Era imperialna

Do 1920 roku Iran nie posiadał lotnictwa, starania o zmianę tego stanu podjął nowy dowódca sił zbrojnych, także przyszły premier, a później szach Iranu, Reza Szah Pahlawi. Początkowo o pomoc zwrócono się do USA, które odmówiły dostarczenia samolotów w związku z paktem zawartym po I wojnie światowej. Pierwsze samoloty dostarczyła Republika Weimarska, były to trzy Junkersy F 13 w 1922 roku i dwa Junkersy A 20 rok później; zakup sfinansowano ze społecznej zbiórki. W 1923 roku dołączyły do nich Polikarpow R-1, R-5 i U-1 (produkowane w ZSRR Airco DH.4, Airco DH.9A i Avro 504). W tym samym czasie III Republika Francuska zgodziła się na sprzedaż samolotów Spad 42, Potez VIII, Breguet 14 i Breguet 19. Za symboliczny początek irańskiego lotnictwa wojskowego uznano 25 lutego 1925 roku, tego dnia w Iranie powitano dwa Breguety 19 z namalowanymi flagami państwowymi, przyprowadzone z Francji przez irańskich pilotów. Z pierwszej grupy piętnastu lotników sześciu wyszkolono we Francji, a dziewięciu – w Rosji.

Irańscy piloci w 1933 na tle de Havilland Tiger Moth

W 1929 roku lotniczy departament armii przemianowano na Imperialne Irańskie Siły Powietrznych (IIAF), które dysponowały samolotami ośmiu typów w liczbie 33 sztuk. W następnych latach przed II wojną światową Iran większość samolotów sprowadzał z Wielkiej Brytanii i USA (łącznie 400 maszyn reprezentujących 18 modeli; połowę z tych samolotów wyprodukowały zakłady SHAHBAZ w Iranie), utworzono także osiem baz lotniczych.

W 1941 roku Wielka Brytania i Związek Radziecki, obawiające się, że neutralny dotychczas Reza Pahlawi będzie wspierał państwa Osi, dokonały inwazji na Iran. W tym momencie Irańczycy mieli do obrony 24 myśliwce Hawker Fury i 1 Hawker Hurricane, samoloty bombowe: 63 Hawker Audax i 34 Hawker Hind, 3 Airspeed Oxford oraz 75 samolotów szkolnych. Większość z samolotów zniszczyli lub wywieźli Brytyjczycy, do Indii trafiło 10 świeżo dostarczonych myśliwców Curtiss Hawk 75A-9, część z nich znajdowała się jeszcze w skrzyniach.

F-4D w bazie Sziraz w 1974

Po II wojnie światowej IIAF powoli odbudowywał zapasy, władzę po abdykacji szacha przejął jego młody syn, Mohammad Reza Pahlawi, który jeszcze za okupacji sowieckiej, ale już jako szach latał w wojsku na samolotach rozpoznawczych. Kraj był pogrążony w kryzysie ekonomicznym, a kontrolowany przez Brytyjczyków przemysł wydobycia ropy nie przynosił krajowi zysków, dopiero jego nacjonalizacja dała szachowi pieniądze na dozbrojenie. Pomocne okazały się Stany Zjednoczone, które potrzebowały Turcji i Iranu jako silnych sojuszników na wypadek wojny z ZSRR, w ramach wojskowego programu pomocowego Military Assistance Program/MAP do Iranu trafiło 60 P-47D Thunderbolt (1948), 34 F-84G Thunderjet (1957), 12 rozpoznawczych RT-33 Shooting Star (1959) i 48 F-86F Sabre (1960). Na początku 1963 roku Iran wysłał do Konga na prośbę ONZ cztery F-86F i 44 osoby personelu, które razem z sześcioma filipińskimi F-86E i 12 szwedzkimi J/S29 wspierały misję ONUC w czasie kryzysu kongijskiego.^[1]

W 1960 IIAF kupiły za pośrednictwem RFN 90 Canadair CL-13 Sabre Mk 6, które trafiły bezpośrednio do Pakistańskich Sił Powietrznych, którym odmówiono wcześniej ich sprzedaży. W 1962 roku ustalono, że w ramach finansowania przez MAP Iran otrzyma osiem eskadr Northrop F-5 Freedom Fighter dla zastąpienia wykorzystywanej floty dwóch eskadr F-84 i dwóch z F-86. W dwóch partiach w latach 1965–1972 do Iranu dostarczono 127 F-5A/B, formalnie samoloty były własnością rządu USA.

F-14A w oryginalnym pustynnym malowaniu w bazie Sziraz w 1979

Rosnące zyski z eksportu ropy pozwoliły sfinansować w latach 70. duże zakupy uzbrojenia w USA, w tym myśliwce: 32 F-4D (1968-1969), 177 F-4E (1971-1977), 169 F-5E/F (1973-1977) i 80 F-14A (1976-1978, dostarczono 79)^[2]. Zamówione w 1974 samoloty F-14 wraz z pakietem części i uzbrojeniem kosztowały 2 mld USD^[3], egzemplarz F-14A kosztował około 16 mln USD^[4], w tym czasie cena jednostkowa F-4E wynosiła w przybliżeniu 4 mln, a F-5E około 2 mln $. Ze 104 F-5A i 23 F-5B otrzymanych od 1965 większość rozdysponowano dla sojuszników w miarę dostaw F-5E/F, 34 F-5A trafiły w 1973 do lotnictwa Wietnamu Południowego, 30 A i 4 B w 1974 do Jordanii, inne do Grecji, Maroka i Etiopii^[5]. Dla zwiększenia zasięgu samolotów nad rozległym terytorium Iranu od 1975 zakupiono pokaźną flotę powietrznych tankowców: 14 Boeing 707 (dla F-4 i F-14) i 3 Boeing 747 (dla F-4). Ostatnim kontraktem na samoloty bojowe z USA było zamówienie z 1976 na 160 sztuk General Dynamics F-16 Fighting Falcon, Iran był ich pierwszym nabywcą spoza NATO.

Od 1968 do Iranu dostarczono 12 RF-5A, które pilotowane przez amerykanów wykonywały loty rozpoznawcze nad terytorium ZSRR. CIA wspólnie z IIAF prowadziły między 1971 a 1978 projekt Dark Gene, ponad 20 RF-4C/E z dodatkowym wyposażeniem elektronicznym i łączonymi załogami latało nad ZSRR na tajne misje szpiegowskie. Podczas znanego incydentu w 1973 roku MiG-21, usiłujący zestrzelić uciekający w strony granicy RF-4C zderzył się z nim powodując śmierć radzieckiego pilota i rozbicie obu samolotów, oficjalnie pojmana załoga, składająca się z irańskiego majora pilota i amerykańskiego pułkownika zgubiła się podczas lotu szkoleniowego. W ramach podobnego projektu Ibex w 1975 jeden z irańskich tankowców Boeing 707 wyposażono w aparaturę rozpoznania radioelektronicznego ELINT w celu zbierania informacji o sowieckich radarach i obronie przeciwlotniczej, także 4 C-130 zmodyfikowano do wykonywania podobnych misji^[6].

Między 1974 a 1975 rokiem irańskie F-4D wykonywały na prośbę sułtana Omanu loty przeciwko marksistowskim rebeliantom w prowincji Zufar; jeden F-4D miał zostać przez nich zestrzelony (według innych źródeł także w 1978 w Omanie latało ok. 10 F-4D/E, a w 1976 zestrzelono RF-4C)^[7]. W 1976 roku w zatargu granicznym z Irakiem uzbrojone w AGM-65 Maverick Phantomy zaatakowały irackie pojazdy pancerne. W nocy z 18 na 19 września 1976 roku miało dojść do przechwycenia przez parę irańskich F-4, wysłanych z bazy w Hamadan, jasno świecącego niezidentyfikowanego obiektu latającego na północny zachód od Teheranu (w tym czasie dochodziło do naruszenia północnej granicy Iranu przez sowieckie MiG-25), nie były one w stanie go dogonić, a przy próbie odpalenia pocisku Sidewinder jeden z nich został wciągnięty w walkę manewrową.

Od 1958 IIAF posiadał zespół akrobacyjny Golden Crown, który wykorzystywał kolejno samoloty F-84, F-86 i F-5. Grupa wzorowała się na stacjonującym w Niemczech, gdzie szkolono też Irańczyków, zespole USAFE Skyblazers. Golden Crown rozwiązano wraz z końcem IIAF, jej twórcę, generała Nadera Jahanbaniego, rozstrzelano w miesiąc po zakończeniu rewolucji.

Islamskie siły powietrzne

Z powodu wybuchu rewolucji islamskiej w 1979 roku, która obaliła reżim Pahlawiego, nigdy nie dostarczono żadnego z F-16, nowo proklamowana Islamska Republiki Iranu przemianowała IIAF na Siły Powietrzne Islamskiej Republika Iranu (IRIAF) obustronnie zrywając zawarte przez Szacha kontrakty. Iran nigdy nie odzyskał kilku miliardów dolarów za opłacone z góry uzbrojenie, oprócz 160 F-16 były to też cztery niszczyciele rakietowe typu Kidd^[8], setki czołgów Chieftain^[9], śmigłowce Bell 214ST i CH-47C (kilka dostarczono po uwolnieniu amerykańskich zakładników). W lipcu 1980 islamiści udaremnili próbę zamachu stanu, który stłumiono w bazie sił powietrznych Najeh koło Hamadan. Przywódców buntu rozstrzelano, a kilka tysięcy żołnierzy wydalono ze służby. Z kraju uciekło wielu wiernych szachowi, a szkolonych wcześniej w USA pilotów, a wielu pozostałych uwięziono.

Przed rewolucją Iran posiadał nowoczesne siły zbrojne liczące 400 tysięcy ludzi, oprócz tego zatrudnionych było 48 tysięcy zagranicznych kontraktorów lub doradców, którzy odpowiadali za szkolenie, serwis i organizację, kontrolując też los dostarczonego do Iranu uzbrojenia. Po zmianie władz ewakuowano z kraju wszystkich Amerykanów, miało przy tym dojść do aktów sabotażu, m.in. uszkodzenia systemu naprowadzania w 16 pociskach AIM-54A. Jednocześnie USA zaprzestały dostaw części zamiennych, ale też prasy i biuletynów, przypuszczano wtedy, że bez wsparcia Zachodu siły powietrzne będą mogły funkcjonować na dotychczasowym poziomie przez sześć miesięcy, zanim będą zmuszone będą do przymusowego uziemiania maszyn, co było prawdą. Nowe siły zbrojne zredukowano jednocześnie do 240 tysięcy ludzi, w tym personel IRIAF liczył 70 tysięcy, wymagał on zorganizowania na nowo pionów szkolenia, czy remontów. Ponieważ zarówno zachód, jak i ZSRR byli wrogo nastawieni do fundamentalistycznego ustroju Iranu, kraj musiał dążyć do stania się samowystarczalnym w produkcji podstawowych typów uzbrojenia i wyposażenia. Rozsypkę sił zbrojnych i niestabilność wewnętrzną Iranu postanowił wykorzystać Saddam Husajn, który mogąc liczyć na światowe poparcie, chciał uczynić z Iraku regionalne mocarstwo, poprzez zajęcie bogatych irańskich złóż ropy oraz powiększenie swojego skromnego dostępu do Zatoki Perskiej.

Wojna z Irakiem

22 września 1980 Irackie Siły Powietrzne przeprowadziły zaskakujący atak na osiem irańskich baz lotniczych, cztery lotniska i cztery obiekty wojskowe w pierwszej fali wysyłając 192 samoloty, głównie MiG-23BN, Su-20 i Su-7B. Irak próbował skopiować taktykę, którą Izrael w 1967 roku zapewnił sobie panowanie w powietrzu w pierwszym dniu wojny sześciodniowej, niszcząc egipskie, syryjskie i jordańskie samoloty na ziemi. Przewidując taki scenariusz irańskie samoloty był w większości zaparkowane w schronach, w rezultacie irackie lotnictwo utraciło element zaskoczenia niszcząc lub uszkadzając najwyżej kilkadziesiąt samolotów, co stanowiło mniej niż 10% stanu. Wieczorem tego samego dnia IRIAF zaatakował strategiczny iracki port w Umm Kasr. 23 września Irańczycy zorganizowali kontruderzenie pod kryptonimem Kaman 99 używając wszystkich dostępnych samolotów. 36 F-4E Phantom II z bazy Nojeh koło Hamedan po uzupełnieniu paliwa w locie zbombardowało trzy bazy al Rashid, al Habbaniyah i al Kut w pobliżu Bagdadu. 12 F-4E startujących z bazy Buszehr zaatakowało bazę Shaibah koło Az-Zubajr. 48 F-5E Tiger II, które wystartowały z bazy Tebriz zaatakował bazę w Mosulu. Dalsze 40 F-5E z Dezful zbombardowało bazę An-Nasirijja. 60 F-14 Tomcat zmobilizowano do zapewnienia osłony przez irackim kontratakiem. Ogółem IRIAF zaatakował 11 irackich baz, których operacje zostały sparaliżowane nawet na kilka miesięcy, a większość irackich samolotów ewakuowano do super kompleksu H-3/al-Walid koło granicy z Jordanią^[10]. Irackie samoloty zestrzeliły cztery F-5 i dwa F-4, ale kraj stał się podatny na ataki z powietrza przez brak samolotów przechwytujących i nowoczesnej obronę przeciwlotniczej. Irańskie lotnictwo w kolejnych dniach wojny było w stanie prowadzić do 150 operacji dziennie, niszcząc głównie rafinerie, rurociągi i zakłady o znaczeniu gospodarczym. 30 września 1980 cztery F-4E zbombardowały iracki reaktor atomowy Osirak, misja miała kryptonim Scorch Sword. W 1981 roku został on doszczętnie zniszczony przez izraelskie F-16 (Operacja Opera). 29 października 1980 roku klucz sześciu F-4E Phantom II o kryptonimie Sultan zaatakował bazę Al Hurriya koło Kirkuku. Miały się tam znajdować nowe irackie samoloty Dassault Mirage F1 dostarczone z Francji. W jego wyniku uszkodzono kilka MiG-21 i Mi-8 oraz zginął jeden Francuz. Nalot wspierały dwie cysterny Boeing 707 plus jedna rezerwowa. Dwa F-14A Tomcat, które eskortowały cysterny przechwyciły cztery myśliwce MiG-23, które ścigały Phantomy, zestrzeliwując trzy z nich, w tym dwa zostały uszkodzone w wyniku trafienia przez jeden pocisk AIM-54 Phoenix. 28 listopada 1980 w wyniku Operacji Morvarid Phantomy uzbrojone w pociski AGM-65 Maverick zatopiły 9 irackich kutrów rakietowych, które zagrażały irańskim tankowcom. 4 kwietnia 1981 sześć F-4E i dwa F-4D wspierane przez dwie latające cysterny Boeing 747-100 i 707-3J9C (które wystartowały ze Stambułu) zbombardowały iracką baze H3 Al Walid przy granicy z Jordanią, niszcząc lub uszkadzając 38 irackich samolotów, w tym dwa Mirage F1EQ. Misja była możliwa dzięki kilkukrotnemu uzupełnieniu paliwa oraz poruszaniu nisko nad ziemią wzdłuż granicy Iraku i Syrii. Klucz trzech Northrop F-5E wykonał także misję dywersyjną, cztery F-14A patrolowały przestrzeń powietrzną jako samoloty wczesnego ostrzegania, a drugi 747 służył jako przekaźnik transmisji z Phantomów oraz punkt dowodzenia nasłuchując irackich transmisji.

W latach 2013–2015 Iran wyremontował i przekazał Syrii 10 sztuk samolotów Su-22^[11].

W przeszłości

• 
  Junkers F 13
• 
  Junkers A 20
• 
  Airco DH.9A (R-5)
• 
  Breguet 19

Samolot	Producent	Typ	Wersja	Dost.	Rok	Uwagi
de Havilland Tiger Moth[27]	Wielka Brytania	lekki samolot bombowy		109	1932	10 wyprodukowanych przez Shahbaz.
R-5	ZSRR	samolot rozpoznawczy		10	1933
Hawker Hart	Wielka Brytania	lekki bombowiec		66	1933
Hawker Fury[28]	Wielka Brytania	myśliwiec	Mk I Mk II	16 8	1933 1934	Wycofane w 1949.
Hawker Audax[29]	Wielka Brytania	samolot współpracy z armią		56	1934	12 w 1934, 10 zmontowane w Iranie, w 1936 dalsze 34 na licencji jako Shahbaz Nisr.
Hawker Hind[30]	Wielka Brytania	lekki samolot bombowy	Mk I	55	1938	20 produkcji Shahbaz.
Curtiss Hawk H75A[31]	Stany Zjednoczone	myśliwiec	75A-9	10	1941	Dostarczono 15, ale 5 z nich pozostawało w skrzyniach, zarekwirone przez RAF do użytku w Indiach.
Hawker Hurricane[27]	Wielka Brytania	myśliwiec	IIIC	29	1939	30 zamówiono w 1939, ale dostarczono tylko jeden, 10 ex-RAF w 1943 i 18 w 1946, w tym dwa dwumiejscowe.
Republic P-47 Thunderbolt	Stany Zjednoczone	samolot szturmowy	P-47D	60	1948	Ex-USA
Douglas C-47 Skytrain	Stany Zjednoczone	samolot transportowy	C-47	22	1949
North American T-6 Texan	Stany Zjednoczone	samolot treningowy		74	1950	Ex-USA
DHC-2 Beaver	Kanada	samolot użytkowy	U-6B	6	1955
T-33 Shooting Star	Stany Zjednoczone	szkolno-treningowy	T-33A RT-33A	18 12	1956 1959	Ex-USA
Republic F-84 Thunderjet	Stany Zjednoczone	myśliwiec/szturmowy	F-84G	34	1957	Ex-USA, do 1965
North American F-86 Sabre	Stany Zjednoczone	myśliwiec	F-86F	60	1960	Ex-USA
Northrop F-5 Freedom Fighter	Stany Zjednoczone	myśliwiec	F-5A F-5B RF-5A	104 23 12	1965 1968
Kaman HH-43 Huskie[32]	Stany Zjednoczone	śmigłowiec	HH-43F	20	1965
DHC-4 Caribou	Kanada	samolot transportowy		1
Ił-76 Adnan 2[33]	ZSRR	samolot wczesnego ostrzegania	Ił-76MD	1	1991	ex-iracki 5-8208 utracony 22 września 2009 po kolizji w powietrzu z F-5E w trakcie parady.