prowincja | |||
1795–1807 | |||
| |||
Państwo | |||
---|---|---|---|
Siedziba | |||
Data powstania |
1795 | ||
Data likwidacji |
1807 | ||
Populacja (1806) • liczba ludności |
| ||
• gęstość |
55 000 km² | ||
Położenie na mapie Prusy Nowowschodnie po III rozbiorze Polski. |
Prusy Nowowschodnie (niem. Neuostpreußen) – prowincja państwa pruskiego (1795-1807) utworzona na ziemiach polskich, zagarniętych przez Prusy w III rozbiorze (1795), z wyjątkiem części terenów województw mazowieckiego i rawskiego znajdujących się na lewym brzegu Wisły, które włączono wówczas do prowincji Prusy Południowe. Powiaty mazowieckie i dobrzyńskie znajdujące się na prawym brzegu Wisły, a należące od II rozbioru do Prus Południowych, odłączono od tej prowincji i przyłączono do Prus Nowowschodnich. Ostatecznie w granicach prowincji znalazły się przedrozbiorowe: województwo płockie, ziemia dobrzyńska, część województwa mazowieckiego, znaczna część województw podlaskiego i trockiego oraz niewielka część Żmudzi. Prowincja obejmowała obszar między Wisłą, Bugiem i Niemnem o powierzchni 55 000 km² z 1 mln mieszkańców. Stolicą prowincji był Białystok.
Prusacy na zajętych terenach utworzyli dwa tymczasowe urzędy: Komisje Organizacyjne Kamer Wojny i Domen: w Płocku i Białymstoku. W 1797 roku Komisje przekształcono w kamery wojny i domen, które sprawowały władzę w departamentach (Departement der Kriegs- und Domänen-Kammer). Departamenty były zaś podzielone na powiaty. Obszar powiatów był odmienny od przedrozbiorowego. Sieć powiatów zmieniono także na obszarze przyłączonym z Prus Południowych.
Granice powiatów w większości przetrwały na obszarze Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego do czasu reformy podziału administracyjnego przeprowadzonej w 1867.
Podział administracyjny
Stan na 1800 rok (129 miast)[1]:
- departament białostocki (86 miast)
- powiat białostocki (s. Białystok)
- powiat bielski (s. Bielsk)
- powiat dąbrowski (s. Dąbrowa)
- powiat drohiczyński (s. Drohiczyn)
- 5 miast: Ciechanowiec, Drohiczyn, Mielnik, Siemiatycze, Wysokie Mazowieckie (Niemirów nie zaliczony w 1800 do miast)
- powiat goniądzki (s. Goniądz)
- powiat kalwaryjski (s. Kalwaria)
- 8 miast: Kalwaria, Lubów, Olita, Simno, Urdomin, Wierzbołów, Wisztyniec, Wyłkowyszki
- powiat łomżyński (s. Łomża)
- powiat mariampolski (s. Mariampol)
- 10 miast: Balwierzyszki, Ludwinów, Mariampol, Pilwiszki, Poniemoń, Preny, Sapieżyszki, Sudargi, Szaki, Władysławów
- powiat suraski (s. Suraż)
- powiat wigierski (s. Wigry)
- departament płocki (43 miasta)
- powiat lipnowski (s. Lipno)
- 7 miast: Bobrowniki, Kikół, Lipno, Dobrzyń nad Drwęcą, Dobrzyń nad Wisłą, Rypin, Skępe
- powiat mławski (s. Mława)
- powiat ostrołęcki (s. Ostrołęka)
- powiat przasnyski (s. Przasnysz)
- powiat pułtuski (s. Pułtusk)
- powiat wyszogrodzki (s. Wyszogród)
- powiat lipnowski (s. Lipno)
W 1807 roku (traktat tylżycki) część departamentu białostockiego (obwód białostocki) włączono do Rosji, pozostałą część departamentu białostockiego wraz z departamentem płockim do Księstwa Warszawskiego.
Wykaz miast 1800[1]
Herb | Miasto | Nazwa niem. 1800 | Ludność 1800 | Departament 1800 | Powiat 1800 | Ilość dymów[2] | Typ[3] | Obecna lokacja |
---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Mariampol | Marienpol | 1178 | białostocki | mariampolski (Marienpol) | 159 | Kr | ||
Sudargi | Johannesburg / Sadargen | 215 | białostocki | mariampolski (Marienpol) | 48 | Kr | ||
Ludwinów | Ludwinowen | 312 | białostocki | mariampolski (Marienpol) | 131 | Kr | ||
Władysławów | Neustadt | 2320 | białostocki | mariampolski (Marienpol) | 231 | Kr | ||
Pilwiszki | Pilwiszken | 333 | białostocki | mariampolski (Marienpol) | 67 | Kr | ||
Preny | Prenn | 1224 | białostocki | mariampolski (Marienpol) | 204 | Kr | ||
Sapieżyszki | Sapieszyszken | 107 | białostocki | mariampolski (Marienpol) | 32 | Kr | ||
Balwierzyszki | Balwierzisken | 920 | białostocki | mariampolski (Marienpol) | 107 | Sz | ||
Poniemoń | Poniemon | 480 | białostocki | mariampolski (Marienpol) | 57 | Sz | ||
Szaki | Szaky | 574 | białostocki | mariampolski (Marienpol) | 65 | Sz | ||
Kalwaria | Kalwary | 2705 | białostocki | kalwaryjski (Kalwary) | 440 | Kr | ||
Lubów | Lubow | 425 | białostocki | kalwaryjski (Kalwary) | 84 | Kr | ||
Olita | Olitta | 219 | białostocki | kalwaryjski (Kalwary) | 33 | Kr | ||
Simno | Simno | 703 | białostocki | kalwaryjski (Kalwary) | 103 | Kr | ||
Wyłkowyszki | Wilkowiszken | 1804 | białostocki | kalwaryjski (Kalwary) | 314 | Kr | ||
Wierzbołów | Wirballen | 1630 | białostocki | kalwaryjski (Kalwary) | 245 | Kr | ||
Wisztyniec | Wystitten | 1579 | białostocki | kalwaryjski (Kalwary) | 187 | Kr | ||
Urdomin | Urdomin | 269 | białostocki | kalwaryjski (Kalwary) | 50 | Sz | ||
Berżniki | Berzniki | 304 | białostocki | wigierski (Wigry) | 68 | Kr | ||
Jeleniewo | Jeleniewo | 346 | białostocki | wigierski (Wigry) | 49 | Kr | ||
Krasnopol | Krasnopol | 533 | białostocki | wigierski (Wigry) | 105 | Kr | ||
Liszków | Liszkow | 249 | białostocki | wigierski (Wigry) | 149 | Kr | ||
Łoździeje | Losdzeye | 1537 | białostocki | wigierski (Wigry) | 217 | Kr | ||
Metele | Metellen | 297 | białostocki | wigierski (Wigry) | 66 | Kr | ||
Filipów | Philippowo | 795 | białostocki | wigierski (Wigry) | 120 | Kr | ||
Przerośl | Przerosl | 1166 | białostocki | wigierski (Wigry) | 230 | Kr | ||
Puńsk | Punsk | 583 | białostocki | wigierski (Wigry) | 59 | Kr | ||
Sereje | Serrey | 1094 | białostocki | wigierski (Wigry) | 215 | Kr | ||
Sejny | Seyne | 516 | białostocki | wigierski (Wigry) | 96 | Kr | ||
Suwałki | Suwalken | 1184 | białostocki | wigierski (Wigry) | 214 | Kr | ||
Szczebra | Szczebra | 219 | białostocki | wigierski (Wigry) | 46 | Kr | ||
Wiżajny | Wizaynen | 946 | białostocki | wigierski (Wigry) | 205 | Kr | ||
Bakałarzewo | Bakalarzewo | 405 | białostocki | wigierski (Wigry) | 67 | Sz | ||
Lejpuny | Leypuhnen | 233 | białostocki | wigierski (Wigry) | 42 | Sz | ||
Mirosław | Miroslaw | 220 | białostocki | wigierski (Wigry) | 48 | Sz | ||
Wiejsieje | Wieyszteye | 518 | białostocki | wigierski (Wigry) | 85 | Sz | ||
Dąbrowa | Dombrowa | 737 | białostocki | dąbrowski (Dombrowa) | 127 | Kr | ||
Korycin | Koryczin | 252 | białostocki | dąbrowski (Dombrowa) | 52 | Kr | ||
Kuźnica | Kuznica | 427 | białostocki | dąbrowski (Dombrowa) | 35 | Kr | ||
Lipsk | Lipsk | 945 | białostocki | dąbrowski (Dombrowa) | 256 | Kr | ||
Nowy Dwór | Nowidwor | 555 | białostocki | dąbrowski (Dombrowa) | 96 | Kr | ||
Suchowola | Suchowolla / Chodorowka | 959 | białostocki | dąbrowski (Dombrowa) | 218 | Kr | ||
Hołynka | Holinka | 225 | białostocki | dąbrowski (Dombrowa) | 45 | Sz | ||
Raczki | Raszken | 766 | białostocki | dąbrowski (Dombrowa) | 165 | Sz | ||
Sidra | Sidra | 507 | białostocki | dąbrowski (Dombrowa) | 137 | Sz | ||
Sopoćkinie | Sopockin | 439 | białostocki | dąbrowski (Dombrowa) | 96 | Sz | ||
Sztabin | Stabin | 507 | białostocki | dąbrowski (Dombrowa) | 55 | Sz | ||
Białystok | Bialystock | 3370 | białostocki | białostocki (Bialystock) | 459 | Sz | ||
Janów | Janow | 691 | białostocki | białostocki (Bialystock) | 186 | Kr | ||
Knyszyn | Knyszin | 1699 | białostocki | białostocki (Bialystock) | 318 | Kr | ||
Odelsk | Odelsk | 601 | białostocki | białostocki (Bialystock) | 172 | Kr | ||
Sokółka | Sokolka | 1091 | białostocki | białostocki (Bialystock) | 225 | Kr | ||
Wasilków | Waszilkow | 891 | białostocki | białostocki (Bialystock) | 184 | Kr | ||
Choroszcz | Chorocz | 579 | białostocki | białostocki (Bialystock) | 122 | Sz | ||
Gródek | Groddek | 388 | białostocki | białostocki (Bialystock) | 66 | Sz | ||
Jasionówka | Jasianowke | 622 | białostocki | białostocki (Bialystock) | 81 | Sz | ||
Zabłudów | Zabludow | 1409 | białostocki | białostocki (Bialystock) | 297 | Sz | ||
Bielsk | Bielsk | 1733 | białostocki | bielski (Bielsk) | 320 | Kr | ||
Kleszczele | Kleszel | 1088 | białostocki | bielski (Bielsk) | 276 | Kr | ||
Narew | Narew | 425 | białostocki | bielski (Bielsk) | 95 | Kr | ||
Boćki | Boczki | 1462 | białostocki | bielski (Bielsk) | 223 | Sz | ||
Orla | Orla | 1486 | białostocki | bielski (Bielsk) | 241 | Sz | ||
Drohiczyn | Drohycin | 884 | białostocki | drohiczyński (Drohycin) | 173 | Kr | ||
Mielnik | Mielnik | 822 | białostocki | drohiczyński (Drohycin) | 141 | Kr | ||
Ciechanowiec | Ciechanowiec | 2651 | białostocki | drohiczyński (Drohycin) | 340 | Sz | ||
Siemiatycze | Siemiatyce | 2734 | białostocki | drohiczyński (Drohycin) | 319 | Sz | ||
Wysokie Mazowieckie | Wysokie Masowiecki | 864 | białostocki | drohiczyński (Drohycin) | 134 | Sz | ||
Suraż | Suracz | 709 | białostocki | suraski (Suracz) | 133 | Kr | ||
Brańsk | Bransk | 1026 | białostocki | suraski (Suracz) | 114 | Kr | ||
Tykocin | Tykoczin | 2783 | białostocki | suraski (Suracz) | 372 | Sz | ||
Goniądz | Goniondz | 1373 | białostocki | goniądzki (Goniondz) | 210 | Kr | ||
Augustów | Augustowo | 1987 | białostocki | goniądzki (Goniondz) | 304 | Kr | ||
Radziłów | Radzilow | 435 | białostocki | goniądzki (Goniondz) | 85 | Kr | ||
Rajgród | Raygrod | 889 | białostocki | goniądzki (Goniondz) | 195 | Kr | ||
Wąsosz | Wonsosz | 731 | białostocki | goniądzki (Goniondz) | 167 | Kr | ||
Wizna | Wyzna | 1098 | białostocki | goniądzki (Goniondz) | 197 | Kr | ||
Grajewo | Grajewo | 218 | białostocki | goniądzki (Goniondz) | 23 | Sz | ||
Jedwabne | Jedwabno | 481 | białostocki | goniądzki (Goniondz) | 52 | Sz | ||
Osowiec | Ossowiec | 212 | białostocki | goniądzki (Goniondz) | 38 | Sz | ||
Szczuczyn | Szczuczin | 1849 | białostocki | goniądzki (Goniondz) | 261 | Sz | ||
Łomża | Lomza | 1166 | białostocki | łomżyński (Lomza) | 194 | Kr | ||
Kolno | Kolno | 945 | białostocki | łomżyński (Lomza) | 171 | Kr | ||
Nowogród | Nowogrod | 966 | białostocki | łomżyński (Lomza) | 189 | Kr | ||
Zambrów | Zambrow | 564 | białostocki | łomżyński (Lomza) | 81 | Kr | ||
Śniadowo | Smlodow / Sniadow | 705 | białostocki | łomżyński (Lomza) | 98 | Sz | ||
Stawiski | Stawiszken | 1212 | białostocki | łomżyński (Lomza) | 173 | Sz | ||
Ostrołęka | Ostrolenka | 1000 | płocki | ostrołęcki (Ostrolenka) | 278 | Kr | ||
Brok | Brok | 220 | płocki | ostrołęcki (Ostrolenka) | 111 | Sz | ||
Czyżew | Cyszewo | 150 | płocki | ostrołęcki (Ostrolenka) | 67 | Sz | ||
Andrzejewo | Jendrzejewo / Andrziejewo | 220 | płocki | ostrołęcki (Ostrolenka) | 96 | Sz | ||
Nur | Nurr | 161 | płocki | ostrołęcki (Ostrolenka) | 63 | Kr | ||
Ostrów | Ostrow | 223 | płocki | ostrołęcki (Ostrolenka) | 103 | Kr | ||
Myszyniec | Myziniec | 110 | płocki | ostrołęcki (Ostrolenka) | 55 | Kr | ||
Pułtusk | Pultusk | 1200 | płocki | pułtuski (Pultusk) | 342 | Kr | ||
Maków | Makow | 644 | płocki | pułtuski (Pultusk) | 152 | Kr | ||
Nasielsk | Nasielsk | 160 | płocki | pułtuski (Pultusk) | 92 | Kr | ||
Nowe Miasto | Nowemiasto | 130 | płocki | pułtuski (Pultusk) | 47 | Kr | ||
Różan | Rozan | 384 | płocki | pułtuski (Pultusk) | 65 | Kr | ||
Serock | Sierock | 256 | płocki | pułtuski (Pultusk) | 57 | Kr | ||
Wyszków | Wyszkow | 200 | płocki | pułtuski (Pultusk) | 77 | Sz | ||
Przasnysz | Przaczniz | 521 | płocki | przasnyski (Przaczniz) | 167 | Kr | ||
Ciechanów | Ciechanow | 433 | płocki | przasnyski (Przaczniz) | 132 | Kr | ||
Chorzele | Chorzellen | 300 | płocki | przasnyski (Przaczniz) | 108 | Kr | ||
Janowo | Janowo | 540 | płocki | przasnyski (Przaczniz) | 159 | Kr | ||
Niedzbórz | Niecborz | 100 | płocki | przasnyski (Przaczniz) | 34 | Sz | ||
Mława | Mlawa | 718 | płocki | mławski (Mlawa) | 157 | Kr | ||
Bieżuń | Biezun | 360 | płocki | mławski (Mlawa) | 149 | Sz | ||
Drobin | Drobin | 360 | płocki | mławski (Mlawa) | 120 | Sz | ||
Kuczbork | Kuczbrock lub Kuczborg | 100 | płocki | mławski (Mlawa) | 35 | Sz | ||
Radzanów | Radzanowo | 130 | płocki | mławski (Mlawa) | 54 | Sz | ||
Sierpc | Sierps | 400 | płocki | mławski (Mlawa) | 138 | Kr | ||
Szreńsk | Szrensk | 150 | płocki | mławski (Mlawa) | 77 | Sz | ||
Żuromin | Zuromin | 220 | płocki | mławski (Mlawa) | 52 | Sz | ||
Wyszogród | Wyszogrod | 1013 | płocki | wyszogrodzki (Wyszogrod) | 195 | Kr | ||
Bielsk | Bielsk | 202 | płocki | wyszogrodzki (Wyszogrod) | 45 | Sz | ||
Bodzanów | Bodzanowo | 100 | płocki | wyszogrodzki (Wyszogrod) | 40 | Sz | ||
Czerwińsk | Czerwinsk | 290 | płocki | wyszogrodzki (Wyszogrod) | 77 | Kr | ||
Płock | Plock | 1500 | płocki | wyszogrodzki (Wyszogrod) | 421 | Kr | ||
Płońsk | Plonsk | 601 | płocki | wyszogrodzki (Wyszogrod) | 108 | Kr | ||
Raciąż | Raciandz | 190 | płocki | wyszogrodzki (Wyszogrod) | 62 | Sz | ||
Sochocin | Suchoczin | 199 | płocki | wyszogrodzki (Wyszogrod) | 42 | Kr | ||
Zakroczym | Zakroczim | 292 | płocki | wyszogrodzki (Wyszogrod) | 69 | Kr | ||
Lipno | Lipno | 488 | płocki | lipnowski (Lipno) | 88 | Kr | ||
Bobrowniki | Bobrownik | 100 | płocki | lipnowski (Lipno) | 61 | Kr | ||
Dobrzyń nad Wisłą | Dobrzyn an der Weichsel | 830 | płocki | lipnowski (Lipno) | 162 | Kr | ||
Dobrzyń nad Drwęcą | Dobrzyn an der Drewenz | 150 | płocki | lipnowski (Lipno) | 43 | Sz | ||
Kikół | Kikol | 200 | płocki | lipnowski (Lipno) | 64 | Sz | ||
Rypin | Rypin | 250 | płocki | lipnowski (Lipno) | 72 | Kr | ||
Skępe | Skompe | 320 | płocki | lipnowski (Lipno) | 85 | Sz |
Przypisy
- 1 2 Holsche A C. von: Geographie und Statistik von West-, Süd- und Neu-Ostpreussen, nebst einer kurzen Geschichte des Königreichs Polen bis zu dessen Zertheilung.
- ↑ Dym = wiejska chałupa lub zagroda, stanowiące podstawę do obliczania świadczeń podatkowych.
- ↑ Kr = miasto królewskie; Sz = miasto szlacheckie.
Bibliografia
- Sebastian Haffner: Prusy bez legendy: Zarys dziejów. Warszawa: Oficyna Historii XIX i XX wieku, 1996. ISBN 83-905989-3-0.
- Jan Wasicki: Ziemie polskie pod zaborem pruskim: Prusy Nowowschodnie (Neuostpreussen), 1795−1806, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Historii i Nauk Społecznych, Prace Komisji Historycznej, Vol. XX, Part 1, Praca Wydana z Zasiłku Polskiej Akademii Nauk, Poznań 1963, p. 238, Zł.62