Sałata

Sałata
	; Morfologia (sałata jadowita)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	astrowce
Rodzina	astrowate
Podrodzina	Cichorioideae
Rodzaj	sałata
	Nazwa systematyczna
	Lactuca L. 1753; Sp. Pl. Pl. 795. 1753
	Typ nomenklatoryczny
	Lactuca sativa L.
Synonimy
	Bunioseris Jord.; Cephalorrhynchus Boiss.; Cyanoseris (W.D.J.Koch) Schur; Lactucella Nazarova; Lactucopsis Sch.Bip. ex Vis.; Lagedium Soják; Mulgedium Cass.; Mycelis Cass.; Phaenixopus Cass.; Phoenicopus Spach; Pterocypsela C.Shih; Scariola F.W.Schmidt; Wiestia Sch.Bip.;

Sałata kompasowa

Sałata (Lactuca L.) – rodzaj roślin z rodziny astrowatych (Asteraceae). Obejmuje w zależności od ujęcia ok. 60 lub ponad 100 gatunków. Rośliny te są szeroko rozprzestrzenione na półkuli północnej oraz w Afryce na półkuli południowej. W Polsce rodzaj reprezentowany jest przez rośliny uprawiane lub introdukowane.

Najważniejszą rośliną użytkową w obrębie rodzaju jest sałata siewna L. sativa, która w licznych odmianach uprawnych jest popularnie uprawiana i spożywana na całym świecie, a zwłaszcza w Azji, Europie i w Ameryce Północnej i Środkowej. Jadalna jest także sałata indyjska L. indica. Jako roślina lecznicza wykorzystywana była sałata jadowita L. virosa.

Rozmieszczenie geograficzne

Sałata tatarska

Zasięg rodzaju jest rozległy – obejmuje niemal całą Amerykę Północną (na południe po Haiti i południowy Meksyk), Afrykę, Europę i Azję sięgając na południowym wschodzie po Nową Gwineę^[4]. Centra największego zróżnicowania rodzaju stanowią Azja (51 gatunków) i Afryka (43 gatunki)^[5]. W Ameryce Północnej występuje 10 gatunków^[6], a w Europie ok. 30^[7].

W Polsce wszystkie gatunki z tego rodzaju rosną introdukowane przez człowieka. Zadomowionymi antropofitami są dwa gatunki, z przejściowo dziczejące są trzy kolejne. Sałata siewna jest uprawiana. W niektórych źródłach do rangi gatunku podnoszone są głąbiki krakowskie jako sałata krakowska Lactuca cracoviensis^[8].

Gatunki flory Polski^[8]

sałata jadowita Lactuca virosa L. – efemerofit
sałata kompasowa Lactuca serriola L. – antropofit zadomowiony
sałata krakowska (głąbik) Lactuca cracoviensis Sawicz. – gatunek uprawiany, w innych ujęciach jako sałata łodygowa uznawany za jedną z klas odmian sałaty siewnej
sałata siewna Lactuca sativa L. – gatunek uprawiany
sałata solna, s. wierzbolistna Lactuca saligna L. – efemerofit
sałata tatarska Lactuca tatarica (L.) C.A.Mey. – antropofit zadomowiony
sałata trwała Lactuca perennis L. – efemerofit

W szerokim ujęciu rodzaju zaliczany jest tu także występujący naturalnie w Polsce sałatnik leśny Mycelis muralis^[8] jako Lactuca muralis^[4].

Morfologia

Pokrój: Rośliny roczne i dwuletnie^[6], rzadziej byliny i półkrzewy o zdrewniałych nasadach pędów^[9]. Osiągają od kilkunastu cm do ponad 4,5 m wysokości^[6]. Łodyga zwykle jest pojedyncza, prosto wzniesiona, rozgałęziona na całej długości lub tylko w górnej części. Pędy są nagie lub owłosione, czasem szczeciniasto^[6].
Liśce: Odziomkowe i łodygowe, siedzące i ogonkowe, o bardzo różnych kształtach blaszki – od nitkowatych i równowąskich, przez lancetowate, jajowate do zaokrąglonych. Blaszki są całobrzegie, ząbkowane lub klapowane^[6].
Kwiaty: Tylko języczkowe zebrane w koszyczki, a te w wiechy lub podbaldachy, rzadko rozwijają się pojedynczo. Okrywy tworzone są przez kilka lub kilkanaście listków ułożonych w dwóch rzędach. Osiągają 2–5 mm średnicy (rzadko więcej) i mają kształt walcowaty lub dzwonkowaty. Dno kwiatostanu jest wypukłe, bez plewinek i włosków, dołeczkowane. Kwiaty w koszyczkach występują w liczbie kilku do kilkudziesięciu, są koloru żółtego, niebieskiego, fioletowego lub białawego^[6].
Owoce: Niełupki wydłużone, eliptyczne, mniej lub bardziej spłaszczone, z wyraźnym dzióbkiem i żebrami (w liczbie od 1 do 9 po obu stronach). Puch kielichowy złożony z włosków białych, pierzastych i trwałych^[6].

Systematyka

Sałata siewna

Sałata siewna w czasie kwitnienia

Kwiaty sałaty solnej

Pozycja systematyczna

Rodzaj z podplemienia Lactucinae z plemienia Cichorieae, podrodziny Cichorioideae z rodziny astrowatych Asteraceae^[10].

O ile monofiletyzm podplemienia jest generalnie potwierdzony^[11] (konieczne było wyłącznie z niego niektórych gatunków i rodzajów^[5]), o tyle ujęcie rodzaju Lactuca wciąż jest przedmiotem kontrowersji^[9]^[12]^[5]. Wiadomo, że na pewno błędne były bardzo szerokie ujęcia rodzaju, np. George'a Benthama z XIX wieku, bowiem zaliczał on do rodzaju gatunki współcześnie klasyfikowane do różnych podplemion (także Crepidinae i Hyoseridinae)^[5]. W wąskich ujęciach rodzaju zaliczanych jest do niego ok. 50–70 gatunków, a w szerszych ponad 100. Wnioski z analiz filogenetycznych bazujących na badaniach molekularnych dotyczą wciąż tylko części gatunków tradycyjnie tu zaliczanych^[5].

Wykaz gatunków

Lactuca acanthifolia (Willd.) Boiss.
Lactuca aculeata Boiss.
Lactuca altaica Kovalevsk. – sałata ałtajska
Lactuca alpestris (Gand.) Rech.f.
Lactuca ambacensis (Hiern) C.Jeffrey
Lactuca anatolica Behçet & Yapar
Lactuca attenuata Stebbins
Lactuca azerbaijanica Rech.f.
Lactuca bandyopadhyana Kottaim.
Lactuca biennis (Moench) Fernald
Lactuca birjandica Mozaff.
Lactuca brachyrrhyncha Greenm.
Lactuca calophylla C.Jeffrey
Lactuca canadensis L.
Lactuca chitralensis (Tuisl) Ghafoor, Qaiser & Roohi Bano
Lactuca cichorioides (Hiern) C.Jeffrey
Lactuca corymbosa Lawalrée
Lactuca cubanguensis (S.Moore) C.Jeffrey
Lactuca czerepanovii (Kirp.) N.Kilian & Greuter
Lactuca denaensis N.Kilian & Djavadi
Lactuca × dichotoma Simonk.
Lactuca dissecta D.Don
Lactuca dolichophylla Kitam.
Lactuca dregeana
Lactuca dumicola S.Moore
Lactuca erostrata Bano & Qaiser
Lactuca fenzlii N.Kilian & Greuter
Lactuca floridana (L.) Gaertn.
Lactuca formosana Maxim.
Lactuca georgica Grossh.
Lactuca gilanica Mozaff.
Lactuca glandulifera Hook.f.
Lactuca glareosa Schott & Kotschy
Lactuca glauciifolia Boiss.
Lactuca gorganica Rech.f. & Esfand.
Lactuca gracilipetiolata Merr.
Lactuca graminifolia Michx.
Lactuca haimanniana Asch.
Lactuca hazaranensis Djavadi & N.Kilian
Lactuca hirsuta Muhl. ex Nutt.
Lactuca hispida DC.
Lactuca hispidula B.Fedtsch.
Lactuca homblei De Wild.
Lactuca imbricata Hiern
Lactuca indica L.
Lactuca inermis Forssk.
Lactuca intricata Boiss.
Lactuca kanitziana Martelli
Lactuca kemaliya Yıld.
Lactuca kirpicznikovii (Grossh.) N.Kilian & Greuter
Lactuca klossii S.Moore
Lactuca kochiana Beauverd
Lactuca laevigata DC.
Lactuca lasiorhiza (O.Hoffm.) C.Jeffrey
Lactuca leucoclada Rech.f. & Tuisl
Lactuca longespicata De Wild.
Lactuca longidentata Moris ex DC.
Lactuca ludoviciana (Nutt.) Riddell
Lactuca malaissei Lawalrée
Lactuca mansuensis Hayata
Lactuca marunguensis Lawalrée
Lactuca microsperma K.Schum.
Lactuca morssii B.L.Rob.
Lactuca muralis (L.) E.Mey. – sałatnik leśny
Lactuca mwinilungensis G.V.Pope
Lactuca orientalis (Boiss.) Boiss.
Lactuca oyukludaghensis (Parolly) N.Kilian & Parolly
Lactuca pakistanica T.Akhtar & Chaudhri
Lactuca palmensis Bolle
Lactuca paradoxa Sch.Bip. ex A.Rich.
Lactuca perennis L. – sałata trwała
Lactuca petrensis Hiern
Lactuca piestocarpa (Boiss.) Sennikov
Lactuca polyclada Boiss.
Lactuca praecox R.E.Fr.
Lactuca praevia C.D.Adams
Lactuca pulchella DC.
Lactuca pumila Rech.f. & Tuisl
Lactuca quercina L.
Lactuca raddeana Maxim.
Lactuca rapunculoides (DC.) C.B.Clarke
Lactuca reviersii Litard. & Maire
Lactuca rostrata (Blume) Kuntze
Lactuca rosularis Boiss.
Lactuca saligna L. – sałata solna
Lactuca sativa L. – sałata siewna
Lactuca scarioloides Boiss.
Lactuca schulzeana Büttner
Lactuca schweinfurthii Oliv. & Hiern
Lactuca serriola L. – sałata kompasowa
Lactuca setosa Stebbins ex C.Jeffrey
Lactuca sibirica (L.) Benth. ex Maxim.
Lactuca singularis Wilmott
Lactuca songeensis C.Jeffrey
Lactuca spinidens Nevski
Lactuca stebbinsii N.Kilian
Lactuca stipulata Stebbins
Lactuca takhtadzhianii Sosn.
Lactuca tatarica (L.) C.A.Mey. – sałata tatarska
Lactuca tenerrima Pourr.
Lactuca tetrantha B.L.Burtt & P.H.Davis
Lactuca tinctociliata I.M.Johnst.
Lactuca triangulata Maxim.
Lactuca tuberosa Jacq.
Lactuca tysonii (E.Phillips) C.Jeffrey
Lactuca ugandensis C.Jeffrey
Lactuca undulata Ledeb.
Lactuca viminea (L.) J.Presl & C.Presl
Lactuca virosa L. – sałata jadowita
Lactuca watsoniana Trel.
Lactuca winkleri Kirp.
Lactuca yemensis Deflers
Lactuca zambeziaca C.Jeffrey

Zastosowanie

Roślina jadalna: Sałata siewna L. sativa spożywana jest jako warzywo liściowe. Wyhodowana została z sałaty kompasowej L. serriola i uprawiana była już co najmniej 4 tys. lat temu w Starożytnym Egipcie^[5]. Roślina uważana była przez nich za afrodyzjak. Pliniusz Starszy wymieniał 11 odmian uprawnych sałaty^[7]. Współcześnie jest bardzo wiele, łączonych w 7 grup^[5]. Innym warzywem z tego rodzaju jest sałata indyjska L. indica, której spożywane są także liście^[7].
Rośliny zielarskie: Sałata jadowita L. virosa wykorzystywana była do otrzymywania lactucarium służącego do leczenia kaszlu^[7].

Zobacz też

sałatnica, sałatnik

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).
↑ Lactuca Linnaeus. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2022-09-16].
1 2 3 Lactuca L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-09-16].
1 2 3 4 5 6 7 Wei, Z., Zhu, SX., Van den Berg, R.G. et al.. Phylogenetic relationships within Lactuca L. (Asteraceae), including African species, based on chloroplast DNA sequence comparisons. „Genet Resour Crop Evol”. 64, s. 55–71, 2017. DOI: 10.1007/s10722-015-0332-5.
1 2 3 4 5 6 7 John L. Strother: Lactuca Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-09-16].
1 2 3 4 David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 499, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .
1 2 3 ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 105, ISBN 978-83-62975-45-7 .
1 2 Zhu Shi & Norbert Kilian: Lactuca Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-09-16].
↑ Genus Lactuca L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-09-16].
↑ Ze-Huan Wang, Hua Peng, Norbert Kilian. Molecular Phylogeny of the Lactuca Alliance (Cichorieae Subtribe Lactucinae, Asteraceae) with Focus on Their Chinese Centre of Diversity Detects Potential Events of Reticulation and Chloroplast Capture. „PlosONE”. 8(12): e82692, 2013. DOI: 10.1371/journal.pone.0082692.
↑ Mei Jiang, Yuning Li, Haimei Chen, Bin Wang, Chang Liu. Comparative and phylogenetic analysis of the complete chloroplast genome sequences of Lactuca raddeana and Lactuca sativa. „Mitochondrial DNA Part B Resources”. 6, 2021. DOI: 10.1080/23802359.2021.1911700.

This article is issued from Wikipedia. The text is licensed under Creative Commons - Attribution - Sharealike. Additional terms may apply for the media files.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-04-15] (ang.).

[ing-3] Lactuca Linnaeus. [w:] Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2022-09-16].

[powo-4] 1 2 3 Lactuca L.. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-09-16].

[wei-5] 1 2 3 4 5 6 7 Wei, Z., Zhu, SX., Van den Berg, R.G. et al.. Phylogenetic relationships within Lactuca L. (Asteraceae), including African species, based on chloroplast DNA sequence comparisons. „Genet Resour Crop Evol”. 64, s. 55–71, 2017. DOI: 10.1007/s10722-015-0332-5.

[america-6] 1 2 3 4 5 6 7 John L. Strother: Lactuca Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-09-16].

[mabb-7] 1 2 3 4 David J.D.J. Mabberley David J.D.J., Mabberley’s Plant-Book, Cambridge: Cambridge University Press, 2017, s. 499, DOI: 10.1017/9781316335581, ISBN 978-1-107-11502-6, OCLC 982092200 .

[checklist-8] 1 2 3 ZbigniewZ. Mirek ZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 105, ISBN 978-83-62975-45-7 .

[china-9] 1 2 Zhu Shi & Norbert Kilian: Lactuca Linnaeus. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-09-16].

[grin-10] Genus Lactuca L.. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN-Taxonomy) [on-line]. USDA, Agricultural Research Service, National Plant Germplasm System. [dostęp 2022-09-16].

[wang-11] Ze-Huan Wang, Hua Peng, Norbert Kilian. Molecular Phylogeny of the Lactuca Alliance (Cichorieae Subtribe Lactucinae, Asteraceae) with Focus on Their Chinese Centre of Diversity Detects Potential Events of Reticulation and Chloroplast Capture. „PlosONE”. 8(12): e82692, 2013. DOI: 10.1371/journal.pone.0082692.

[mei-12] Mei Jiang, Yuning Li, Haimei Chen, Bin Wang, Chang Liu. Comparative and phylogenetic analysis of the complete chloroplast genome sequences of Lactuca raddeana and Lactuca sativa. „Mitochondrial DNA Part B Resources”. 6, 2021. DOI: 10.1080/23802359.2021.1911700.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]