degradację (usunięcie) patiensa i promocję agensa, tak by stał się on dopełnieniem konstrukcji antypasywnej[7].

Kategoria strony w różnych językach

Język polski

W języku polskim tradycyjnie wyróżniano trzy strony[5]:

  1. strona czynna: podmiot jest wykonawcą czynności, dopełnienie jest odbiorcą czynności. Przykłady: Kot pije mleko. Karolina myje kota.
  2. strona bierna: podmiot jest odbiorcą czynności, dopełnienie jest wykonawcą czynności. Przykłady: Mleko jest pite przez kota. Kot jest myty przez Karolinę
  3. strona zwrotna: podmiot jest zarówno wykonawcą, jak i odbiorcą czynności. Przykład: Tata się myje.

Zasada tworzenia form poszczególnych stron jest następująca:

  1. odmieniony czasownik
  2. odmieniony czasownik być, bywać, zostać lub zostawać + imiesłów przymiotnikowy bierny utworzony od czasownika
  3. odmieniony czasownik + zaimek zwrotny się.

Współczesne ujęcia[8] nie przyjmują istnienia „strony zwrotnej”, ponieważ nie zachodzi w niej dezagentyzacja, jedynie zaimek zwrotny się sygnalizuje tożsamość agensa i patiensa (por. Ojciec myje siebie samego, Ojciec myje talerze).

Inne języki

W języku łacińskim istnieje grupa czasowników zwanych verba deponentia występujących formalnie w stronie biernej, ale mających znaczenie czynne[9].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Większość językoznawców traktuje terminy „strona” i „diateza” jako synonimiczne, por. Rutger Allan: Diathesis/Voice (Morphology of). 2013. DOI: 10.1163/2214-448X_eagll_COM_00000099. (ang.)..
  2. 1 2 Roman Laskowski: Zagadnienia ogólne morfologii. W: Renata Grzegorczykowa, Roman Laskowski, Henryk Wróbel: Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia. Wyd. 2. T. I. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 187. ISBN 83-01-12829-1.
  3. ↑ Martin Haspelmath. The Grammaticization of Passive Morphology. „Studies in Language”. 14.1, s. 25-71, 1990. ISSN 0378-4177.
  4. ↑ Konstantin Kazenin, The passive voice, Martin Haspelmath (red.), „Language typology and language universals: An international handbook”, red., Berlin: de Gruyter, 2001, s. 899–916.
  5. 1 2 Bąk 1977 ↓, s. 176-178.
  6. ↑ Gerhard Helbig: Die Deutsche Grammatik. Ein Handbuch fü den Ausländerunterricht. Berlin: Langenscheidt, 2007. ISBN 3-468-49493-9.
  7. ↑ Maria Polinsky: WALS Online - Chapter Antipassive Constructions. wals.info. [dostęp 2024-05-01].
  8. ↑ Laskowski (1998:194), poniekąd również Saloni (2012:112), choć z nieco inną argumentacją.
  9. ↑ Wikarjak 1999 ↓, s. 50.

Bibliografia

  • Roman Laskowski: Zagadnienia ogólne morfologii. W: Renata Grzegorczykowa, Roman Laskowski, Henryk Wróbel: Gramatyka współczesnego języka polskiego. Morfologia. Wyd. 2. T. I. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1998, s. 81-82. ISBN 83-01-12829-1.
  • Piotr Bąk: Gramatyka języka polskiego - zarys popularny. Warszawa: Wydawnictwo „Wiedza Powszechna”, 1977. ISBN 83-214-0923-7.
  • Martin Haspelmath. The Grammaticization of Passive Morphology. „Studies in Language”. 14.1, s. 25-71, 1990. ISSN 0378-4177. 
  • Konstantin Kazenin, The passive voice, Martin Haspelmath (red.), „Language typology and language universals: An international handbook”, red., Berlin: de Gruyter, 2001, s. 899–916.
  • Rutger Allan: Diathesis/Voice (Morphology of). 2013. DOI: 10.1163/2214-448X_eagll_COM_00000099. (ang.).
  • Zygmunt Saloni: Podstawy teoretyczne „Słownika gramatycznego języka polskiego". 2012. [dostęp 2019-12-31].
  • Jan Wikarjak: Gramatyka opisowa języka łacińskiego. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999. ISBN 978-83-01-01023-2.
This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.