Zelów

Do czasu likwidacji luterańsko-reformowanej unii kościelnej w Królestwie Polskim w 1849, luteranie zamieszkujący Zelów należeli do tamtejszej parafii ewangelicko-reformowanej. Następnie stali się członkami parafii ewangelicko-augsburskiej w Bełchatowie^[2].

W 1857 powołany został zbór filialny w Pożdżenicach^[3] z kaplicą^[2], podległy bełchatowskiej parafii ewangelickiej^[3]. Po 1870 filiał administrował również kantoratami w Korablewie, Pawłowej i Zelowie. Kantorat w Pawłowej posiadał własną, wolnostojącą drewnianą kaplicę, natomiast nabożeństwa w Korablewie i Zelowie odbywały się w tamtejszych szkołach^[2].

Wierni zamieszkali w Zelowie objęci byli opieką duszpasterską miejscowego kantora, a kilkanaście razy w roku do Pożdżenic dojeżdżał również ksiądz z Bełchatowa. Pożdżenice zaczęły jednak z czasem tracić znaczenie jako miejsce koncentracji ludności luterańskiej na rzecz rozwijającego się Zelowa^[3]. Filiał w Pożdżenicach wraz z kantoratami skupiał w 1918 około 1000 wiernych, na terenie przez niego obejmowanym poza czterema domami modlitwy znajdowało się pięć cmentarzy^[4].

Na początku lat 30. XX wieku Zelów zamieszkiwało około 500 osób wyznania ewangelicko-augsburskiego, głównie narodowości niemieckiej^[3]. Uciążliwość dojazdów do Pożdżenic na nabożeństwa spowodowała rozpoczęcie starań o budowę własnego kościoła. Dzięki zgodzie władz gminy, rozpoczęto organizację nabożeństw w jednej z sal szkoły. W celu pozyskania środków na budowę świątyni zborownicy zelowscy wprowadzili specjalny podatek kościelny. Wsparcie pieniężne zostało udzielone również przez parafię ewangelicko-reformowaną, a także innych darczyńców prywatnych^[5].

Kamień węgielny pod budowę został położony w 1931. Kościół ewangelicko-augsburski im. Gustawa Adolfa w Zelowie został oddany do użytku w maju 1936 jako świątynia filiału Pożdżenice^[5][6]. Kościół został poświęcony 17 maja 1936. W uroczystości tej udział wziął biskup Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w RP ks. Juliusz Bursche^[2]. W 1940 powołano tutaj jednak samodzielną parafię^[3], której proboszczem został Robert Liersch^[7].

Po zakończeniu II wojny światowej nabożeństwa były kontynuowane, jednak większość dotychczasowych członków parafii opuściła Zelów wraz ze zbliżającym się frontem, a pozostali na miejscu spotykali się z wrogością innych mieszkańców. Dochodziło do aktów dewastacji, wybijane były szyby w kościele, co czyniono również podczas trwania nabożeństw. Z powodu chęci uniknięcia ostracyzmu, część ewangelików zmieniła wyznanie na katolicyzm^[2]. Ostatecznie funkcjonowanie parafii zamarło^[3].

Zelów został objęty działalnością duszpasterską parafii w Piotrkowie Trybunalskim. Do wznowienia prowadzenia nabożeństw doszło tu w 1951, kiedy służbę wikariusza zaczął pełnić w Zelowie ks. Jerzy Gryniakow. Przywrócenie działania miejscowego zboru luterańskiego było możliwe dzięki wsparciu księży z zelowskiej parafii reformowanej. Od 1 grudnia 1953 ks. Gryniakow został administratorem parafii w Piotrkowie. W 1954 reaktywowano samodzielną parafię w Zelowie^[3][8][9].

Bełchatów

Ewangelickie osadnictwo w rejonie Bełchatowa rozpoczęło się przed okresem wojen napoleońskich, podczas gdy rejon ten wchodził w skład Królestwa Prus. Luterańscy koloniści byli tymczasowo obsługiwani przez rzymskokatolickiego duszpasterza z Grocholic. Do kolejnej fali osadniczej ewangelików doszło po przyłączeniu tego obszaru do Imperium Rosyjskiego, kiedy przybyli tu niemieccy rolnicy i rzemieślnicy z terenu pruskiej Prowincji Poznańskiej, a w rejon Kleszczowa – polsko i czeskojęzyczni osadnicy pochodzący ze Śląska Opolskiego^[2].

Kościół ewangelicki w Bełchatowie został wybudowany w latach 1829–1832^[10]. Samodzielna parafia została powołana 15 kwietnia 1837 na podwalinach działającego tu wcześniej zboru^[2][10]. Jednostka obejmowała również Kleszczów, co trwało do czasu usamodzielnienia się tamtejszego zboru w 1847. Kleszczowska parafia początkowo skupiała również wiernych wyznania ewangelicko-reformowanego, jednak po likwidacji unii kościelnej w 1849 założyli oni osobną parafię kalwińską z siedzibą w Kucowie^[2].

W 1852 w sąsiedztwie kościoła wzniesiono budynek mieszczący szkołę ewangelicką. W II połowie XIX wieku został założony również cmentarz wyznaniowy. Do parafii należał także filiał w Pożdżenicach^[10].

Początkowo parafia posiadała znaczną liczbę kantoratów, które stanowiły mniejsze jednostki z nauczycielami pełniącymi rolę kantorów, co uprawniało ich do prowadzenia nabożeństw lektorskich. Kantoraty posiadały własne szkoły i cmentarze. Do zamknięcia części z nich doszło po 1870 w efekcie wyjazdu części należących do nich wiernych na Wołyń, w wyniku panującej tu epidemii cholery oraz głodu. Pozostały kantoraty w Hucie Porajskiej, Kałdunach, Myszakach i Pawłowie Szkolnym. Kolejne trzy kantoraty były administrowane przez filiał w Pożdżenicach: Korablew, Pawłowa i Zelów. W większości kantoratów nabożeństwa prowadzone były w budynkach miejscowych szkół, osobne kaplice powstały w Kałdunach i Pawłowej^[2].

Podczas I wojny światowej doszło do pogorszenia się kondycji finansowej parafii, jednak uniknęła ona zaprzestania działalności^[10].

Według danych z 1923 parafia bełchatowska należała do superintendentury piotrkowskiej Kościoła Ewangelicko-Augsburski w RP i bez filiału w Pożdżenicach i podległych mu kantoratów liczyła 2309 wiernych^[4].

W latach 1924–1941 stanowisko proboszcza w Bełchatowie sprawował ks. Jakob Gerhardt, który doprowadził do zaktywizowania się parafii po kryzysie spowodowanym działaniami wojennymi, a także do budowy kościoła w Zelowie dla filiału w Pożdżenicach. Należał on jednak do zwolenników narodowego socjalizmu, negatywnie odnosił się też do państwa polskiego. Został skazany za nielegalny obrót walutami obcymi oraz przemyt ludzi przez granicę. Po rozpoczęciu okupacji niemieckiej w 1939 został jednak przywrócony na poprzednie stanowisko, a także mianowany burmistrzem miasta^[10]. Wstęp do kościoła ewangelickiego w Bełchatowie został zakazany dla Polaków, a na bramie prowadzącej do niego została umieszczona tabliczka z napisem Für Polen verbotten^[2]. Proboszcz jednak wraz z obserwowaniem działalności hitlerowców zmienił swoje poglądy i zaczął bronić Polaków i Żydów, na skutek czego w 1941 w wyniku zatargu z władzami na tym tle przeniesiono go do Sieradza^[2][10]. Później zaczął sprawować funkcję proboszcza w parafii w Orłowej na Śląsku Cieszyńskim, zastępując jej wcześniejszych duszpasterzy, Józefa i Władysława Fierlę, aresztowanych przez Gestapo. W Orłowej ks. Jakob Gerhardt organizował tajne nabożeństwa w języku polskim, ponieważ miejscowi wierni byli niechętni wprowadzonym przez okupanta niemieckojęzycznym posługom. Po zakończeniu wojny ks. Gerhardt pracował w parafiach we wschodnich Niemczech, a później objął stanowisko duszpasterza polsko-niemieckiej parafii ewangelickiej w Nowym Jorku. Finalnie zamieszkał w Gronau w RFN^[2].

W 1941 ostatnim proboszczem parafii został ks. Robert Liersch, pochodzący z Wołynia^[2][7]. Do końca II wojny światowej parafia skupiała około 4000 członków zamieszkałych na terytorium zbliżonym do współczesnego powiatu bełchatowskiego, z których większość wyjechała przed jej zakończeniem w głąb Niemiec w związku ze zbliżającym się frontem^[2].

Po zakończeniu wojny i wysiedleniach osób narodowości niemieckiej, pozbawiona wiernych parafia zakończyła działalność. Pozostali w Bełchatowie luteranie stali się członkami parafii w Zelowie. Ostatnie pogrzeby na bełchatowskim cmentarzu miały miejsce w 1945, następnie ulegał on stopniowemu niszczeniu. Budynek kościoła luterańskiego został przejęty przez katolików^[10], następnie zwrócono go jednak ewangelikom, do czego przyczynił się ks. Jerzy Gryniakow z parafii w Piotrkowie Trybunalskim. Ze względu na zły stan techniczny dawnej bełchatowskiej świątyni ewangelickiej i niemożność przeprowadzenia jej remontu przez niewielką wspólnotę, w latach 70. XX wieku została ona sprzedana miastu^[2], a w 1984 zdewastowany obiekt wyburzono^[10]. Rozebrano również budynek pastorówki^[2].

Budynek mieszczący dawniej szkołę ewangelicką po 1945 został przeznaczony na siedzibę szkoły zawodowej, a w latach 90. XX wieku otwarto w nim sklep odzieżowy. Został wyburzony w pierwszym dziesięcioleciu XXI w. Wiejskie kaplice i inne obiekty należące do kantoratów zostały rozebrane po wojnie przez osoby trzecie w celu pozyskania drewna. Jedynie murowany budynek domu zborowego należący do filiału w Pożdżenicach został przeznaczony na siedzibę szkoły podstawowej, działającej tu do początku lat dwutysięcznych^[2].