Pełnogłos (ros. полногласие, ukr. повноголосся, biał. поўнагалоссе, łac. pleophonia) – zjawisko typowe dla języków wschodniosłowiańskich (rosyjskiego, ukraińskiego, białoruskiego), polegające na występowaniu pomiędzy spółgłoskami grup typu -oro-, -olo-, -ere-, którym w innych językach słowiańskich odpowiadają grupy z jedną tylko samogłoską[1][2].
Prasłowiańskie grupy *-or-, *-ol-, *-er-, *-el- stojące między spółgłoskami uległy w językach zachodniosłowiańskich i południowosłowiańskich zjawisku metatezy (przestawki) i niekiedy także wzdłużenia samogłoski[3]. Z kolei w językach wschodniosłowiańskich wykształciły się z nich grupy z dwiema samogłoskami otaczającymi spółgłoskę [r] lub [l][2][4] wskutek działania prawa otwartych sylab. Powstały w ten sposób połączenia dwusylabowe, w których ta sama samogłoska występuje przed spółgłoską i po niej, co schematycznie można zapisać następująco (T oznacza dowolną spółgłoskę)[5]:
- *TorT > ToroT
- *TolT > ToloT
- *TerT > TereT
- *TelT > ToloT (nie TeleT, gdyż prasłowiańskie *TelT przeszło już wcześniej w językach wschodniosłowiańskich w *TolT)
Przykładowo w języku polskim występują w tym miejscu grupy -ro- (-ró-), -ło-, -rze- (-rzo-), -le-[6][7].
| Język prasłowiański | *vorgъ | *moldъ | *dervo | *melko |
| Język rosyjski | vorog | mołodoj | dieriewo | mołoko |
| Język polski | wróg | młody | drzewo | mleko |
| Język czeski | vrah | mladý | dřevo | mléko |
| Język staro-cerkiewno-słowiański | vragъ | mladъ | drěvo | mlěko |
Pełnogłos jest jednym z najważniejszych wyróżników języków wschodniosłowiańskich i uważany jest (obok silnego akcentu swobodnego ruchomego) za typową cechę tej grupy, zupełnie niewystępującą poza nią[6][8].
Zjawisko to zaszło około roku 1000: w Ewangeliarzu Ostromira (1056 r.) pojawiają się pierwsze przykłady pełnogłosu, choć zapisy u Konstantyna Porfirogenety z 949 roku wykazują jeszcze stan zgodny z prasłowiańskim, bez pełnogłosu[7].
W języku polskim pełnogłos można zaobserwować w pożyczkach z języków wschodniosłowiańskich, na przykład w wyrazie połonina[2].
Przypisy
- ↑ Polański 1999 ↓, s. 429.
- 1 2 3 Encyklopedia PWN ↓.
- ↑ Lehr-Spławiński 1954 ↓, s. 38–39.
- ↑ Gołąb, Heinz i Polański 1968 ↓, s. 417.
- ↑ Lehr-Spławiński 1954 ↓, s. 39.
- 1 2 Kuraszkiewicz 1954 ↓, s. 79–80.
- 1 2 Kuraszkiewicz 1963 ↓, s. 17.
- ↑ Kuraszkiewicz 1963 ↓, s. 17–18.
Bibliografia
- Tadeusz Lehr-Spławiński: Prasłowiańska wspólnota językowa. W: Tadeusz Lehr-Spławiński, Władysław Kuraszkiewicz, Franciszek Sławski: Przegląd i charakterystyka języków słowiańskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1954, s. 11–42. (pol.).
- Władysław Kuraszkiewicz: Języki wschodnio-słowiańskie. W: Tadeusz Lehr-Spławiński, Władysław Kuraszkiewicz, Franciszek Sławski: Przegląd i charakterystyka języków słowiańskich. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1954, s. 77–122. (pol.).
- Władysław Kuraszkiewicz: Zarys dialektologii wschodniosłowiańskiej z wyborem tekstów gwarowych. Wyd. drugie, zmienione i rozszerzone. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1963. (pol.).
- Zbigniew Gołąb, Adam Heinz, Kazimierz Polański: Słownik terminologii językoznawczej. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1968, s. 417. (pol.).
- Kazimierz Polański, Pełnogłos, [w:] Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, s. 429, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.
- pełnogłos, [w:] Encyklopedia PWN [dostęp 2017-12-21].